Ii-bosqich ax-11-22 guruh talabasi

3. . Amaliyotda ma`lumotlar bazasini qurishda malu`motlarning relyatsion modeli
Relyatsion MB kuchli nazariy fundamentga ega
bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga asoslangan. Ma‘lumotlarning relyatsion modeli kontseptsiyasi 1970 yilda Ye.F.Kodd tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma‘lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog‘liq bo‘lmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi.
Maʼlumotlarning shunday modeliga relyatsion model deyiladi, unda barcha maʼlumotlar foydalanuvchiga jadval shaklida xavola etiladi va maʼlumotlar bazasi ustidagi barcha amallar jadvalllar ustiga amallarga olib kelinadi. Har bir jadval maʼlumotlar bazasi tarkibida oʼz nomiga ega boʼladi hamda satr va ustunlardan iborat boʼladi. Har bir jadval real dunyodagi obyektlar (mohiyat) tipini aks ettiradi, har bir satri esa obʼektning konkret nusxasini bildiradi. Relyatsion modelning har bir tushunchasini “Xodim” – mohiyati (obʼekti) misolida koʼrib chiqamiz:
Har bir ustun oʼz nomiga ega boʼladi va ustun nomi odatda jadvalning ustki qismida koʼrsatiladi. Uning nomi joriy jadvalda boshqa ustun uchun takrorlanmasligi kerak, biroq bu nom boshqa jadvalning ustun nomi sifatida ishlatilishi mumkin. Yaʼni turli jadvallar bir xil nomli ustunga ega boʼlishi mumkin. Ixtiyoriy jadval kamida bitta ustunga ega boʼladi; ustunlar jadvalda ularni yaratish tartibida joylashadi. Satrlar ustunlardan (atributlar) farqli ravishda nomga va joylashish tartibiga ega emas. Ularning miqdori chegaralanmagan. Ixtiyoriy jadval shunday ustunga yoki ustunlarga (kalitga) ega boʼladi, undagi qiymatlar har bir satrni takrorlanmas qiymat bilan identifikatsiyalaydi. Rasmda keltirilgan misolda kalit bu “tabel nomeri” ustunidir. Аtributlar qiymati eng kichik axborot birligi – domen yordamida koʼrsatiladi. Boshqacha aytganda domen – bu obʼekt atributining mumkin boʼlgan barcha qiymatlar toʼplamidir. Yana ikkita tushunchani koʼrib oʼtamiz. Bu “daraja” va “Kardinal son” tushunchalari. Munosabatlarning kardinal soni deganda kortejlar soni tushuniladi, munosabat darajasi – bu joriy munosabatning atributlar sonidir. Jadvallar oʼrtasidagi aloqa relyatsion maʼlumotlar modelining asosiy elementi xisoblanadi. Bu aloqa tashqi kalitlar yordamida qoʼllab – quvvatlanadi. Misol sifatida biror korxonaning MB sida saqlanayotgan xodimlar (“xodimlar” jadvali) va boshliqlar (“boshliqlar” jadvali) haqidagi maʼlumotlarni koʼrib chiqamiz. “Boshliqlar” jadvalida birlamchi kalit “nomer” ustini. “Familiya” ustunining qiymatlari takrorlanuvchi boʼlganligi uchun birlamchi kalit sifatida qoʼllash mumkin emas. “Xodimlar” jadvalida “Boshliq nomeri” ustuni tashqi kalit xisoblanadi. MB da maʼlumotlar bilan birga maʼlumotlar lugʼati va boshqa obyektlar, masalan, ekran formalari, xisobotlar, tasvirlovchi formalar (views) va amaliy dasturlar joylashadi. Relyatsion MB ni butunlik cheklanishi baʼzi talablarni, masalan, atribut qiymati faqat mos domen ichidan olinishini yoki tashqi kalit jadvaldagi mavjud boʼlmagan satrni koʼrsatmasligi kerak (koʼrsatgich boʼyicha yaxlitlik). “Munosabat” tushunchasini batafsil koʼrib chiqamiz. Relyatsion modellarda oʼzgaruvchi munosabatlar va munosabat qiymatini farqlash kerak. Oʼzgaruvchi munosabat – bu xuddi dasturlash tilidagi kabi oddiy oʼzgaruvchilar, yaʼni qiymati vaqt oʼtishi bilan oʼzgaruvchi nomlangan obyekt. Ushbu oʼzgaruvchining ixtiyoriy vaqt momentidagi qiymati munosabat qiymati xisoblanadi.
Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi yotadi. Munosabatni 2 o‘lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli ko‘rimli va inson uchun oddiy. Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi.
Ma‘lumotlarning relyatsion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib, u inglizcha relation so‘zidan olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin.
Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir.
Real dunyo ob‘ektlari haqidagi ma‘lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi munosabatlarni modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish mumkinligini Ye.F.Kodd isbotlab berdi. Masalan, «talaba» mazmunini saqlash uchun TALABAmunosabatidan foydalaniladi. Bu mazmunning asosiy xususiyatlarini quyidagi jadvalning ustunlari tasvirlaydi: