Ii-bob. Grammatik shakllari va ularning turlari
Download 75.71 Kb.
|
GRAMMATIK SHAKLLARNING KO‘CHMA MA’NODA QO‘LLANISHLARI1111
|
Suppletivizm. Suppletivizm deganda, bir so‘zning turli grammatik formalarning har xil so‘z o‘zaklaridan yasalishi tushuniladi: ya-menya, mi-nas.
YOrdamchi so‘zlar. YOrdamchi so‘zlar yoki funktsional so‘zlar ham grammatik ma`no ifoda qilish uchun qo‘llaniladi. Bunday so‘zlar boshqa so‘zlarning tarkibiy qismi emasligi bilan affikslardan farq qiladi. Umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan tillarda yordamchi so‘zlar turli-tumandir. Ularga ko‘makchi, boғlovchi, artikl’, predlog, yordamchi va boғlovchi fe`llar, yuklamalar kiradi. Bu so‘zlar grammatik kategoriyalar ifodalashda qatnashishi yoki qatnashmasligi nuqtai nazaridan ikki qismga bo‘linadi: a) so‘zlarning analitik formasini yasashda ishtirok etuvchi yordamchi so‘zlar; b) bu funktsiyani bajarmaydigan yordamchi so‘zlar. YOrdamchi so‘zlarning birinchi gruppasiga artikllar, yordamchi fe`llar, ba`zi yordamchi so‘zlar kiradi. YOrdamchi so‘zlarning ikkinchi gruppasiga boғlovchi, ko‘makchi, predgog va ba`zi yuklamalar kiradi. O‘zbek tilida sof ko‘makchi fe`llar yo‘q. Ayrim mustaqil fe`llar ,masalan, bo‘l, ol, qo‘y, bor, kel kabilar ko‘makchi fe`l vazifasida kelib turli-tuman ma`nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, bo‘l ko‘makchi fe`li tugallik, to‘la bajarilish ma`nosini ifodalaydi. Zulfiya topshiriqlarni bajarib bo‘ldi. Grammatik ma`no anglatishning yana bir vositasi so‘z tartibi dir. So‘z tartibi xitoy-tibet tillari oilasiga kiruvchi tillarda va qurilishi shu tillarga o‘xshash bo‘lgan boshqa tillarda juda muhimdir. -Masxaraboz masxarabozni masxaraboz deb atadi. So‘z gapda uch xil vazifani bajarmoqda: ega, vositasiz to‘ldiruvchi, vositali to‘ldiruvchi. Sintaktik va analitik vositalar. Grammatik ma`nolarni ifodalovchi til vositalari turli-tumandir. Tilshunoslikda bu vositalar ikki katta gruppaga ajratilgan: sintetik vositalar, analitik vositalar. Sintetik vositalarga affiksatsiya (prefeks, suffekslar), ichki flektsiyaning hamma turlari (arab tiliga xos xususiyatlar), hind-evropa tillari so‘z o‘zagidagi unlining o‘zgarishi, suppletiv formalar kiradi. Analitik vositalar grammatik ma`no anglatuvchi yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi orqali grammatik ma`no anglatish, takror, intonatsiyalardan iborat. Sintetik va analitik vositalar dunyo tillarida bir xil emas. Sintetik tillarga turkiy tillar, fin-ugor tillari (venger, eston, fin, ugor), yapon va koreys tillari kiradi. Analitik tillarga xitoy-tibet tillari, hand-evropa tillari (ingliz, frantsuz) tillari ham kiradi. Agglyutinativ tillarda bir grammatik affiks bitta grammatik ma`no anglatadi. Flektiv tillarda ko‘proq. Mas., rus: knigu-rod, son ma`nolari. O‘zbek tilining -lar ko‘plik qo‘shimchasi rus tilida bir necha ko‘plik affiksiga to‘ғri keladi: i, a, ya, i. Grammatikaning tarkibiy qismlari. Grammatika deganda tor ma’noda morfologiya va sintaksis yaxlitligi, keng ma’noda tilning barcha qurilish sathi tushuniladi. Aytilganidek, grammatika tilning so’z o’zgartirish va so’z biriktirish qoidalari haqida bo’lib, bunda so’z o’zgartirish doirasida so’z shakllari, so’z shakllarini hosil qiluvchi grammatik kategoriya va o’zgarishi asosida farqlanuvchi so’zning grammatik guruhi – so’z turkumi hamda bu hodisalarning mahsuli bo’lmish so’z birikmasi va gap bir vujudning ikki tomoni sifatida ajraladi. Bu o’z-o’zidan ularni o’rganuvchi ikki soha – morfologiya va sintaksisni farqlashni ham taqozo qiladi. Morfologiyaning ob’ekti so’zning o’zgarish bilan bog’liq, ya’ni morfologik strukturasi. So’zning morfologik strukturasi – grammatik morfema, grammatik morfema sistemasi – morfologik kategoriya, so’zning o’zgarish asosidagi sistemasi (masalan, kitob, kitobning, kitobni, kitobga, kitobda, kitobdan kitob leksemasining kelishik kategoriyasi asosidagi o’zgarish sistemasi), so’z shaklning hosil bo’lish yo’l va usuli, vositachi, bu vositalarning turlari. 1.2. Grammatik kategoriyalar va ularning ifodalanish usullari. Har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`nolari ,uni ifoda qiluvchi vositalari mavjud. Grammatik kategoriya - umumlashgan grammatik ma`no bo‘lib, u tilning qaysi morfologik tipga kirishini ko‘rsatadi va o‘z ifodasini so‘zlarning o‘zgarishida, gapda so‘zlarning boғlanishida topadi. Zidlik mas., birlik va ko‘plik. SHundan son kategoriyasi kelib chiqadi. Grammatik kategoriyalar grammatik ma`no va grammatik formalar birikmasidan tarkib topadi. Grammatik kategoriyalar ifodalanish usuliga ko‘ra uch turga bo‘linadi: - sintetik grammatik kategoriyalar; - analitik grammatik kategoriyalar; -aralash grammatik kategoriya yoki sintetik-analitik grammatik kategoriyalar. Sintetik grammatik kategoriyalar: o‘zbek tilida: son, kelishik, egalik, shaxs-son. Analitik grammatik kategoriyalar: rus tili: egalik, o‘zbek tilida -i, rus tilida tvoya, moya, ego, nasha, vasha, ix. Jins kategoriyasi Son kategoriyasi Kelishik kategoriyasi Zamon kategoriyasi Demak, har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`no turlari va ularni ifoda qilish usullari, vositalari bor. Bular har bir tilning o‘ziga xos grammatik qurilishiga ega ekanini ko‘rsatuvchi faktorlardir. Tilda ma`no va munosabat ifodalangan bo‘lib, so‘zning qismlari o‘zak bilan mahkam boғlangandir. So‘zlarni qismlarga bo‘lish mumkin. Bunday so‘z qurilishiga ega bo‘lgan tillar agglyutinativ tillardir. Agglyutinativ tillar, A. SHleyxer fikricha, o‘simlikka o‘xshaydi. Bunday tillarni ikki guruhga ajratadi: sintetik tillar va analitik tillar. Sintetik tillarga turkiy tillar, mo‘ғul tillari, fin-ugor tillari, dravid tillarini kiritadi. Analitik tillarga tibet tilini kiritadi. Grammatik kategoriyada bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan a'zolar soni tilning tuzilishi bilan oldindan belgilanadi va umuman o'zgarmaydi. Bundan tashqari, toifaning har bir a'zosi bir yoki bir nechta bitta funktsiyali shakllar sifatida ifodalanishi mumkin. Demak, otlar sonining grammatik kategoriyasi ikki a’zodan iborat bo‘lib, ulardan biri birlik shakllari (jadval, kitob), ikkinchisi ko‘plik shakllari (jadval, kitoblar) bilan ifodalanadi. Adabiyotda ayrim grammatik kategoriyalarning miqdoriy tarkibi turli yo‘llar bilan aniqlanadi, bu aslida turkumning hajmi bilan emas, balki uning tarkibiy qismlarini baholash bilan bog‘liqdir. Demak, otlarda 6, 9, 10 va undan ortiq holatlar mavjud. Biroq, bu faqat ishni taqsimlashning turli usullarini aks ettiradi. Tilning o‘zining grammatik tuzilishiga kelsak, undagi hol tizimi mavjud bo‘lish turlari bilan tartibga solinadi. Keng ma'noda turkum - bu har qanday asosda ajralib turadigan har qanday lingvistik elementlar guruhi. umumiy mulk; keng ma'noda - bir xil lingvistik birliklarning keng to'plamini cheklangan miqdordagi bir-biriga mos kelmaydigan sinflarga bo'linishi asosidagi ma'lum xususiyat (parametr), ularning a'zolari ma'lum bir xususiyatning bir xil ma'nosi bilan tavsiflanadi (masalan, holat). toifa, ruhlar toifasi / jonsiz, turlar toifasi) Biroq, ko'pincha "kategoriya" atamasi yuqorida aytib o'tilgan atributning ma'nolaridan birini anglatadi (kategoriya). ayblovchi holat). Kategoriya tushunchasi Aristotelga borib taqaladi, u 10 toifani aniqlagan: mohiyat, miqdor, sifat, munosabat, joy, vaqt, mavqe, holat, harakat va azob. Ushbu toifalarning tanlanishi asosan nutq qismlari va jumla a'zolarining keyingi ajratilishiga ta'sir ko'rsatdi. Grammatik kategoriya qarama-qarshi qatorlar tizimidir grammatik shakllar bir hil qiymatlar bilan. Grammatik shakl - grammatik ma'no o'zining hal qiluvchi ahamiyatga ega, masalan, zamon, shaxs, ovoz va boshqalarning umumlashgan ma’nosi, alohida zamon, shaxs va garov ma’nolari tizimini hamda tegishli shakllar tizimini birlashtirib turadi. Grammatik kategoriyalar morfologik va sintaktik turlarga bo‘linadi. Morfologik kategoriyalar orasida, masalan, tur, ovoz, turkum, son, hol kategoriyalari ajratiladi; so'zlarning butun grammatik sinflari (nutq bo'laklari) bu kategoriyalarning izchil ifodalanishi bilan tavsiflanadi. Bunday turkumlar doirasidagi qarama-qarshi a'zolar soni har xil bo'lishi mumkin: masalan, rus tilida jinsning grammatik kategoriyasi er va xotinning grammatik ma'nolarini ifodalovchi uch qator shakllar tizimi bilan ifodalanadi. va qarang. jins, sonning grammatik kategoriyasi esa ikki qator shakllar tizimi - birlikdir. va pl. raqamlar. Rivojlangan fleksiyali tillarda gramm toifalari farqlanadi, ya'ni. a'zolari bir xil so'zning paradigmasidagi shakllari bilan ifodalanishi mumkin bo'lgan. Dunyoning barcha tillari uchun xos bo'lgan yagona grammatik kategoriya yo'q. Turli tillardagi grammatik toifalar o'rtasidagi nomuvofiqlik har bir tilda grammatik toifalarni tanlashning o'zi Shunday qilib, romano-german tillari uchun juda zarur bo'lgan va ushbu tillarda maqolalar yordamida aniq ifodalangan aniqlik-noaniqlik toifasi rus tilida yo'q, ammo bu ruslar degani emas. ularning ongida bu ma'nolarga ega bo'la olmaydi. Ularni faqat leksik (olmoshlar) bilan ifodalaydi. Agar tilda bitta grammatika maxsus usullar bilan ifodalansa, ikkinchisi salbiy ifodalashi mumkin - maxsus ko'rsatkichning yo'qligi. Masalan, ibroniy tilida: bajio “uy”, habbajio “aniq uy”, tojik tilida, aksincha, faqat noaniq artikl mavjud. Binobarin, grammatik kategoriyaning birinchi xossasi grammatik ma’nolarni ajratish qonuniyatidir. Afrika va Indoneziya tillarida takrorlash misoli; ikkilik. Jonli va jonsiz o'rtasidagi bo'linish hisoblanadi. Grammatik ma'nolarni ifodalovchi sintetik vositalar. 1. Affiksatsiya (tur juftligining kelishi, qo‘shimchasi, prefiksi): ona (i.p.) - onalar (r.p.); yugurish (infinitive) - yugurdi (o'tgan zamon); did (sovetdan tashqari ko'rinish) - qildi (sovet ko'rinishi). 2. Stress - ruki (ip, ko'plik) - ruku (rp, birlik). 3. Ildizdagi almashinish (ichki fleksiya): yig‘ish (sovet bo‘lmagan. Ko‘rish) – yig‘ish (sovet. ko‘rinish); nemis lesen "o'qing" - las "o'qidim". 4. Reduplikatsiya - ildizning ikkilanishi. Rus tilida grammatik vosita sifatida qoʻllanilmaydi (koʻk-koʻk kabi soʻzlarda reduplikatsiya semantik vositadir). Malay tilida orang ‘odam’ — oran-orang ‘odamlar’ (to‘liq takrorlash); qisman reduplikatsiya - tagalog. mabuting "yaxshi" mabuting-buting "juda yaxshi". 5. Suppletivizm – so‘z shakllarining boshqa asosdan yasalishi: men – menga; yaxshi - yaxshiroq; nemis gut "yaxshi" - besser "yaxshiroq" - beste "eng yaxshi". Grammatik ma’nolar bi bir necha usulda ifodalanishi mumkin. Mukammal shaklni shakllantirishda, qadimgi yunon. tratfo ‘oziqlantirish’ dan to‘rtta vosita bir vaqtning o‘zida ishtirok etadi: o‘zakning to‘liq bo‘lmagan takrorlanishi t-, fleksiyon -a, urg‘u va ildizning almashinishi - th / thro. Grammatik ma’nolarni ifodalovchi analitik vositalar 1. Analitik vositalar to'g'ri - analitik shakllarni shakllantirish uchun maxsus grammatik vositalar: o'rgatish - o'qiyman (g'uncha. Vaqt); tez ( ijobiy daraja) - tezroq (qiyosiy) - eng tez (ustunlik).k vositalar 2. Sintaktik bog‘lanish vositalari – so‘zning grammatik ma’nolari boshqa so‘zning grammatik ma’nolari bilan belgilanadi. Rus tilining kamaymaydigan so'zlari uchun bu ularning grammatik jinsini ifodalashning yagona vositasidir. Kamaymaydigan jonli otlar odatda erkaklarga xosdir: kulgili kenguru, yashil kakadu, quvnoq shimpanze. Jonsiz kamayib ketmaydigan otlarning jinsi odatda umumiy so'z bilan belgilanadi: yomon tsetse (chivin), chuqur dengiz Ontario (ko'l), quyoshli Sochi (shahar), pishmagan kivi (meva). 