Ii. Tiykarǵi bo’lim Muwapiqliqti bahalawda tiykarg’i tu’sinikler

Inspeksiya qadaǵalawın ámelge asırıw
Inspeksiya qadaǵalawı Milliy akkreditasiya organı, muwapıqlıq sertifikatın bergen sertifikatlastırıw shólkemleri yamasa inspeksiya shólkemleri tárepinen ámelge asıriladı. Inspeksiya qadaǵalawı nátiyjelerine kóre muwapıqlıq sertifikatın yamasa akkreditasiya tuwrısındaǵı gúwalıqtı tastıyıqlaw, onıń ámel etiwin toqtatıp turıw, tamamlaw, sertifikattı yamasa gúwalıqtı bıykarlaw tuwrısında belgilengen tártipte qarar qabıl etiliwi múmkin. Sertifikatlastırıw, júkti ju'klewden aldın hám júkti túsiriw waqtındaǵı inspeksiya, ónim sınawi, sanitariya-epidemiologiya, veterinariya, veterinariya-sanitariya, fitosanitariya juwmaqları yamasa ekologiyalıq ekspertiza nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asıriladı.
Muwapiqliqti bahalaw xaliq araliq a’meliyati

Muwapiqliqti bahalaw sistema jaqin o’tmishte qa’liplese baslag’an. Muwapiqliqti bahalawdin’ko’rinislerinen biri bolg’an sertifikatlastiriw bolsa o’z tariyxina iye. Arxeolog ha’m tariyxshilardin’mag’liwmatlarina ko’re, sertifikatlasiriw xizmeti ayyemgi tariyxqa iye. Ayyemgi grek hujjetlerinde qurilista isletiletug’un u’stinlerde bronza islep shig’ariw boyinsha normalar bolg’an ham bul sertifikatlastiriwdin’ daslepki ko’rinisi bolg’an. Ayyemde tovar islep shig’ariwshilar oz o’nimlerinin’ sapasin jazba tarizde “ muwapiqliq haqqinda hujjet ko’rinisinde keppil-lengen .Hatte oyaniw da’wirinin’ jaziwshilarida o’z shig’armalarinin’ 300 jil saqlaniwin jazba hujjetler menen kepillegen.

1920-jili Germaniya standartlar instituti ta’repinen Germaniyanin’ DIN standartlarina muwapiqliq belgisin sho’lkemlestirgen ha’m birinshi bolip elektrotexnika h’am elektron u’skenelerdi sertifikatlastiriw sistemasin jaratqan. 1926-jili Angliyada “ sertifikatlastiriw ” tu’sinigi payda bolip , ol iqtiyariy ta’rizde alip barilg’an . 1983-jili Franciyada Dekret arqali o’nimlerdin’ standartlar talaplarina muwapiqlig’in tekseriwge tiykarlang’an Milliy sertifikatlastiriw sistemasi NF engizilgen .
Sertifikatlastiriw boyinsha xizmetler ISO/CASCO “Muwapiqliqti bahalaw” texnik kmiteti ta’repinen alip bariladi.
O’zbekistanda o’nimlerdin standartlar talabina muwapiqlig’in tekseriw-ge tiykarlang’an sistema sipatinda sertifikatlastiriw da’slep 1979-jili kirgizile baslang’an. Sertifikatlastiriw boyinsha jumslardi a’melge asiriw 1992-jildan O’zdavstandart orayi tarepinen, 2002-jildan O’zstandart agentligi tarepinen a’melge asiriladi.
O’zstandart agentligi sertifikatlastiriw boyinsha milliy mekeme sipatinda belgilengen. O’zbekistanda sertifikatlastiriw boyinsha iskerlik O’zbekistan Respublikasınin’ “O’nimler xa’m xizmetlerdi sertifikatlastiriw xaqqinda” (1993 j.) da “Muwapiqliqti bahalaw haqqindag’i” Nizamlarina tiykarlanip alip bariladi. Muwapiqliqti bahalaw boyinsha standartlar ha’m basqa da normativ xujjetler xaliqaraliq da’rejede ISO, Xaliqaraliq elektrotexnika komissiyası ha’m basqa da sho’lkemler ta’repinen ken’ shen’berde qollaniliwi ushin islep shig’iladi. Xaliqaraliq sho’lkemler muwapiqliqti bahalaw tarawindag’i normative hu’jjetlerdi islep shig’iwda standartlastiriw boyinsha aymaqliq sho’lkemler menen birgelikte jumis alip bariladi. Xaliqaraliq sho’lkemler, atap aytqanda, ISO, Xaliqaraliq elektrotexnika komissiyası ta’repinen muwapiqliqti bahalaw salasindag’i ko’plegen normativ xujjetler islep shig’ilg’an. ISO/ MEK 17000 xaliqaraliq standartlar seriyasin muwapiqliqti bahalaw tarawinin’ normativ tiykarlarin quraydi. Bul seriyadag’i bir neshe normativ xujjetler O’zbekistanda ma’mleketlik stan- dartlar sipatinda qabil etilgen. Ma’selen, Óz DSt ISO/IEC 17000:2009 " Otsenka sootvetstviya. Slovar' i obshie principi (ISO/ IEC 17000:2004, IDT) ", Az DSt ISOLEC 17011:2009 " Otsenka soot vetstviya. Obshie trebovaniya k organam po akkreditatsii organov po otsenke sootvetstviya", Óz DSt ISOTEC 17024:2009 " Otsenka sotvetstviya. Obshie trebovaniya k organam, osushestvlyayushim sertifikatsiyu personala". Az DSUISO/EC 17025:2007 obshie trebovannya k kompetentnosti ispitatel'nix i kalibrovochnix laboratoriy (SOLEC 17025, IDT) " standartları O’zbekistan muwapiqliqti bahalaw milliy sistemasınin normativ xujjetleri ken’ ko’lemde qollaniladi. Muwapiqliqti bahalaw salasindagi normativ xujjetler ishinde tiykarg’ilarinan biri ISO/IEC 17000:2004 “ Muwapiqliqti bahalaw ” So’zlik ham uliwma principler" bolip, onda tarawdag’i uliwma ta’n aling’an atamelar xam tusinikler keltirilgen.
Xaliqaraliq normativ hujjet ISO/IES 17000:2004 tiykarinda qabil etilgen O’zbekistan mamleketlik standartı ÓzDst ISO/IEC 17000:2008 " “Muwapiqliqti bahalaw”. So’zlik ha’m uliwma principler” de muwapiqliqti bahalaw o’nim, protsess, sistema, shaxs yaki mekemege belgilengen talaplardin orinlaniwin dalillew ekenligi, “muwapiqliqti bahalaw sistemasi - muwapiqliqti bahalawdi orinlaw ushin qag’iydalar, proceduralar ha’m qollanba” ekenligi belgilengen. Bunda muwapiqliqti bahalawdin’ predmetli tarawi sipatinda sinaw, tekseriw, sertifikatlastiriw, sonday-aq, muwapiqliqti bahalaw mekemelerin akkreditatsiyalaw siyaqli xizmet tu’rleri ko’rsetilgen.
Tarawda birdey qoyilg'an talaplar, belgilengen qag’iydalar ha’m proceduralar qollanilatug’in aniq muwapiqliqti bahalaw obektlerine tiyisli bolǵan sistema esaplang’an muwapiqliqti bahalaw sxeması (bag'darlamasi) qollaniladi.
Xaliqaraliq normativ hujjetlerde muwapiqliqti bahalaw u’sh ta’rep ta’repinen a’melge asiriliwi múmkinligi ko’rsetilgen:
Birinshi ta’rep ta’repinen muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet: muwapiqliqti bahalaw obektin u’shinishi shaxs yaki sho’lkem a’melge asiratug’in, muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet:
-ekinshi ta’rep ta’repinen muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet: muwapiqliqti bahalaw obektine paydalaniwshi sipatinda ma’pdar bolǵan shaxs yamasa sho’lkem (ma’selen, o’nimdi satip aliwshilar yaki tutiniwshilar) a’melge asiratug’in, muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet;
U’shinshi ta’rep ta’repinen muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet muwapiqliqti bahalaw obektin u’shinshi shaxs yaki sho’lkemde ha’m usi obektke ma’pdar bolǵan paydalaniwshig’a baylanisli bolmagan shaxs yamasa ma’keme a’melge asiratug’in, muwapiqliqti bahalaw boyinsha xizmet, bunday baylanisli bolmaw kriteriyalari, a’dette, aniq bir xizmetke tiyisli Xaliqaraliq normativ hu’jjetlerde keltiriledi.
