Ii. Tayanch so’z va iboralar

Кinematik parametrlari.
Shkivlardagi aylana tezlik,
; . (17.1)
Tasmaning elastik sirpanishini hisobga olib, quyidagicha yozishimiz mumkin yoki
, (17.2)

bu yerda ε-sirpanish koeffisienti (ε≈0,01…0,02). Bunda uzatish nisbati

. (17.3)
Geometrik parametrlari.
17.2-rasmda a-o’qlararo masofa; β-tasma tarmoqlari orasidagi burchak; α-kichik shkivni tasma tarafidan qamralish burchagi.

17.2-rasm. Tasmali uzatmaning geometrik o’lchamlari.
Odatda, uzatmaning geometrik hisobi bajarilganda, avvalo, , va a aniqlanib, so’ngra qamrov burchagi α va tasmaning uzunligi l topiladi. Tasmaning cho’zilishi va salqiligi natijasida α va l ning qiymatlari o’zgarmas bo’la olmaydi va taxminan aniqlanadi:
; .
Amalda ning qiymati 15°dan katta bo’lmaganligi uchun sinusning qiymatini uning argumentiga tang qilib olish mumkin:
.
Bunda
,
yoki
. (17.4)
Tasmaning uzunligi ayrim bo’laklar uzunligi va qamrov yoyi yig’indisi sifatida aniqlanadi:
. (17.5)
Tasmaning berilgan uzunligida o’qlararo masofa
. (17.6)
Tasma tarmoqlaridagi kuchlar.

17.3-rasm. Tasma tarmoqlaridagi kuchlar.
17.3-rasmda tasma tarmoqlarining ikki holatda yuklanishi ko’rsatilgan: T₁=0 (17.3-rasm, a) va T₁>0 (17.3-rasm, b). Bu yerda: F₀-tasmaning dastlabki tarangligi; F₁ va F₂-yuklangan uzatmada etaklovchi va etaklanuvchi tarmoqlar tarangligi; -uzatmadagi aylana kuch.
Shkivning muvozanat shartidan,
,
yoki
. (17.7)
F₀, F₁ va F₂ lar orasidagi munosabatni quyidagi asosda o’rnatish mumkin.
Tasmaning geometrik uzunligi yuklamaga bog’liq emas va yuklangan uzatmada hamda yuklanmagan uzatmadagi kabi o’zgarmas qoladi. Yetaklovchi tarmoqni qo’shimcha taranglash uchun yetaklanuvchi tarmoqni qisqartirish orqali kompensasiyalanadi. Shunda,
, ,
yoki
. (17.8)
(17.7) va (17.8) tengliklardan,
, . (17.9)
Uch noma’lumli ikkita tenglamalar sistemasi olindi: F₀, F₁, F₂. Ushbu tenglamalar yetaklovchi va yetaklanuvchi tarmoqning F_t yuklamaga bog’liqlikda tarangligini o’zgarishini tavsiflaydi, ammo shu yuklamani uzatish qobiliyatini yoki shkiv va tasma orasidagi ishqalanish kuchining qiymatiga bog’liq bo’lgan uzatmaning tortish qobiliyatini ochib bermaydi. Bunday bog’liqlik Eyler tomonidan o’rnatilgan.
17.4-rasmda: F - burchak ostidagi kesimda tasmaning tarangligi; - burchak bilan chegaralangan, tasma elementiga shkivning normal reaksiyasi; - elementar ishqalanish kuchi. Muvozanat shartiga ko’ra,
yoki ;
.

17.4-rasm. Eyler ta’limotini tushuntirishga doir sxema.
Yuqoridagi tenglikdan ikkinchi darajali kichik sonlar chiqarib tashlansa va deb qabul qilinsa,
.
ni o’rniga qo’yib,
.
Integrallash orqali,
; ; ,
yoki
. (17.10)
(17.7) va (17.10) tenglamalarni (9.8) ni e’tiborga olgan holda birgalikda echsak quyidagini olamiz,
; ; . (17.11)
(17.11) formula F_t yuklama hamda ishqalanish omillari va ta’sirida ishlovchi uzatma tarmog’ini taranglovchi kuchlar orasidagi bog’liqlikni o’rnatadi. Ular yana tasmaning dastlabki minimal tarangligi F₀ ni aniqlash imkonini beradi.
Agar,
,
unda tasmaning shataksirashi boshlanadi.
(17.11) formulaga ko’ra shuni aytish mumkinki, va qiymatlarining oshishi uzatma ishida yaqqol ko’rinadi. Bu xulosalar ponasimon tasmali uzatmalar va taranglovchi rolikli uzatmalar konstruksiyasini yaratishda asos sifatida qabul qilingan.
Tasmaning v tezlikli yoysimon harakatida uning qamrov burchagi chegarasida joylashagan har qaysi dm massali elementiga elmentar markazdan qochma kuch dC ta’sir qiladi (17.5-rasm).

17.5-rasm.
Ushbu kuchlarning ta’siri tasmaning barcha kesimida F_v qo’shimcha taranglikni keltirib chiqaradi. Elementar markazdan qochma kuch,
,
bu yerda - tasma materialining zichligi; - tasmaning ko’ndalang kesimi maydoni. Tasma elementlari muvozanat shartidan,
.
O’rniga qo’ysak quyidagini olamiz,
. (17.12)
F_v taranglik F₀ dastlabki taranglikning foydali ta’sirini kuchsizlantiradi. U ishqalanish kuchini kamaytiradi va uzatmaning yuklanish qobiliyatini pasaytiradi.
Hisoblar shuni ko’rsatadiki, uzatmaning ishlash qobiliyatiga markazdan qochma kuchlarning ta’siri faqat yuqori tezliklar m/s da ro’y beradi.