3. Xizmat so‘zlari – grammatik ma’no yuklamalar, zarrachalar yoki ularning sez magistral porlaydi (ip) – katta yo‘l yonida turish (r.p.) – katta yo‘lga chiqish (d.p.) – katta yo‘lga chiqish ( vp). - avtomobil yo'lida burilish (pp); tanidi (ko'rsatkichli kayfiyat) - taniydi (to'ldiruvchi kayfiyat). 4. So‘z tartibi – grammatik ma’nolar so‘zning gapdagi o‘rni bilan belgilanadi. Omonim ot va qaratqich kelishigili konstruksiyada so‘zning birinchi o‘rni uning faol roli (predmeti), ikkinchisi esa passiv (predmet) sifatida qabul qilinadi: Ot sichqonni ko‘radi (ot – ip, mavzu; sichqon – vp. qo'shimcha) - Sichqoncha otni ko'radi (sichqoncha - s.p., asosiy ot - wp, qo'shimcha). 5. Intonatsiya – grammatik ma’nolarning ma’lum bir intonatsiya qolipida ifodalanishi. Har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`nolari ,uni ifoda qiluvchi vositalari mavjud. Grammatik kategoriya - umumlashgan grammatik ma`no bo‘lib, u tilning qaysi morfologik tipga kirishini ko‘rsatadi va o‘z ifodasini so‘zlarning o‘zgarishida, gapda so‘zlarning boғlanishida topadi. Zidlik mas., birlik va ko‘plik. SHundan son kategoriyasi kelib chiqadi. Grammatik kategoriyalar grammatik ma`no va grammatik formalar birikmasidan tarkib topadi. Grammatik kategoriyalar ifodalanish usuliga ko‘ra uch turga bo‘linadi: - sintetik grammatik kategoriyalar; - analitik grammatik kategoriyalar; -aralash grammatik kategoriya yoki sintetik-analitik grammatik kategoriyalar. Sintetik grammatik kategoriyalar: o‘zbek tilida: son, kelishik, egalik, shaxs-son. Analitik grammatik kategoriyalar: rus tili: egalik, o‘zbek tilida -i, rus tilida tvoya, moya, ego, nasha, vasha, ix. Jins kategoriyasi Son kategoriyasi Kelishik kategoriyasi Zamon kategoriyasi Demak, har bir tilning o‘ziga xos grammatik ma`no turlari va ularni ifoda qilish usullari, vositalari bor. Bular har bir tilning o‘ziga xos grammatik qurilishiga ega ekanini ko‘rsatuvchi faktorlardir. II-BOB. GRAMMATIK SHAKLLARI VA ULARNING TURLARI 2.1. Grammatik shakllarning turlari va grammatik kategoriyalar munosobati. Grammatik vositalar - bular til tizimida grammatik munosabatlarning o'rnatilishi bilan birga keladigan har qanday moddiy jihatdan ifodalangan lingvistik vositalardir. Grammatik vositalar yo grammatika (belgilar) birliklariga, yoki ifoda tekisligining raqamlariga yoki mazmun tekisligiga qaytadi. Minimal (grammatik) belgi birliklari morfemalardir. Morfema - bu til tizimida paradigmatik va sintagmatik munosabatlar elementi bo'lib xizmat qiluvchi minimal grammatik birlikdir. Asosan, ma'lum bir paradigma yoki sintagmaning bir qismi bo'lishi mumkin bo'lgan so'zning istalgan qismi morfemaga aylanishi mumkin. Morfemaning so'zning minimal ma'noli qismi sifatida yana bir ta'rifi mavjud. Bunday ta’rif tilshunoslik tadqiqotining leksiko-grammatik tamoyiliga muvofiq ilgari suriladi. U morfemalar tarkibidan so‘zning boshqa so‘z bilan takrorlanadigan, ya’ni paradigmani tashkil etuvchi, lekin aniq ma’noga ega bo‘lmagan qismlarini amalda chiqarib tashlaydi. Masalan, fe'l sinflarining ko'rsatkichlari: resh-Va -t - resh-lekin -th. Bunday yondashuv tilning grammatik imkoniyatlarini tavsiflashni juda kambag'allashtiradi. Asosan, grammatikani tavsiflashning birinchi va ikkinchi yondashuvlari quyidagicha farqlanadi: birinchi yondashuvda grammatik shakl va modellarning asosiy grammatik ma'nolari birinchi navbatda aniqlanadi (ko'pincha, intuitiv ravishda), so'ngra grammatik shakllar haqida fikrlar shakllanadi. bu asos; ikkinchi yondashuvda grammatik shakl va modellar grammatik munosabatlar asosida aniqlanadi va faqat asosiy grammatik modellar tuzilgandan keyingina ular bilan grammatik kategoriyalarni (ya’ni, leksik turkum sinflari) tashkil etuvchi leksik paradigmalarning ma’nolari o‘rtasida korrelyatsiya o‘rnatiladi. u yoki bu grammatik kategoriyaga xizmat qiluvchi paradigmalar). Tildagi grammatik kategoriyalarni farqlash uchun xizmat qiluvchi grammatik vositalar yo fonetik vositalarga, yoki morfologik, hosila va sintaktik yoki semantik vositalarga qaytadi. So'z yasovchi grammatik shakllar prefikslar, qo'shimchalar va qo'shimchalar yordamida hosil bo'ladi (urish - o'ldirish, qaynatish - qozon, zarba - pout). Kategorik grammatik shakllar prefikslar, ba'zan qo'shimchalar va post-fleksiyonlar yordamida tuzilishi mumkin (yozish - yozish, yurish - yurish, chizish - qichishish). Flektsiya shakllari odatda fleksiyonlar orqali hosil bo'ladi (Men yozaman - siz yozasiz, men uxlayman - uxlayman, ko'taraman - ko'taraman). Sintaktik kelib chiqishining grammatik vositalariga kiradi so'z tartibi Va grammatik bog'lanishlarning o'zgarishi. Rus tilida o'zining flektiv tuzilishi bilan so'z tartibi juda kamdan-kam hollarda grammatik vosita sifatida ishlaydi, masalan: Qizil atirgul (qizil- ta'rifi), Qizil gul (qizil- predikat) ona qizini sevadi (Ona- mehribon mavzu qizi onasini sevadi (qizim- mehribon mavzu). Ingliz tilida so'z tartibi ko'proq grammatik vosita sifatida ishlaydi. Leksik kelib chiqishining grammatik vositalariga kiradi takrorlash (reduplikatsiya), so'zlarni qo'shish Va suppletivizm. Rus tilida so'zlarni takrorlash so'z yasash vositasi sifatida ishlaydi. Chorshanba: zo'rg'a Va zo'rg'a, ozgina Va ozgina, oz Va oz-ozdan. Xuddi shunday rolni turkiy tillardagi takrorlar ham bajaradi, masalan: zhylky-sovun (ot va boshqa qoramollar), kabi iboralar to'p-bar(latta), shirli-mirli, shurum-burum. Avstroneziya oilasi tillarida reduplikatsiya ko'plik iborasi bo'lib xizmat qiladi: arang(inson), arang- arang(odamlar), sudara(o'rtoq), sudara- sudara(o'rtoqlar). So'zlarning grammatik ma'nolari nafaqat paradigmatik, balki iborada ham ifodalanadi, ya'ni. sintagmatik jihatdan. Masalan, iboralarda Yangi kitob, yangi kitoblar, sonning ma'nosi faqat otning oxiri bilan emas, balki bu otga mos keladigan sifatdoshning oxiri bilan ham ifodalanadi. Bu yerda grammatik ma’no ifodalovchi paradigmatik va sintagmatik vositalar bir-birini to‘ldiradi. Grammatik ma’no ifodalovchi paradigmatik vositalar bo‘lmagan hollarda esa so‘zning grammatik sintagmatikasi (mos kelishi) yagona vositadir. Masalan, otning tashqi ko‘rinishida turlicha tugashlari bo‘lmasa, ya’ni “to‘g‘ri kelmaydigan” bo‘lsa (palto, issiqlik elektr stansiyasi va boshqalar), sonning grammatik ma’nosi faqat otning o‘zidan “tashqarida”, izchillikda ifodalanishi mumkin. sifatdosh shakllari: yangi, yangi paltolar, kuchli/kuchli CHP. Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, morfologiya so‘z haqidagi grammatik ta’limot sifatida grammatik ma’nolarni ifodalashning barcha vositalarini ham paradigmatik, ham sintagmatik jihatdan hisobga olishi zarur. Grammatika toifalari morfologik va sintaksisga bo'linadi. Morfologik grammatik toifalar orasida ajratilgan, masalan, turdagi tur, garov, vaqt, moyillik, yuzlar, klan, raqamlar, holatlar; Ushbu toifalarning izchil ifodasi barcha so'zlarning grammatik sinflari bilan tavsiflanadi (nutqning qismlari). Bunday toifadagi qarama-qarshi a'zolarning soni boshqacha bo'lishi mumkin: masalan, rus tilida grammatik toifasi erkak, ayol va o'rta mehribon va o'rta maxsus va Raqamning grammatik toifasi ikki qator shakldagi tizim - yagona raqam va bir nechta raqam. Rasmiy so'z bilan, dindorlikning grammatik kategoriyasi, ya'ni uning paradigmasi shaklida bir xil so'z shaklida namoyon bo'lishi mumkin (masalan, rus tilida, qiyofasi, yuzi, yuzi bilan ifodalanishi mumkin bo'lgan) fe'l, raqam, ish, gensumi, sifat taqqoslash) va uni tasniflash, tasniflash, tasniflashlar, ya'ni, rus tilida - rus tilida aks ettirilishi mumkin bo'lmaganlar (masalan, rus tilida). Gensupus va animatsion animatsion animatsiyalar). Ba'zi grammatik kategoriyalarning (masalan, rus - turdagi va garovda) so'z-import yoki almashtirmaydigan turga tegishli. Muhokamaning ob'ekti hisoblanadi. Sintaktik jihatdan aniqlangan, ya'ni jumlalar yoki yetkazib berishning tarkibiy qismlarini (masalan, rus - gens) kompozitsiyaning tarkibiy qismlarini (masalan, rus - jinsdagi) kompozitsiyaning kompozitsiyasida aks ettirish, ya'ni ifodalangan shakllar birikmasidagi grammatik toifalar. Avvalo, turli xil semantik mavhum, xususiyatlardan, ulanish va aloqalardan chalg'itadigan, tilsiz haqiqatdan (masalan, rus - turlarda) chalg'itadi; Masalan, raqam yoki shaxs kabi gematik toifalar, bu ikkala turdagi belgilarni birlashtiradi. 2.2. Grammatik ma’no va grammatik shakllar munosabati Ma’lumki, grammatik ma’no ifodalashning turli vositasi mavjud. Masalan, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik vosita shular jumlasidan. Demak, grammatik ma’noni faqat so’z yoki so’zshaklga nisbat berish ma’qul emas. Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birlik grammatik ahamiyat kasb etishi mumkin. Grammatik ma’no deganda til (fonetik, leksik, morfologik va sintaktik) birliklarning nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma’nolari tushuniladi. Ta’rifni qisqacha sharhlaymiz. Ko’rinadiki, ta’rifda uch muhim unsur mavjud. Ular quyidagilar: a) grammatik ma’noning barcha til birliklariga xosligi; b) bevosita nutqni shakllantirishi; d) umumlashma va abstraktligi. Grammatik ma’noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni tushunish lozimki, lisoniy birlik grammatik ma’nodan xoli qilinsa, u nutq uchun tayyor bo’lmay qoladi. Masalan, bola leksemasining lug’aviy ma’nosi nutqqa grammatik ma’no vositasida kiradi. Uning kelishik, son, sub’ektiv baho, hokim yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo’lagi ekanligi kabi grammatik ma’nolari lisoniy sathda yo’q. Demak, leksema lug’aviy ma’nosi ustiga ana shu grammatik ma’no qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Grammatik ma’no umumlashma tabiatga ega deganda uning juda ko’p lisoniy birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan, «ot», «sifat», «son» grammatik ma’nosi juda katta miqdordagi so’zlar uchun umumiy. Lug’aviy ma’no (semema) har bir leksemada o’ziga xos va yakka, xususiy bo’lsa, grammatik ma’no bir turdagi juda ko’p leksema uchun umumiy. Yoki WPm – kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi sintaktik qolipining o’ng tomoni uning grammatik ma’nosi bo’lib, u chap, ya’ni shakliy tomoni bilan birgalikda o’zbek tilidagi barcha nutqiy gap uchun umumiy. Grammatik ma’noning abstraktligi deganda uning bevosita kuzatishda berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, hozirgina keltirilgan WPm – kesimlik ko’rsatkichi bilan shakllangan atov birligi sintaktik qolipining grammatik ma’nosi ko’zga tashlanib turgan til birliklari zamiriga yashiringan. Grammatik ma’no morfologik sathda so’zlarning umumiy ma’nosi bo’lgan so’z turkumlari (masalan, otlarda umumiy predmetlik, fe’llardagi jarayonlilik), shuningdek, har bir so’zshaklning ma’lum bir morfologik kategoriya doirasida qarama-qarshi qo’yiluvchi ma’nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik) sifatida yuzaga chiqsa, sintaksis doirasida predikativlik, so’z birikmasidagi hokim va tobe uzvlarning, gap bo’laklarining bir-biriga o’zaro munosabati sifatida namoyon bo’ladi. Keng ma’noda so’z yasalish hodisasi ham grammatik ma’noga daxldor. Chunki yasalish natijasida so’zning turkumlardagi o’rni o’zgarib ketadi. Bu esa ularning yangi grammatik tabiat kasb etganligini ko’rsatadi. Masalan, aql so’zi «ot», «mavhum ot» grammatik ma’nolariga ega. Undan -li so’z yasovchi shakli vositasida sifat yasalishi bilan, albatta, grammatik ma’noda ham katta o’zgarish yuz berdi. Ko’rinadiki, birorta lisoniy birlik (bir planli bo’lgan fonetik birliklardan tashqari) grammatik ma’nodan xoli bo’lolmaydi. Faqat mustaqil leksemadagina lug’aviy va grammatik ma’no dialektik bog’liqlikda