O’zbekistan Respublikasında u’shinshi ta’rep sipatinda akkreditatsiyalang’an, o’nimdi sertifikatlastiriw mekemeleri esaplanadi.
Muwapiqliqti bahalaw obektleri sipatinda material, o’nim, xizmet, qurilma, protsess, sistema, shaxs yamasa mekeme tusiniledi.
Xaliqaraliq standart ISO/IES 17025:2005 (Óz DSt ISO/IEC 17025:2007) ta sinawlar ha’m kalibrlewler, sonın’ ishinde, u’lgilerdi tańlaw, standart usillar, standart emes usillar ha’m laboratoriya ta’repinen islep shig’ilg’an usillar boyinsha o’tkeriletug’in sinawlar ha’m kalibrlewler o’tkeriwde laboratoriyalar kompetentliligine qoyilatug’in uliwma talaplar belgilengen.
Muwapiqliqti bahalaw tarawinda ISO nin’ texnikalıq komiteti KASKO shug’illanadi, al muwapiqliqti bahalaw obektlerinin’ standartlar talaplarina muwapiqlig’in tastiyiqlaw ma’selelerin u’yrenedi. Tiyisli mag’liwmatlardi talqilaydi hәm tarawg'a baylanisli basshiliq h’ujjetlerdi islep shig’adi. KASKO nin’ axmiyetli waziypalari qatarina aymaqlikq xa’m milliy muwapiqliqti bahalaw sistemalarinin’ o’z-ara ta’n aliniwina xa’m sinawlar ha’m de muwapiqliqti bahalaw boyinsha xaliqaraliq standartlardi ken’ qollaniwina, olardin’ milliy sistemalar shen’berinde qabil etiliwine ja’rdem ko’rsetiw kiredi. Sonın’ menen birge KASKO akkreditatsiyalaw tarawinda talaplardi jaratiw, o’nimler ha’m sapa sistemalarin sertifikatlardin’ o’z-ara tán aliniwina ja’rdem ko’rsetedi.
Muwapiqliqti bahalaw tarawinda axmiyetli bolg’an xaliqaraliq standartlar qatarina ISO/MEK 17011: 2004 standarti kiredi. Onda muwapiqliqti bahalaw boyinsha mekemeler kompetentliligin baxalaow talaplari belgilengen. Standart xaliqaraliq sawdada o’nimler ha’m xizmetlerge tiyisli muwapiqliqti bahalaw isleri na’tiyjelerinin’ o’z-ara ta’n aliniwi boyinsha shártnamalardi duziw maqsetinde akkreditatsiyalaw mekemelerin ekspertli baxalaw tiykari sipatinda xizmet etedi.
Muwapiqliqti bahalaw salasinda ta’n aling’an xaliqaraliq sho’lkemler qatarina Xaliqaraliq akkreditatsiyalaw Forumı (IAF) ha’m laboratoriyalardı akkreditatsiyalaw tarawinda birge islesiw boyinsha xaliqaraliq sho’lkem (ILAC) kiredi. IAF ag’zalari bolǵan akkreditatsiyalaw mekemeleri Foruminin’ ko’p ta’repleme kelisimi (IAF- ML 99 -001) shen’berinde akkreditatsiyalaw na’tiyjelerinin’ ISO/MEK 17011 ha’m ISO/MEK 17021 basshiliq xujjetlerine muwapiq o’z-ara ta’n aliw minnetlemesin aladi. Kelisim arqali sinaw ha’m sertifikatlastiriw islerinin’ ta’kirarlaniwin o’z ishine aliwshi artiqsha ha’m qimbat baxali ilajlardin’ saplastiriliwin ta’miyinleydi.
O’z-ara ta’n aliw kelisimi


IAF o’z-ara tán aliw kelisimine qol qoyg’an ha’r bir akkreditatsiya mekemesi to’mendegi minnetlemelerdi o’z juwapkershiligine aladi
ISO/IEC 17011:2004 ha’m IAF hu’jjetlerinde ornatilg'an talaplarg’a muwapiqliqti saqlap turiw:
Akkreditatsiyalang’an mekemeler ISO/IES 17021 YaKI ISO/IES Guide 65 tiykarinda jumislardi alip bariwina kepillik beriw. ILAC sho’lkeminin’ ag’zalari arasinda milliy shen’berde akkreditatsiyalang’an sinaw laboratoriyalarinin’ jumislarinin’ na’tiyjelerinin’ o’z-ara ta’n aliniwina erisiwge imkan jaratadi ha’m bunda ag'zalarina a’meliy ja’rdem ko’rsetedi. “O’zstandart” Agentligi ILAC sho’lkemi jumislarinda xabarshı-ag’za sipatinda qatnasadi.
