Ii. Bob. Maktabgacha yoshdagi bolalar hissiy-irodaviy sohasini shakllantirish

Kurs ishining tarkibiy tuzulishi: Krish, 2ta asosiy bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.


I BOB. MUAMMONING O'RGANILISHINING ILMIY VA NAZARIY ASOSLAR
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarda hissiy-irodaviy sohaning o'ziga xosligi
Turli xil hayotiy jarayonlarda insonning hissiy holatini o'rganish muammosi bugungi kunda tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Bu, birinchi navbatda, inson hayotining yuqori dinamikasi, kommunikativ aloqalarning faollashuvi va zamonaviy davrning boshqa ba'zi xarakterli xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, inson salohiyatini oshirish, uning moslashish mexanizmlarini takomillashtirish uchun amaliy psixologik vositalarni ishlab chiqish zarurati tug'iladi. Insonda hissiy- irodaviy sohasining rivojlanishida maktabgacha bo'lgan davr alohida ahamiyatga. Maktabgacha yosh davri bolada hamdardlik, do'stlik tuyg'ularini hamda atrofdafilarga nisbatan ijobiy, yoki salbiy hissiyotlarning rivojlanishi uchun muhim davr hisoblanadi. Chunki bola ilk bora ushbu davrda jamiyatga qo'shilishni, shaxslararo munosabatga kirishishni boshlaydi va har bitta bola ushbu jarayonga turlicha kirishadi. Shundan kelib chiqib maktabgacha yoshdagi bolalarning hissiy irodaviy sohasi turlicha rivojlanadi.
Maktabgacha yoshda shaxsning faol shakllanishi sodir bo'ladi. Bolada qiziqish va taqlid namoyon bo'ladi, atrofida sodir bo'layotgan voqealarni baholaydi, muloqot qilishni o'rganadi, uning ahamiyatini tushunadi.
Hissiy rivojlanish ijtimoiy va axloqiy xulq-atvorni shakllantirishda namoyon bo'ladi, maktabgacha yoshdagi bola o'zini jamiyatning bir qismi sifatida biladi.
Hissiyotlarning ma'nosi.
Tuyg'ular maktabgacha yoshdagi bolaning ichki holatini, uning atrofdagi jarayonlarga munosabatini aks ettiradi. Tuyg'ular bolaning harakatlarini boshqaradi. Bola ongli ravishda his-tuyg'ularini namoyon qila boshlaydi, lekin ularni qanday boshqarishni hali bilmaydi. Emotsional holatida hamma narsaga munosabat bildiradi, ya'ni chuqur his-tuyg'ularga ega, atrofdagilar e'tiborini o'ziga qaratishni xohlaydigan, kuchli his-tuyg'ular boshqarish ko'nikmalari rivojlanmaganligi hisobiga o'z-o'zini nazorat qilishning pasayishi kuzatiladi. Shuning uchun bolalarda ba'zida kirishimlik, ba'zida urushqoqlik harakteri yuzaga chiqadi. Bu yoshdagi bolalar ham ijobiy tuyg'ular, quvonch, zavqlanish, ham salbiy his-tuyg'ularni, g'azab, qayg'uni ochiq namoyon qiladilar, ammo kayfiyatning o'zgarishi birdaniga sodir bo'ladi. Maktabgacha yoshdagilarda bu motivlangan harakatlarda aks etadi. Agar bola nimanidir notog'ri qilganini sezsa, darhol haqorat yoki jazolamaslik uchun sabab izlaydi. Bu jarayonda ota-onalar farzandlariga ortiqcha qattiqo'llik ham ortiqcha mehribonlik ham qilishlari kerak emas. Shunday qilib, ota-onalar bolaga ijobiy munosabatni majburan o'rnatadilar va bolada "yomon" va "yaxshi" tushunchalarini to'g'ri idrok etish uchun bir xil darajada zarur bo'lgan salbiy his-tuyg'ularning namoyon bo'lishini taqiqlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolaning psixikasi endigina shakllanish jarayonida bo'ladi, shuning uchun ota-onalar hissiy ta'sir shakllarini diqqat bilan tanlashlari kerak. Bolaga qilingan har bitta salbiy munosabat, uning atrofdagilar haqida umumiy xulosasini belgilaydi va buning oqibati bolaning kelajak maqsadlariga ham ta'sir qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kayfiyatini o'zgartirish umuman qiyin emas, ular osongina u holatdan bu holatga o'ta oladilar, ya'ni tez xafa boladilar va tez xursand bo'ladilar.