bo’ladi. Sintaktik qolip, yordamchi leksema va grammatik shaklda faqat grammatik ma’no mavjud. Grammatik ma’no grammatik shakllanmagan leksemaning lisoniy mohiyatida mavjud bo’lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qolip yordamida ifodalanishi ham mumkin. Masalan, kitoblar so’zshaklining «turdosh ot» grammatik ma’nosi boshqa barcha turdosh otda bo’lgani kabi uning mohiyatida mavjud, «ko’plik» ma’nosi esa ma’lum bir shakl -lar yordamida ifodalangan. Kitobni o’qimoq birikuvidagi kitob so’zining «tobe uzv» grammatik ma’nosi unga lisoniy sintaktik qolip asosida yopishtirilgan. Umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan tillarda yordamchi so’zlar turli-tumandir. Ularga ko’makchi, boғlovchi, artikl, predlog, yordamchi va boғlovchi fe`llar, yuklamalar kiradi. Bu so’zlar grammatik kategoriyalar ifodalashda qatnashishi yoki qatnashmasligi nuqtai nazaridan ikki qismga bo’linadi: a) so’zlarning analitik formasini yasashda ishtirok etuvchi yordamchi so’zlar. b) bu funktsiyani bajarmaydigan yordamchi so’zlar. Tilning grammatik qurilishini ifodalashi grammatika fanining tekshirish obyekti. Mа’lumki, har qanday tilning о‘ziga xos grammatik qurilishi mavjud bо‘ladi. Tilning grammatik qurilishi muayyan tilning boshqa tillardan farqlovchi о‘ziga xos belgilaridan biridir Binobarin, grammatikasiz fikr ifodalab bо’lmaydi. U nutq jarayonida tilning fonetik va lug‘aviy tomonlari bilan bog‘liq holda borliqdagi narsa va hodisalarni umumlashtirish asosida vujudga keladi Biroq, grammatika tilnin boshqa sohalariga, chunonchi, lug‘at tarkibiga ko‘ra ham keng qamrovlidir. Grammatikada faqat sо‘zlar emas, balki ular orasidagi munosabatlar ham о‘z ifodasini topadi.Ya’ni tildagi har bir sо‘z lug‘aviy ma’no ifodalaydi. Biroq, bu ma’nolarning о‘zi bilan fikr ifodalanmaydi. Kо‘rinadiki, sо‘zlar nutqda grammatik jihatdan shakllangan tus olsa, о‘zaro bog‘lansagina fikr ifodalash uchun xizmat qiladi. Har qanday sо‘z birikmalarning va nutqning ham asosida sо‘z yotadi. Shu jihatda tilning grammatik qurilishi lug‘at tarkibi bilan chambarchas bog‘langandir. Grammatika tilning eng oliy kо‘rinishi sifatida yakka birliklar asosida emas, umumlashmalar asosda vujudga keladi. Yoki yozdi, о‘qidi, bordi, keldi kabi sо‘zlar turli xildagi harakatlarni blidiradi. Kо‘rinadiki, grammatika tildagi sо‘zlar uchun umumiy bо‘lgan hodisalarni о‘rganish asosida ularni muayyan tizimda birlashtiradi. Ikkinchidan, grammatikadan tashqari sо‘zlar til uchun oddiy material, ular grammatik munbsabatlar asosida birikadishalllanadi va fikr ifodalash vositasiga aylanadi. Demak, grammatika tildagi lug’aviy materiallarni ma’lum maqsadlarga kо‘ra ishlatish vazifasin ham bajaradi. Tilning grammatik qurilishining muhim xususiyatlaridan biri uning takomillashib, о‘zgarib borishidir. Bunday о‘zgarishlar jamiyat taraqqiyotidag obyektiv qonunlarasosida vujudga keladi. Ammo tilning grammatik qurilishi til uchun umumiy bо‘lgan muayyan normalarga, qoidalarga bо‘ysunadi. Masalan, adabiy tilda eganigapning birinchi qismida kelishi yoki aniqlovchining aniqlanmishdan oldin kelishikeng dala, moviy kо‘l, ulkan tog‘, qaratqich bilan qaralmishning shaxs va sonda moslashib kelishi: mening dо‘stim, uyning eshigi, kitobning varag‘i til normalari asosidagi hodisalardir. Grammatik ma’no deganda har bir tilning qurilish tizimi nutqda ifodalanishini zaruruy va majburiy deb talab etadigan va turli xil shakliy ko`rinishlar bilan beriladigan umumlashgan ma’nolar tushuniladi. Chunonchi, "Bolalar qiziqarli kitobni o`qiydilar" gapini olsak, "Bolalar" so`zida 2 xil ma’no ajralib turadi: 1) lug`aviy ma’no, ya’ni bu so`zning borliqdagi odam jinsiga mansub bo`lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga yetgan kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko`plik sonda, bosh kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu ma’nolardan birinchisi lug`aviy, leksik ma’no bo`lsa, ikkinchisi grammatik umumlashgan ma’nodir. Grammatik ma’nolar har bir til uchun shu til uchun o`ziga xos bo`ladi va rang-barang shakliy usullar bilan (biz bularni navbatdagi mavzuda ko`rib o`tamiz) ifodalanadi. Grammatik ma’noni yangicha talqin qilishda ham til va nutq farqlanishi mezonida yondashiladi. Zohiriy narsa tez - tez yo`qolib, o`zgarib turadi. Lekin u mohiyatning yashash usuli sifatida ahamiyatlidir. Nutq hech qachon til haqida to`liq ma’lumot berolmaydi. Bizning til haqida nutq orqali olgan ma’lumotlarimiz hamisha noto`liq. Nazariyotchi ularni umumlashtirar ekan, til haqida ma’lumotga ega bo`ladi. Grammatik ma’no (GM)ning an’anaviy talqini nutqiy hodisalarga tayanadigan empirik talqindir. An’anaviy talqindagi /GM/ ni /XGM/ desak to`g`ri bo`ladi. UGM XGMga qarama-qarshi turadi. UGM XGM orqali voqelanadi. UGM hamma XGMlarni o`z ichiga oladi. UGM va XGMlar haqida gapirishdan oldin, biz umumiylik va xususiylik nima, umumiy va xususiy ma’noning o`zi nimaligi haqida bahs yuritaylik. Biz ko`ra oladigan, seza oladigan, o`lchay oladigan, kuzata oladigan narsa, belgi, voqea - hodisa xususiylikdir. Masalan; daraxtni biz ko`ra olamiz, paypaslaymiz, shoxlari va barglarini, mevasini sanay olamiz. Daraxtning moddiyligi uning ildizi, tanasi, shox-shabbasida. Har bir daraxt takrorlanmas, chunki bir yilda ekilgan 2 ta olma daraxti 2 ta alohidalikdir- mevasi, tanasi bir xil bo`lsa-da, barglar miqdori bilan farqlanishi mumkin. Demak, yer yuzida nechta daraxt bo`lsa, shuncha xususiy daraxt bor. Ularning hisobi nisbiy, chunki sanaguncha nechtasi quriydi, nechtasi yonib ketadi va hokazo... Bir ashulani san’atkor 2 marta aytar ekan, bu bir emas, ikki xususiylikdir. "Men ma’ruza o`qiyapman" gapini 2 marta takrorlasak, bunda ikki xususiylik voqelangan bo`ladi. Chunki bu ikki gap hech bo`lmaganda zamonda farqlanadi. Umumiylik nima? Xohlagan xususiylikda umumiylikning belgisi yotadi. Minglab daraxtlar uchun (olma, anjir, chinor... daraxtlari) umumiy bo`lgan tomon - tanasi, shoxi bor o`simlik. Bizning ongimizda daraxt xuddi shu ma’no bilan yashaydi. "Umumiylik - bevosita kuzatishda berilgan alohida xususiyliklardagi belgilarning ongimizdagi obrazi". Umumiyliklar mayda - chuyda belgilarni o`z ichiga olmaydi, umumiylik xususiyliklarda takrorlanib turadi. Demak, xulosa shuki, xususiylik - takrorlanmas, chegaralangan; umumiylik - takroriy, chegaralanmagan. Istalgan butunlik shakl va ma’no tomondan iborat bo`ladi. Yana daraxt misoliga qaytamiz. Daraxtning shakl tomoni bizga ma`lum: qattiq tanali o`simlik. Daraxt nima uchun kerak? a) soya soladi; b) meva beradi; v) yog`och beradi... Mana shu vazifalar daraxtning mazmun tomonidir, ya’ni vazifasi. Nutqiy hosilalarning mazmuni turli nutqiy sharoitda qanchalik xilma - xil bo`lmasin, ma’lum bir lisoniy umumiylik ma’nosining tajallisidir. Masalan, bir oddiy piyola ham ichish quroli, ham o`lchov andazasi, ham aylana chizish mumkin... Lekin piyolaning umumiy mazmuni-choy yoki boshqa suyuqlik ichish uchun mo`ljallangan o`zbek milliy ro`zg`or buyumi. Ongimizda piyola mana shunday yashaydi. Chunki "nutqdagi xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma'nolarning tajallisi". Umumiy ma’no ma’lum bir fonema, morfema, leksemaning paradigmadagi o`rni,mavqeidan ochiladi. Masalan, leksemalardagi umumiy ma’no shu leksemaning o`zi munosabatdosh bo`lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi ongimizda quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi o`shandan ochiladi: /bobo/: /buvi/ /ona/ : /ota/ /bola/ /nevara/ : Ushbu paradigmadan "ota" so`zining UGMsi kelib chiqadi: birinchi avlod, bevosita qon-qarindosh, katta, erkak. Leksemalardagi UGM s e m e m a deyiladi. Demak, umumiylikning mohiyati ma’lum bir umumiylikni o`ziga o`xshash va farqli umumiyliklar bilan munosabatidagina ochilishi mumkin. Sh. Shahobiddinova ishida XGM va UGMlar atroflicha talqin qilingan. Jumladan, son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari. [-lar] ning XGMlari: a) ko`plik - Unda shirin - shirin bananlar bor (Sh. Yul.); b) jamlik - ishchilar sinfi - ishchi sinfi; d) bog`liqlik va o`xshashlik - Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi (Sh. Yul.); e) taxmin - Soat beshlarda keldi; f) kuchaytirilgan ma’no - Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim... (U. Azimov). [o] shakl XGM lari: a) jamlik - Gadoning dushmani gado bo`ladi (A.O.); b) ko`plik - Majlisga yigirma kishi keldi (aniq ko`plik); U qishloqda uch - to`rt kun qoldi (noaniq ko`plik); d) birlik ifodalash - bunda ko`rsatish olmoshlari, "bir" so`zi ko`proq ishtirok etadi: Ushbu yodgorlikka murojaat qilar ekanman, mening maqsadim bitta... (O.Matjon). Demak, son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatish mumkin: [-lar] UGMsi─bo`linuvchan/ bo`linmas sifat va noaniq miqdor ifodalash. [o] UGMsi ─ bo`linmas va aniq/ noaniq miqdor ifodalash. Bo`linuvchanlik/ bo`linmaslik deganda, quyidagini tushunish kerak: har bir xususiylik alohidalik ekanligini ko`rib o`tdik. "Qovunlar" degan so`zshakli bir necha qovunlarni atab keladi."Qovunlar" so`zshakli bir to`plamni ifodalaydi va u bir necha alohidaliklarga bo`linadi. "Ahmadlar" deganda Ahmad va unuing o`rtoqlari, oilasi... tushuniladi. Ya’ni Ahmadlar bir to`plamni ifodalaydi va bu to`plam bo`linuvchan. "Suvlarni stolga qo`ydi" deganda kola, mineral suvlar... tishuniladi. "Toshkentlarni kezib chiqdi" so`z shakl Toshkentni bo`lib beryapti, tumanlari hisobga olingan. "Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim" misrasida til, gap, so`z, og`iz ajratib berilgan. Shuning uchun "ishchi sinfi" va "ishchilar sinfi"; "o`qituvchi odati" va "o`qituvchilar odati" kabi so`z birikmalarida birlik va ko`plik son ma’nolari yaqinlashsa ham, orasida nozik farq bor. "Ishchilar"da sifatiy bo`linuvchanlik sezilib turadi. Birlik sonda yaxlitlik ma’nosi ko`proqdir. Demak, bir jihatdan birlik va ko`plik son ko`plik sonning bo`linuvchanlikni ta’kidlashi, birlik sonning esa yaxlitlikni ko’rsatishi bilan qarama-qarshi turadi. Miqdoriy jihatdan esa birlik son birlik, aniq/noaniq miqdorni ifodalay olishi bilan hamisha noaniq miqdoriy ko`plikni ifodalovchi ko`plik son shakliga qarama - qarshi turadi. Shuning uchun "Bu kitobni ol", "Stol ustida to`rt kitob bor", "Kitob - bilim manbai" gaplarida 3 xil ma’no voqelangan: Kitoblar so`zshakli hech qachon aniq miqdorni ifodalay olmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: Uch kun (uch kunlar)dan keyin keldi; O`ninchi yil (yillar)da tug`ildi. Shuning uchun birlik sonning umumiy grammatik ma’nosi quyidagicha ko`rsatilishi mumkin: birlik ─ aniq yo noaniq miqdorni bo`linuvchan/ bo`inmasma’noda berish. Ko'plik sonning ma'nosi ─ noaniq miqdoriy ko`plikni bo`linuvchan sifatda berish. Mana shu umumiy grammatik ma’nolar bilan birlik va ko`plik morfologik son shakllari til tizimida, ongimizda yashaydi. Bu umumiy ma’nolar nutqda muayyan moddiy shakllarda cheksiz rang-baranglikda voqelanadi. Ko`rib o`tdikki, daraxt umumiyligi o`ta sodda va u "o`simlik + tana + shox"dan iborat, xolos. Lekin borliqdagi milliard daraxt behad rang - barang. Xuddi shunday ko`plik sonning ma’nosi "miqdoriy noaniq ko`plik + sifatiy bo`linuvchanlik" kabi soddadir. Nutqda esa u milliard xususiy ko`rinishlarda voqelanadi. Birlik sonining ma’nosi "miqdoriy aniq/noaniq ko`plik + sifatiy bo`linmas" kabidir. Lekin yuqorida ko`rsatilgan UGM nutqda XGM sifatida voqelanar ekan, u umumiylik bilan xususiylik orasida oraliq ma’nolar yotadi. Oraliq ma’nolar xususiy ma’nolar uchun ma’no tiplari, ya’ni "o`xshash ma’nolar majmuasi", UGM uchun esa "umumiylikning ko`rinishlari", turlari mavqeida bo`ladi. Chunonchi, birlik