Muwapiqliqti bahalaw tarawinda joqarida atap etilgen sho’lkemler menen birge, basqa da xaliqaraliq ha’m aymqkliq sho’lkemler de qag’iydalar ha’m normativlerdi, ma’pdar ta’repler qollaniwi ushin tiyisli normativ xujjetlerdi islep shig’adi.
Muwapiqliqti bahalaw tarawinda ataqli bolǵan sho’lkemler qatarında Evropa muwapiqliqti bahalaw boyinsha sho’lkemin (EMBT), Akkreditatsiyalaw boyinsha Yevropa sherikligin (EA). G’MDA mamleketler araliq Ken’esin ham basqalardi ko’rsetiw múmkin. Aniq tarawlar muwapiqliqti bahalaw boyinsha jumislardi mw'apiqlastiriow ushin usi ha’m basqa da sho’lkemler islep shig’ilg’an normativ xujjetlerdi ashiq basip shig’aradi.
Yevropa Awqaminda muwapiqliqti bahalaw boyinsha aymaq shen’berinde tiyisli siyasat alip bariladi. 1988-jili Bryussel qalasinda o’tkerilgen yevropa ma’mleketlerinin’ sertifikatlastiriw ha’m sinawlar ma’seleleri boyinsha simpoziuminda usi tarawda aymaq ushin birden-bir principderdi jaratiwna baylanisli usinislar islep shig’ildi. Simpozium materiallari tiykarinda Yevropa Awqami Komissiyası texnikalıq sha’rtler. Sertifikatlastiriw ha’m sinawlarg’a kompleksli jantasiw ma’seleleri boyinsha rezolyutsiya tayarlang’an. Bul xu’jjette o’nimlerdi sertifikatlastiriw ha’m sinawda jan’a, joqari da’rejege erisiw kerekligi atap o’tilgen. Bunda : Yevro normalar tiykarinda sapani basqariw sistemalarin ka’rxanalarda eńgiziw usinis etildi;
EA ushin sinaw laboratoriyaları, akkreditatsiyalaw ha’m ser -tifikatlastiriw boyinsha mekemelerdin’ kompetentliligin ha’m biyg’arezligin bahalaw kriteriyalari tastiyiqlandi.
Bul dawirge kelip EA ma’mleketlerinde o’nimler qawipsizligin tastiyiqlaw boyinsha proceduralarda u’lken ayırmashiliq bar edi. Sonlıqtan, 1985-jili EA Ken’esinin’ texnikalıq muwapiqlastiriw xaqqinda direktivasi qabil etilgen, onda tiykarg’i talaplar ha’m standartlar roli shegaralandi. Tiykarg’i talaplar standartlar talaplarinan parqli rawishte májburiy bolip tabiladi. Eger standart muwapiqlastirilg’an bolsa, bul standart boyinsha islep shig’ilg’an o’nim tiykarg'i talaplarg’a sa’ykes esaplanadi, bul bolsa o’nimdi qadag’alawdi jen’illestiredi. Eger o’nim tiykarg’i talaplar negizinde islep shig’ilg’an bolsa, onin’ muwapiq’ligi ushinshi ta’rep ta’repinen tastiyiklaniwi kerek.
Kompleksli jantasiw kompetentlilik, joqari texnikalıq da’rejede uskenelengenlik ha’m ashiqliq sharayatinda sertifikatlastiriw na’tiyjelerin o'z-ara ta'n aliwdi jaqinlastiradi. Ashiqliqti ta'miyinlew maqsetinde EA Komissiyası ta’repinen muwapiqliqti bahalawg’a tiyisli barliq mag'liwmatlar bazasin o’z ishine alg’an " Sertifikat" mag’liwmatlar banki sho’lkemlestirildi.