Yoshga qarab hissiy rivojlanish
Maktabgacha yoshdagi bolalik 1 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrni qamrab olsa ham, hissiy rivojlanish darajasiga ko'ra, uni 3 vaqt zonasiga bo'lish mumkin.
1-3 yoshli bolaning hissiy xususiyatlari: Istaklar o'ziga xos his-tuyg'ular orqali ifodalanadi, hali inson va predmetlarni tanlashni bilmaydi, o'z harakatlarining oqibatlarini bilmaslik, empatiya yetishmasligi, o'ziga qaramlik va o'zini o'zi qadrlash.
Bu davrda o'z-o'zini anglash tug'iladi. Bola mustaqillik belgilarini ko'rsata boshlaydi, o'zining aksini taniydi, ismni eslaydi, shaxsiy lug'ati shakllanishni boshlaydi, muloqotda olmoshlardan foydalanadi.
4-5 yoshda hissiy sohaning rivojlanishi: Affektiv reaksiyalarning namoyon bo'lishi, hissiy kutish, bola harakat jadal shakllanishini,
"istak - kutish - yo'naltirilgan harakat - mos keladigan hissiyot" zanjirining shakllanishi, o'zining va atrofdagilarning xatti- harakatlariga baho berishi.
Bu yoshdagi bolalarning his-tuyg'ularining butun doirasi oiladagi iqlim bilan bog'liq. Bu davrda yangi qiziqish va ko'nikmalar paydo bo'ladi, motivlar shakllanadi. Tuyg'ular murakkablashadi, bola g'azab, qayg'u, uyatchanlik, zavq va boshqa his-tuyg'ularni his qiladi. Shu bilan birga, u allaqachon ularni yig'lash yoki kulish bilan emas, balki nutq va yuz ifodalari orqali ifodalaydi. Ammo maktabgacha yoshdagi bolalar hali ham o'z tajribalari va his-tuyg'ularini nazorat qila olmaydilar, bu allaqachon o'zboshimchalik va o'zining fikrini oqilona deb hisoblaydigan bo'lib qoladi. Bu yosh estetik va axloqiy tuyg'ularning shakllanishi bilan tavsiflanadi.
6-7 yoshli bolalar allaqachon jamiyat qoidalarini yaxshi bilishadi va ularga muvofiq o'z xatti-harakatlarini moslashtiradilar.
Bu yoshlar oralig'ida burch hissi asta-sekin kamol topadi. 5 yoshga kelib, axloqiy ong paydo bo'lib, maktabgacha yoshdagi bolaning talablarini tushunishga yordam beradi. Maktabgacha tarbiyalanuvchi ularni o'z harakatlariga, shuningdek, tengdoshlari va kattalarning harakatlariga bog'laydi. 6-7 yoshda bu burch hissi ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi. Bola o'zi yoki boshqalar umume'tirof etilgan talablarni buzsa, noloyiq ishlarni qilsa g'azab, qayg'u, norozilikni, o'ziga munosib ish qilganda quvonch, qoniqish hislarini boshdan kechiradi. Boshdan kechirgan his-tuyg'ular nafaqat kattalarning bahosi, balki bolaning o'zini o'zi va boshqa odamlarning harakatlariga baholovchi munosabati bilan ham yuzaga keladi. U to'g'ridan-to'g'ri muloqotda bo'lganda odamlarga nisbatan harakatlar va xatti-harakatlarni amalga oshirishda mehr, hamdardlik, do'stlik, norozilik his-tuyg'ularni boshdan kechiradi. Lekin bu his-tuyg'ularning o'zi sayoz va beqaror. 5-7 yoshda bolada ko'plab kattalar va tengdoshlarga nisbatan burch hissi paydo bo'ladi, maktabgacha yoshdagi bola chaqaloqlarga nisbatan bu tuyg'uni boshdan kechira boshlaydi. Eng aniq burch hissi 6-7 yil ichida namoyon bo'ladi. Bola ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining zarurligi va majburiyligini tushunadi va o'z harakatlarini ularga bo'ysundiradi. O'z-o'zini hurmat qilish qobiliyati oshadi. Qoidalarni buzish, noloyiq harakatlar noqulaylik, aybdorlik, xijolat, tashvishga sabab bo'ladi. 7 yoshga kelib, burch hissi nafaqat bog'lanishga asoslanmaydi va bola bevosita muloqot qilmaydigan odamlarning keng doirasiga taalluqlidir. Tajribalar yetarlicha chuqur va uzoq vaqt saqlanib qoladi. Do'stlik va do'stlikning rivojlanishi bolalar o'rtoqlari bilan munosabatlarini axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan tushunishni boshlashdan ancha oldin sodir bo'ladi. 5 yoshida yigitlarda sharoitga qarab ko'p bolalar bilan do'stlik hukmronlik qiladi. Bir vaqtning o'zida bir nechta bolalar bilan do'stlashadi va do'stlarini tez-tez almashtiradi. 