sonning UGMsi "aniq / noaniq va birlik" kabi ma’nolarni o`z ichiga oladi. Va UGM XGM sifatida voqelanguncha yuqorida ko`rsatilgan aniqlik, noaniqlik, birlik kabi uch OGM ma’noning biridan o`tadi. Chunonchi, XGM OGM UGM Bu kitobda birlik aniq/noaniq Uch kitobda aniq sifatiy bo'linmas Kitobda ko`plik miqdor shunday yozilgan. noaniq OGM hamisha so`zning lug`aviy ma’nosi, matn, qurshov bilan aloqador bo`ladi. Chunonchi, [-lar] ko`plik sonning umumiy ma’nosi -"sifatiy bo`linuvchan, miqdoriy noaniq ko`plik" UGMsi bir necha OGMga ega. Bulardan asosiylari: 1. Bir yoki turli jinsdagi predmetlarning NMK(noaniq miqdoriy ko’rsatkichi)ni ifodalash (kitoblar, odamlar...); 2. O`lchanmas moddalarni alohidaliklarga ajratib noaniq miqdoriy ko`plikni ko`rsatish (Toshkent suvlari...); 3. Turli tur va jinslardan iborat NMKni ko`rsatish (yog`lar-sariq yog`, paxta yog`i; ichimliklar-aroq, mineral suv, kola); 4. Narsani yondoshlari bilan birgalikda NMK sifatida ifodalash (Ahmadlar keldi; Toshkentlarni aylandik.); 5. Taxmin ifodalash: 70- yillar; 6. Bo`linmasni bo`linuvchan etib ko`rsatib, ekspressiv ma’no berish (Yuraklarimga to`kildi). Mana shunday har bir morfologik shaklda XGM, OGM va UGMlar mavjud bo`ladi. Siz 1940-80-yillarda nashr etilgan darsliklarda tanishgan grammatik shakllarning ma’nolari asosan XGM va OGMlardir. UGMlarni ochish bosqichiga o`zbek tilshunosligi endi ko`tarilmoqda. Jumladan, ushbu mavzular mana shu UGMlarni ochishga bo`lgan ilk qadamlardan biridir. Shunday xulosaga kelish mumkinki, UGM til birligining minglab turli xil matnlarda yuzaga chiqadigan va bevosita kuzatishda berilgan xususiy grammatik ma’nolari (XGM)ning umumiy yig`indisi emas, XGMlar negizida yotgan, XGMlarga nisbatan umumiylik vazifasini o`taydigan ma’nodir. XGMlar bilan UGMlar orasidagi munosabat bilvositadir. Bu ikki bo`g`inni bog`lovchi ma’no tipi ─ bu OGMdir. 2.3. Grammatik shakllarning ko‘chma ma’noda qo‘llanishlari Koʻchma maʼno — soʻzning oʻz asosiy maʼnosi bilan metonimik, metaforik aloqadorlik, vazifaviy umumiylik yoki qandaydir assotsiativ (oʻzaro oʻxshash) belgilar bilan bogʻliq ikkilamchi, hosila maʼnosi. Demak, soʻzning toʻgʻri maʼnolaridan boshqalari uning Koʻchma maʼnolaridir. Ongimizda qandaydir xususiyatlari, belgilari bilan bir-biriga yaqin boʻlgan ikki predmet yoki hodisani chogʻishtirish, oʻxshatish Koʻchma maʼnoga asos qilib olinadi, yaʼni biror predmet yoki voqea-hodisa haqida aniq, yorqin tasavvur hosil qilish uchun unga boshqa biror predmet yoki voqeaning belgisi koʻchiriladi, oʻxshatiladi. Mas: kishining bolaligini "gʻuncha", yomon baho olishni "yiqilmoq" soʻzi bilan ifodalash, "Oybek asarlarini oʻqidim" deyish oʻrniga "Oybekni oʻqidim" deyish, "samovar" soʻzini choyxona maʼnosida ishlatish Koʻchma maʼnoga misol boʻla oladi. Koʻchma maʼno adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaviyligi va taʼsirchanligini oshiradi. Lekin lugʻat tarkibidagi barcha soʻzlar ham Koʻchma maʼnoda qoʻllanavermaydi. Masalan, aksariyat kasb-hunar atamalari, ilmiy terminlar koʻchma maʼnoda deyarli ishlatilmaydi. So'zning ma'nosi bu uch komponentning yig'indisiga teng emas, balki ular bilan bog'liqdir. -a (y) shaklining annotatsiyasida uning hozirgi va kelasi zamon hosil qilishdagi omonimligini farqlashda ham fe’llarning leksik ma’nosi muhim ahamiyat kasb etadi. Holat, faoliyat ma’nosidagi fe’llar tarkibida bu shakl ko‘pincha hozirgi zamonni anglatsa, harakat fe’llari tarkibida esa asosan kelasi zamonni hosil qiladi. Biroq -a (y) ning holat fe’llarida hozirgi zamonni anglatishini, harakat fe’llarida kelasi zamonni ifodalashini mutlaq qoida sifatida olish mumkin emas. Masalan, sevmoq, yoqmoq, bilmoq, tushunmoq, anglamoq, ifodalamoq, yaxshi ko‘rmoq, yomon ko‘rmoq, ishonmoq, nafratlanmoq holat fe’llari -a (-y) zamon shakli bilan umumiy hozirgi zamonni anglatadi. Biroq xursand bo‘lmoq, xafa bo‘lmoq, odatlanmoq, ko‘nikmoq, to‘xtamoq, pasaymoq kabi holat fe’llarida -a (-y) shakli fe’llarning xususiy ma’nolaridan kelib chiqqan holda ko‘proq kelasi zamon ma’nosini anglatadi. Qoqilmoq fe’li o‘zlik nisbat shaklida denotativ “1Yurayotib, oyog‘i uchini biror narsaga urib olmoq va shuning natijasida munkimoq” [18] ma’nosida nutq momentidagi harakat-holat ifodasi uchun hozirgi davomli zamon shakllari bilan qo‘llanmaydi. Biroq “2 Yanglishmoq, xató qilmoq; shu tarzda pand yemoq, nochor holatga tushmoq. 3 Biror narsadan, jihatdan qiyinchilik, muhtojlik sezmoq” ko‘chma ma’nolarida bu zamon shakllarini qabul qilishi mumkin. Masalan: Har gal mavzuning shu joyiga kelganda qoqilyapsiz. Sinmoq fe’li “1 Parchalanmoq, maydalanmoq, bo‘laklarga ajralmoq, uzilmoq. 2 Zarb yeb shikastlanmoq, parchalanmoq” ma’nolarida qisqa lahzalik harakatholatni ifodalagani uchun -yap, -(a)yotib, -(a)yotir, -moqda kabi grammatik shakllarni qabul qilish imkoniyati cheklangan. Biroq “4 Konkurensiyada raqobatda yengilmoq, bankrotlashmoq, xonavayron bo‘lmoq. 5 Ma’naviy zarba olmoq. 