Kompleksli jantasiw tiykarinda EA ma’mleketlerinde sinaw labaratoriyalarin akkreditatsiyalawg’a ha’m bunda EN 45000 seriyadag'i yevropa standartlarına tiykarlang’an milliy akkreditatsiyalaw SI sistemalarin rawajlandiriwg’a itibar ku’sheytildi. Qa'wipsizlikti ta'miyinlewde o’nimdi islep shig’iw, oni tekseriw ha’m tekseriw mekemelerine itibar qaratildi.
1989 -jili EA da qag’iydalardi muwapiqlastiriwdin’ Global kontseptsiyası qabil etildi. Yevropa direktivalarina ko’re, islep shig’ariwshi arza-deklaratsiya arqali o’niminin’ direktiva talaplarina muwapiqlig’in tastiyiqlaydi ha’m o’nimin’ tiyisli muwapiqliq belgisi menen tamg’alaydi.
A’meldegi yevrodirektivalarda o’nim turmis ciklinin’ malim bir basqishina (jaybarlaw, islep shig’ariw, satiw, paydalaniw) tiyisli qawipsizlik talaplari belgilengen ha’m olarda texnikalıq talaplar menen birge xuqiqiy talaplar da ornatiladi. A’dette yevrodirektivalarda o’nimge uliwma (qa’wipsizlik) talaplar keltiriledi, basqa (tutiniw ) talaplar standartlarda keltiriledi:
Yevrodirektivalarda belgilengen talaplarg’a o’nimnin’ muwapiqlig’in tastiyiqlaw usillari (moduller) keltiriledi. Muwapiqliqti tastiyiqlaw ushin qaysi usildan paydalaniwdi o’nim iyesi (islep shig’ariwshi, satiwshi, ta’miynatshi) sheshedi. O’nim turmis ciklinin ha’r basqishina ma’lim modul na’zerde tutılǵan ha’m olardı birgelikte de, o’z aldina da qollaniw múmkin. Modullı jantasiw EA shen’berinde muwapiqliqti tastiyiqlaw sistemasınin’ jen’il ha’m na’tiyjeli qollaniliwin ta’miyinleydi. Direktivalar ayriqsha o’nimler tu’rlerine muwapiqliqti baxalawdin’ ayriqsha usillarin qollaniw imkaniyatin beredi.
O’nimnin’ direktiva talaplarina muqapiqlig’i tastiyiqlang’an xalda, og’an yevropa Muwapiqlig’i belgisi SЄ qoyiladi ha’m ol EA aymag'inda yerkin aylanista boliwi mu’mkin. Direktivalarda yevropa standartları (evronormalar) na siltemeler keltiriledi shiyki sonliqtan muwapiqliq belgisi SЄ bolǵan o’nimler ushin ja’ne qosimsha standartqa muwapiqlig’i tastiyiqlaniwi talap etilmeydi.
EA islep shig’ariwshilari jergilikli o’nimlerdin’ qalegen normativ hujjetin qollaniwi múmkin, lekin, o’nimler belgilengen ma’jburiy talaplarg’a (a’dette direktiva talaplarina) tolıq juwap beriwi kerek. EA ma’mleketlerinde ishki bazardı qawipli ha’m sapasiz o’nimlerden qorg’aw maqsetinde, 1985-jili " Nuqsanli o’nimdi shig’arg’ani ushin islep shigario'shinin juuapkershiligi xakkinda" Nizam kabil yetilgen xәm barliq ag’za ellerge milliy nizamshilig’in og’an maslastiriw talabı qoyilg'an.
Nizam da islep shig’ariwshinin’ nuqsanli o’nimdi shig’arg’ani ushin juwapkershiligi ha’m tutiniwshinin’ huqiqlari belgilengen.
EA yellerinde muwapiqliqti bahalawdin’ milliy sistemalari qollaniladi, olar milliy mekemeler ta’repinen basqariladi, milliy sistemalar uliwma yevropa sisteması shen’berinde boliwi talap etiledi.