7 yoshda ko'p bolalar bilan do'stlashsada, bitta bola bilan yaqin do'st bo'lish ehtiyoji paydo bo'ladi. Kichik guruhlardagi do'stlik ko'pincha o'yin qiziqishlari va moyilliklari, shu jumladan intellektual manfaatlar asosida o'yinda tug'iladi. Juftlik do'stligi chuqur hamdardlik bilan ajralib turadi. Bolalar yaxshi do'stdirlar, chunki ular birga o'ynaydilar (o'ynash va do'st bo'lish ular uchun bir xil). Katta maktabgacha yoshdagi bolalar hamdardlik va hurmat asosida do'stlashadiganlar bilan o'ynaydilar. Biz 5-7 yoshli bolalarda juftlik do'stligi keng hamkorlik bilan uyg'unlashishini va shu bilan birga do'stona aloqalarning tanlovliligini ta'kidlaymiz. Maktabgacha yoshdagi intellektual tuyg'ularning rivojlanishi kognitiv faoliyatning shakllanishi bilan bog'liq. Yangi narsalarni o'rganishda quvonch, ajablanish va shubha, yorqin ijobiy his-tuyg'ular nafaqat bolaning kichik kashfiyotlariga hamroh bo'ladi, balki ularni keltirib chiqaradi. Atrofdagi dunyo, tabiat, ayniqsa, chaqaloqni sirli, sirli o'ziga jalb qiladi. U chaqaloq uchun ko'plab muammolarni keltirib chiqaradi qaror qilishga harakat qiladi. Ajablanish javobni talab qiladigan savolni keltirib chiqaradi. Estetik tuyg'ularning rivojlanishi bolalarning o'z badiiy-ijodiy faoliyati va badiiy idrokini shakllantirish bilan bog'liq.
Maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy va shaxsiy rivojlanishi. Maktabgacha yosh - bu bolaning rivojlanishidagi eng muhim bosqich. Bu uning umuminsoniy qadriyatlar olami bilan tanishish davri, odamlar bilan ilk munosabatlarni o'rnatish davri. Bolaning shaxs sifatida yanada rivojlanishida o'zini o'zi bilish, his-tuyg'ularini ifodalash, suhbatdoshning hissiy holatini tushunish jarayoni muhim rol o'ynaydi. Axir, o'z imo-ishoralari va ifodali harakatlariga ega bo'lgan bola, boshqa odamning yuzi, imo-ishorasi va tanasining harakati ifodasidagi barcha soyalar va nuanslarni nozik tushuna oladi. O'z his-tuyg'ularini to'g'ri ifoda eta olmaslik, mimika va imo-ishoralarning qattiqligi, noqulayligi yoki etarli emasligi bolalarning bir-biri bilan va kattalar bilan muloqot qilishini qiyinlashtiradi. Boshqa odamni noto'g'ri tushunish qo'rquv, begonalashish, dushmanlik sababidir. Mimika, imo-ishoralar, pantomima muloqotdagi birinchi yordamchilardir. Imo-ishoralar va harakatlar tilini o'zlashtirish bolalarga nafaqat muloqotda qiziqarli bo'lishga, balki o'zlarini bilishga va do'stlashishga yordam beradi.¹ Va mushaklar va tananing ishi tufayli his-tuyg'ularning faol chiqishi va asabiy taranglik ta'minlanadi. Bolalarning o'zlari haqidagi bilimlari, boshqa odamlarning hissiy holati va xatti-harakatlarini yaxshiroq tushunishlari hamdardlik, hurmat va hamdardlik tuyg'ulariga olib keladi, bu boshqa bolalar bilan jonli muloqot qilishning ajralmas shartidir. O'zini boshqa bolaning o'rniga qo'yish qobiliyati mumkin bo'lgan muloqot sherigini yaxshiroq tushunishga, uning fe'l-atvorining individual xususiyatlarini, ularning xatti-harakatlarida va harakatlarida namoyon bo'lishini ta'kidlashga yordam beradi. Bolalar boshqa odamlarning kamchiliklariga toqat qilishni o'rganadilar, hamdard bo'lishni