6 Yengilmoq, mahv bo‘lmoq” ko‘chma ma’nolarida yuqoridagi shakllar bilan qo‘llanaveradi. Masalan: Ko‘p san’atkorlar “mast” bo‘lib qolyapti, ana shundan sinyapti. (kun.uz) Avvalo, so'zning ma'nosi uning tovushografik shakli bilan qattiq bog'liq emas. Xuddi shu tovush va/yoki grafik kompleks bir nechta qiymatlarga mos kelishi mumkin. Xususan, bu bir til ichida ham, tillararo munosabatlarda ham omonimlarning mavjudligida namoyon bo‘ladi. Ayni bir grammatik shakl birdan ortiq grammatik maʼnoni bildira oladi. Masalan, "lar" shakli "ishlar" soʻzida ham feʼl, ham sifatdosh, ham koʻplik hisoblanadi. Bundan tashqari, shakl va ma'no o'rtasidagi bog'lanishning tarixiy rivojlanishi jarayonida diaxronik jarayonlar natijasida turli so'zlarning shakllarining bir-biriga mos kelishi, masalan, ingliz tilidagi fe'llarning oxirlarining yo'qolishi yoki imlo o'zgarishlari, masalan, eski ingliz fe'li va o'z tugashini yo'qotgan va ot javobi bilan bir xil shaklda bo'lgan. So'zning ma'nosini unga mos keladigan tushunchaga qisqartirib bo'lmaydi, chunki tushuncha umuminsoniy, ma'no esa xususiydir. Shuni ham hisobga olish kerakki, so'zning ma'nosini bilish denotatning o'zi yoki uning g'oyasini bilish bilan bog'liq emas. Bundan tashqari, so'zning ma'nosi o'z tushunchasini individual ravishda shakllantirgan turli odamlar uchun har xil hajmga ega bo'lishi mumkin. Xuddi shu narsa yoki harakat turli xil nomlarga ega bo'lishi mumkin, bir nechta tushunchalar bir so‘zda birlashtirilishi mumkin (kruassantizatsiya, inqilob). So'z har xil turdagi ma'lumotlarning tashuvchisi sifatida ishlaydi. U ramziy ma'lumotni, shu jumladan so'zning leksik ma'nosini, uning grammatik ma'nosini, shuningdek, qo'shimcha ma'nolar guruhini - stilistik, baholovchi va "madaniy komponent" deb ataladigan ma'noni etkazishi mumkin. So'z orqali uzatiladigan murakkab ma'lumotlarning yana bir turi simptomatik ma'lumot deb ataladi, bu so'zning chastotasi va mintaqaviy xususiyatlarini, shuningdek, uning assotsiativ aloqalarini bildiradi. So‘zning ma’nosi ham gapning pragmatikasi, ya’ni muloqot sodir bo‘ladigan shart-sharoitlar, muloqot ishtirokchilarining xususiyatlari va niyatlari va boshqalar bilan chambarchas bog‘liq. Bularning barchasi so‘z ma’nosining moslashuvchan tuzilma ekanligini ko‘rsatadi. , sxematik tarzda uchburchakka o'xshaydi, unda har ikki tomonning o'zgarishi strukturaning umumiy tabiatiga ta'sir qiladi. Tushuncha predmet yoki hodisaning umumlashgan idroki bo‘lib, shuning uchun tafakkur kategoriyalariga mansub bo‘lsa, ma’no tushunchani til vositasida mahkamlash shakli bo‘lgani uchun lingvistik kategoriyadir. XULOSA
Hozirgi fanimizda son ma’nolarining o`xshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun oldim" va "Kitobni akamga deb/ atab oldim" kabi hosilalar orasidagi ma’no farqlari deyarli o`rganilmagan. Ya’ni ayni bir ma’noni turli xil vositalar bilan ifodalash yo`llari fanimizning o`rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.Quyida shunday izlanishlardan namuna keltiramiz. Aslida, gnosseologik (bilish) nuqtai nazardan materiyaning yashash shakli, hodisalarning izchil almashinish tarzi sifatida tadqiq qilinadigan zamon (payt) ma’nosining lisoniy tizimda voqelashish hodisasi tilning bu kategoriyani yuzaga chiqarish imkoniyatlari keng, rang-barang ekanligini dalillaydi. Bu tillararo xususiyatlarni, xususan, ingliz va o`zbek tillaridagi payt ma’nosini ifodalashning lisoniy vositalarini tekshirganda yanada yaqqol ko`rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasini payt grammatik ma’nosi, mazkur kategoriyani yuzaga chiqaruvchi usul va vositalarni esa payt ma’nosini ifodalovchi grammatik vositalar deb hisoblaymiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Abdiyev M.B. Sohaviy leksikaning sistem tahlili (Samarqand viloyati kasb-hunarlari materiallari asosida): filol. fan. dokt.... dis. avtoref. – T., 2005. 2. Aliqulov A. O‘zbek tilida “yel-yog‘in” lug‘aviy-ma’noviy guruhi: filol. fanlari nomz... diss. – Toshkent, 2011. 3. Bobojonov Sh. Semema, uning nutqiy voqelanishi va izohli lug‘atdagi talqini: filol. fan. nomz…dis. avtoref. – Samarqand, 2004. 4. Bozorov O. O‘zbek tilida darajalanish: filol. fan. dokt.... dis. -T., 1997. 5. Jamolxonov N. Hozirgi o’zbek adabiy tili. -T.: O’qituvchi, 2005. 196- bet. 6. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari. – T.: Fan, 2009. 7. Hakimova M. O‘zbek tilida vaqt ma’noli lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari: filol. fan. nomz....dis. avtoref. -T., 2004. 8. Hamrayeva Y. O‘zbek tilining o‘quv ideografik lug‘atini yaratish tamoyillari: filol. fan. nomz....diss. avtoref. – T., 2010. 9. Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. -T.: O‘qituvchi, 1985. 10. Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni): filol. fan. dokt. ... dis. – T., 1999. 11. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A. Nabiyeva D. Ona tili. 6-sinf uchun darslik. – T.: Tasvir, 2009. 12. Mengliyev B. Lisoniy sistema yaxlitligi va unda sathlararo munosabatlar: filol. fan. dokt. … dis. – T., 2002. 13. Mengliyev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Qarshi: Nasaf, 2005. 14. Mirtojiyev M. O‘zbek tilida polisemiya. – T.: Fan, 1975. 15. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. – T.: O‘qituvchi, 1989. 16. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. -T.: O‘qituvchi, 1995. 17. Rasulov R. O‘zbek tilida holat fe’llari va ularning obligator valentliklari. – T.: Fan, 1989. 18. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. – T.: O‘qituvchi, 1978. 19. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. – T.: Universitet, 2000. 20. Rahmonov T.P. Hozirgi o‘zbek tilidagi arabcha o‘zlashma so‘zlar semantik tuzilishidagi o‘zgarishlar. filol. fan. nomz.... dis. avtoref. -Toshkent, 1994. 24 bet. 21. Safarov F. O‘zbek tilida son-miqdor mikromaydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati: filol. fan. nomz.... dis. avtoref. – T., 2004. 22. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T.: Fan va texnologiya, 2009. 23. Sobirov A. O‘zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq etish. – T.: Ma’naviyat, 2004. 24. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T.: O‘qituvchi, 1975. 25.Yunusova Z. O‘zbek tilida lug‘aviy mikrosistemaning tarkibi va rivojlanishi: filol. fan. nomz…dis. – T., 2004. 1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами.2017. 14(774)-сон. -Б.140 2 MirziyoevSh.M. Erkinvafarovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birgaquramiz.//Xalq so‘zi. 2016- yil 16 dekabr Download 75.71 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|