G’MDA shen’berinde aymaqliq muwapiqliqti bahalaw sistemasi xizmet ko’rsetedi. 1992-jili G’MDA elleri tarepinen " Standartlastiriw, metrologiya ha’m sertifikatlastiriw tarawlarinda kelisilgen siyasatti alip bariw boyinsha Kelisim ge qol qoyilgan. Og’an ko’re, standartlastiriw, metrologiya ha’m sertifikatlastiriw boyinsha ma’mleketler araliq Ken’es (MK) du’zilgen. M’mleketler araliq Ken’estin’ waziypalari qatarina tómendegiler kirgizilgen:

akkreditatsiyalang’an sinaw, salistiriw, kalibrlew ha’m o’lshew laboratoriyaları, sertifikatlastiriw mekemeleri, o’nimler ha’m sapa sistemalarin o’z-ara ta’n aliw boyinsha qag’iydalardi ha’m proceduralardı islep shigiw;
standartlastiriw, metrologiya, sertifikatlastiriw ha’m sapa tarawlarinda xaliqaraliq birge islesiwdi a’melge asiriw
O’zbekistandag’i o’nimlerdin’ ko’pshiligi ma’mleketler araliq normativ xujjetler (TOCT) tiykarinda islep shig’ariladi. Sonın’ menen birge, sinaw ha’m o’lshew, u’lgilerdi tańlaw, saqlaw, tasiw boyinsha jumislar da ma’mleketler araliq normativ xujjetler tiykarinda a’melge asiriladi. Ma’mleketler araliq Ken’estin xizmeti arqali G’MDA elleri milliy mekemelerinin’ muwapiqliqti bahalaw tarawinda imkaniyatlarin birlestiriw, milliy shen’berde arttirilg’an ta’jiriybelerdi qollaniw da rawajlandiriw, taraw boyinsha kelisilgen, birden-bir siyasatti a’melge asiriwga erisildi. Ken’es jumisinin’ huqiqiy tiykarlarin G’MDA shen’berinde qabil etilgen hukimetler araliq ha’m milliy mekemeler arasinda duzilgen kelisimler ham shártnamalar quraydi. Mamleketler araliq Ken’es ta’repinen standartlastiriw, metrologiya ha’m sertifikatlastiriw tarawlarina tiyisli bir qatar hukimetler araliq kelisimlerge qol qoyilg’an. Solar qatarina muwapiqliqti bahalawg’a tiyisli to’mendegi kelisimler kiredi:
- Standartlastiriw, metrologiya xa’’m sertifikatlastiriw tarawlarinda kelisilgen siyasatti alip bariw boyinsha kelisim;
- Erkin sawda aymag’inda texnikalıq tosqinliqlar boyinsha kelisim:
G’MDA ellerinde turizm tarawinda ma’mleketler araliq normativ xujjetler ha’m sertifikatlastiriw sistemalarin islep shig’iw ha’m eńgiziw boyinsha Kontseptsiya. Ma’mleketler araliq Ken’es ta’repinen tómendegi kelisimlerge qol qoyilg’an:
- Sertifikatlastiriw boyinsha jumislardi a’melge asiriw ha’m o’z-ara ta’n aliw principleri haqqinda:
-G'MDA elleri-qatnasiwshilari o’nimlerin bazarg'a shig’ariwda birden-bir belgini qollaniw haqqinda Kelisim;
Muwapiqliqti bahalaw tarawinda xizmetkerlerdin’ kompetentliligin o’z-ara tán aliw haqqinda Kelisim:
- Muwapiqliqti bahalaw tarawinda akkreditatsiyalaw boyinsha islerdin’ na’tiyjelerin o’z-ara tan aliw haqqinda Kelisim.
Ma’mleketler araliq Ken’es xaliqaraliq sho’lkemler (atap aytqanda, ISO) ta’repinen standartlastiriw boyinsha aymaqliq sho’lkem sipatinda ta’n aling’an ha’m og’an “ Yevro-Aziya standartlastiriw, metrologiya ha’m sertifikatlastiriw boyinsha Ken’es (EASC)” (ISO Ken’esinin’ 26/1996 rezolyutsiyasin) ati berilgen.