o'rganadilar va bu to'liq muloqotga to'g'ridan-to'g'ri yo'ldir. Bugungi kunda deyarli barcha dunyo bolalari qandaydir psixologik yordamga muhtoj ekanligiga shubha yo'q, chunki ular bir qator salbiy omillar ta'siri ostida bo'lishadi. Bu iqtisodiy, siyosiy va qiymat beqarorligi, buning natijasida bolalarda "katta bo'lish qo'rquvi" paydo bo'ladi. Bu bolalar har doim ham "hazm qilish" uchun vaqt topa olmaydigan va ko'pincha noto'g'ri qabul qiladigan ma'lumotlarning cheksiz oqimidir. Bu kompyuterlar, uyali telefonlar kabi zamonaviy texnik qurilmalardan foydalanishning nazoratsiz jarayonidir. Axir, bugungi kunda bizning bolalarimiz har qachongidan ham ko'proq to'laqonli muloqotda etishmovchilikni boshdan kechirmoqda. Texnologik taraqqiyot asrida odamlar bir-biri bilan kamroq va kamroq muloqot qilishadi, televizor ko'rishni, virtual muloqotni, telefonda gaplashishni afzal ko'rishadi, asta-sekin his-tuyg'ularini samimiy ifoda etish qobiliyatini yo'qotadilar. Bolalar bog'chasida bolalarni tomosha qilib, siz rolli o'yin qanday yo'qolganini, qanday yaxshi ertak qahramonlari o'rnini multfilm qahramonlari egallaganini, bolalar o'rtasida "guruh birligi", hamdardlik, hamdardlik tushunchalari sezilarli darajada oshganini ko'rishingiz mumkin.
Bolalar hayotida his-tuyg'ular muhim rol o'ynaydi. Ular bolaga muayyan vaziyatga moslashishga yordam beradi. Agar bola xafa bo'lsa yoki g'azablansa, bu unga biror narsa noto'g'ri ekanligini anglatadi. Bola baxtli bo'lsa, u baxtli ko'rinsa, bu uning dunyosida hamma narsa yaxshi ekanligini anglatadi. Bolaning normal ruhiy holati - yaxshi, quvnoq kayfiyat, o'yin-kulgi va hazillarga intilish. Sog'lom bola ertalab faol va qabul qiluvchi bo'ladi. Jismoniy mashqlar, tengdoshlar bilan munosabatlar va boshqa faoliyat turlaridan charchagan, u tushdan keyin uxlab qolish vaqtida osongina va tezda uxlab qoladi. Kunning ikkinchi yarmi uning faol harakatlariga to'la bo'ladi. Kechqurun u xuddi shunday osonlik bilan uxlab qoladi. Bolaning his-tuyg'ulari uning ahvoli haqida atrofdagi kattalarga "xabar" dir.
Bola o'zi yoki boshqalar umume'tirof etilgan talablarni buzsa, noloyiq ishlarni qilsa, u o'zini munosib ish qilganda quvonch, qoniqish va qayg'u, g'azab, norozilikni boshdan kechiradi. Boshdan kechirgan his-tuyg'ular nafaqat kattalarning bahosi, balki bolaning o'zini o'zi va boshqa odamlarning harakatlariga baholovchi munosabati bilan ham yuzaga keladi. U to'g'ridan-to'g'ri muloqotda bo'lgan, oziqlanadigan odamlarga nisbatan harakatlar va xatti-harakatlarni amalga oshirishda bunday his-tuyg'ularni boshdan kechiradi. mehr, hamdardlik, hamdardlik, lekin bu his-tuyg'ularning o'zi sayoz va beqaror. 5-7 yoshda bolada ko'plab kattalar va tengdoshlarga nisbatan burch hissi paydo bo'ladi, maktabgacha yoshdagi bola chaqaloqlarga nisbatan bu tuyg'uni boshdan kechira boshlaydi. Eng aniq burch hissi 6-7 yil ichida namoyon bo'ladi. Bola ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining zarurligi va majburiyligini tushunadi va o'z harakatlarini ularga bo'ysundiradi. O'z-o'zini hurmat qilish qobiliyati oshadi. Qoidalarni buzish, noloyiq harakatlar noqulaylik, aybdorlik, xijolat, tashvishga sabab bo'ladi. 7 yoshga kelib, burch hissi nafaqat bog'lanishga asoslanmaydi va bola bevosita muloqot qilmaydigan odamlarning keng doirasiga taalluqlidir. Tajribalar etarlicha chuqur va uzoq vaqt saqlanib qoladi. Do'stlik va do'stlikning rivojlanishi bolalar o'rtoqlari bilan munosabatlarini axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan tushunishni boshlashdan ancha oldin sodir bo'ladi. 5 yoshida yigitlarda sharoitga qarab ko'p bolalar bilan do'stlik hukmronlik qiladi. Bir vaqtning o'zida bir nechta bolalar bilan do'stlik va ko'pchilik bilan qisqa shaxsiy do'stlik keng tarqalgan. 