Xaliqaraliq ha’m aymaqliq sho’lkemler ha’m ma’mleketler araliq ken’es arasinda duzilgen kelisimlerge muwapik xaliqaraliq ha’m aymaqliq (yevropa ) standartlardi G’MDA shen’berinde ma’mleketler araliq ha’m milliy normativ xujjetler sipatinda qabil etiw múmkin. Házirgi waqitta ma’mleketler araliq normativ xujjetler fondı 20000 nan artiq. Fondti Ma’mleketler araliq Ken’estin’ standartlar boyinsha Byurosi alip baradi. Ma’mleketler araliq normativ xujjetler islep shigiliw protsesinde olardı xaliqaraliq ha’m aymaqliq (yevropa ) normativ xujjetler menen uyg’inlastiriwg’a ayriqsha itibar qaratiladi. G’MDA Shen’berinde ma’mleketler araliq muwapiqliqti bahalaw sisteması menen birge, milliy sistemalar da alip bariladi. Hár bir G’MDA ma’mleketinde o’zinin’ muwapiqliqti bahalaw sistemasi xizmet kersetedi. 2000-2004-jillarda Rossiya Federatsiyasi, Qazaqstan, Qirg’izstan, Ukraina, Belorussiya, Moldovada texniqalıq jaqtan ta’rtipke saliw xaqqinda nizamlar qabil etilgen:
Rossiya Federatsiyasinda - «Texnikalıq jaqtan ta’rtipke saliw xaqqinda»;
Ukrainada «Standartlar, texnikalıq reglamentler ha’m muwapiqliqti bahalaw proceduraları xaqqinda»:
Belorussiyada - <>
Moldovada - «Sawdadag’i texnikalıq tosqınlıqlar xaqqında»; Qırg’ızstanda - «Qirǵızstan Respublikasinda texnikalıq jaqtan tartipke saliw tiykarlari xaqqında».
Rossiya Federaciyası, Qazaqstan ha’m Qırg’ızstandag’ı usi nizamlarda o’nimler muwapıqlıg’ın bahalaw ha’m akkreditaciyalaw ma’seleleri ko’rilgen. Ukraina, Belorussiya ha’m Moldovada muwapiqliqti baxalaw ha’m akkreditaciyalaw ma’seleleri o'z-aldına nizmalarda ko’rilgen. Keyin ala, Qırg’ızstan ha’m Ukrainada «Akkreditaciyalaw haqqında», Rossiya Federaciyasın ha’m «Akkreditaciyalaw milliy tizimida akkreditaciyalaw xaqqında», Qazaqstanda «Muwapıqlıqtı bahalaw tarawinda akkreditaciyalaw xaqqında» nizamalar qabıl etildi.
Joqarıda atap o’tilgen milliy nizamlardi tolqılaw, olardin’ tiykarg’i mazmuninin’ ju’da jaqınlıg’ın ko’rsetti, sebebi, olardin’ tiykarinda xalıqaralıq normativler ha’m qag’ıydalar jatir. G’MDA ellerinde a’melde bolg’an muwapıqlıqtı bahalawg’a baylanisli nizamshiliqti talqılawg’a ko’re, muwapıqlıqtı bahalawdin’ uliwma duzilmesin keltiriw mu’mkin.
Barliq joqarida keltirilgen milliy muwapiqliqti bahalaw sistemalarında akkreditatsiyalaw ha’m muwapiqliqti tastiyiqlaw sistemaları, muwapiqliqti tastiyiqlaw bolsa májburiy ha’m iqtiyariy ko’rinislerde boliwi na’zerde tutılǵan.
Ma’jburiy ta’rizde muwapiqliqti tastiyiqlag’an halda o’nim huqiqiy ha’m normativ xujjetlerde belgilengen májburiy talaplarg’a juwap beriwi kerek, muwapiqliqti tastiyiklaw iqtiyariy xalda a’melge asirilg’anda bolsa, baxalaw ko’rsetkishleri o’nim iyesi tarepinen belgilenedi.
Muwapiqliqti tastiyiqlaw ko’rinisleri ha’m sxemaları o’nim ge tiyisli texnikalıq reglamentlerde ko’rsetiledi. Muwapiqliqti deklaratsiyalaw joli menen tastiyiqlaw ko’pshilik ellerde ken’ tarqalg’an bolip, deklaratsiyalar akkreditatsiyalang’an sertifikatlastiriw mekemelerinde dizimge aliniwi kerek, muwapiqliqti tastiyiqlaw bolsa o’nim iyesinin’ yaki sertifikatlastiriw mekemeleri ha’m de sinaw laboratoriyalarinin’ materialları tiykarinda tastiyiqlaniwi mu’mkin. Muwapiqliqti tastiyiqlaw milliy nizamshiliq tiykarinda bir-birinen parq etiwi múmkin. Ha’r bir ma’mlekettin’ nizamshilig’inda Milliy akkreditatsiyalaw mekemeleri belgilengen.