5-7 yoshda ko'p bolali bir bolaning do'stligi saqlanib qoladi, garchi juftlik do'stligi ko'proq uchraydi. Kichik-kichik guruhlardagi do'stlik ko'pincha o'yin qiziqishlari va moyilliklari, shu jumladan intellektual manfaatlar asosida o'yinda tug'iladi. Juftlik do'stligi chuqur hamdardlik bilan ajralib turadi. Bolalar do'stdirlar, chunki ular birga o'ynaydilar (o'ynash va do'st bo'lish ular uchun bir xil). Keksa maktabgacha yoshdagi bolalar hamdardlik va hurmat asosida do'stlashadiganlar bilan o'ynaydilar. Biz 5-7 yoshli bolalarda juftlik do'stligi keng hamkorlik bilan uyg'unlashishini va shu bilan birga do'stona aloqalarning tanlovliligini ta'kidlaymiz. Maktabgacha yoshdagi intellektual tuyg'ularning rivojlanishi kognitiv faoliyatning shakllanishi bilan bog'liq. Yangi narsalarni o'rganishda quvonch, ajablanish va shubha, yorqin ijobiy his-tuyg'ular nafaqat bolaning kichik kashfiyotlariga hamroh bo'ladi, balki ularni keltirib chiqaradi. Atrofdagi dunyo, tabiat, ayniqsa, chaqaloqni sirli, sirli o'ziga jalb qiladi. U chaqaloq uchun ko'plab muammolarni keltirib chiqaradi qaror qilishga harakat qiladi. Ajablanish javobni talab qiladigan savolni keltirib chiqaradi. Estetik tuyg'ularning rivojlanishi bolalarning o'z badiiy-ijodiy faoliyati va badiiy idrokini shakllantirish bilan bog'liq.
His qilishning shakllanishi – bolalarda qabul qilish jarayonining shakllanishi va predmetlar, oʻrab turgan atrof borliq haqida tasavvurlarni xosil boʻlishidir. Bola dunyoga kelganda xis qilish tuygʻulari shakllanib boʻlgan boʻladi. Lekin ularning normal funksiyasini atrof – borliqni qabul qilishlari taʼminlab beradi. His etish jarayoni toʻgʻri shakllanish uchun, maqsadga yoʻnaltirilgan hissiy tarbiya zarur va muhimdir. Bolaga koʻrishni, barmoqlar bilan paypaslashni, obʼektlarni eshitishni oʻrgatish kerak, yaʼni unda qabul qilish harakatlarini shakllantirish kerak. Lekin predmetni tekshirish, koʻrish, paypaslash yetarli emas. Bunda predmetni bir qancha belgilarini aniqlash bilan birga, ularni boshqa predmetlar bilan belgilarning munosabatlarini aniqlash zarurdir. Buning uchun bolaga kerakli oʻlchovlarni berish kerak, bunla bola nimani qabul qilayotganligini biladi. Bu his qilishning asosiy tushunchalari boʻlib, tarixiy koʻrinishga ega boʻlib, qabul qilish jarayonida taqqoslashni taʼminlab beradi. Ularga geometrik shakllarning tartiblari, kattaliklarning shkalalari, ogʻirlik oʻlchovlari, yuqori tovushlar qatori, ranglar jilosi, ona tilining fonetik tarkibi kiradi.²
Yuqorida koʻrsatilgan hamma tushunchalar bola tomonidan oʻz vaqtida egallangan boʻlishi zarur. Qabul qilish jarayonida bola asta sekinlik bilan koʻrish, eshitish, harakat, bilish obrazlarini orttirib boradi. Lekin bunda bola predmetlarning munosabati va belgilarini qabul qilish jarayonida, bu munosabatlar va belgilar soʻzlar bilan izohlangan boʻlishi kerak. Bu esa predmetning obrazlari haqida tasavvurlarni mustahkamlaydi, ularni yana ham aniqlashtiradi. Agar qabul qilish obrazlari soʻzlar bilan mustahkamlangan boʻlsa bir qancha vaqt oʻtishiga qaramay bola tasavvurlarida uygʻotish mumkin. Buning uchun kerakli soʻzga javob beradigan – birikmani aytish kifoyadir.