Iii bob matnda qisqartmalarning o‘rni va ahamiyati 1 Turli kasb-hunarlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan qisqartmalarning o‘rni

III BOB MATNDA QISQARTMALARNING O‘RNI VA AHAMIYATI
3.1 Turli kasb-hunarlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan qisqartmalarning o‘rni
Qisqartma so‘zlar - qo‘shma so‘z tarkibiy qismlarining birinchi harflarini yoki ayrim qismlarini olib, ularni birlashtirib yasaladigan so‘zlar. Masalan, “DUK” – davlat unitar korxonasi, “XTB” – Xalq ta’limi boshqarmasi ma’nolarini anglatadi. Qisqartmalar yozma va og‘zaki muloqotda keng qo‘llaniladigan so‘z va iboralarning qisqartirilgan versiyalari hisoblanadi. Yozuv va nutqimizni ixcham, aniq va ta’sirchan bo‘lishida ularning ahamiyati katta. Qisqartmalarni biznes, akademik tadqiqotlar, tibbiyot, texnologiya, ijtimoiy media va matn yozish kabi turli xil matnlar va kontekstlarda topish mumkin.
Qisqartma so‘zlar dastlab yozma nutqda paydo bo‘ladi va keyinchalik ularning faol qo‘llanishi natijasida ogʼzaki nutqqa ko‘chadi.
Qisqartma so‘zlar quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi¹:
1) so‘z birikmasi komponentlarining birinchi harflarini olib qo‘shish bilan (XDP — Xalq demokratik partiyasi, YI – Yevropa Ittifoqi, BMT – Birlashgan Millatlar Tashkiloti, MChJ – mas’uliyati cheklangan jamiyat); qisqartmalarning bu turi ilmiy adabiyotlarda abbreviatura deb ham ataladi;
2) so‘z birikmasi tarkibidagi birinchi so‘zning birinchi bo‘gʼinini, qolgan so‘zlarning birinchi harflarini olib qo‘shish bilan yoki so‘z birikmasi tarkibidagi har bir so‘zning birinchi bo‘g‘inini qisqartish bilan (BuxDU — Buxoro davlat universiteti, O‘zLiDeP – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi;
3) so‘z birikmasi tarkibidagi har bir so‘zning birinchi bo‘g‘inlarini olib qo‘shish bilan (yurfak — yuridik fakultet, pedfak — pedagogika fakulteti);
4) so‘z birikmasi tarkibidagi birinchi so‘zning birinchi bo‘gʼinini, qolgan so‘zlarni to‘liq yozish orqali (O‘zcharmsanoat);
5) aralash yo‘l bilan (O‘zbektelekom, O‘zteleradiokompaniya, O‘zavtoyo‘l) va b.
Qisqartma so‘zlar xalqaro tashkilotlar (BMT, MDH), mamlakat va davlatlar (XXR, RF, АQSh), siyosiy partiyalar (MTDP, XDP), harbiy uyushmalar (NАTO), ilmiy-o‘quv muassasalari (O‘zR FА, UrDU), vazirlik, idora, muassasa, tashkilot, korxonalar (TIV, DTM, O‘zagrosanoat, Toshshaharyo‘lovchi), mashina, asbob-uskunalar va inshootlar (EHM, АTS, GES) va boshqalarning nomlarini bildiradi. Qisqartma so‘zlar tayyor holda boshqa tillardan o‘zlashtirilishi (FIFА, FIDE, NАTO, АES) yoki muayyan til, masalan, o‘zbek tili materiallari asosida hosil qilinishi mumkin. Keyingi turga mansub o‘zbekcha qisqartma so‘zlarning aksariyati rus tilidagi so‘z birikmalari va ular asosidagi qisqartma so‘zlarning bevosita tarjimalari hisoblanadi, masalan, BMT – ООН, DАN – ГАИ, OАV (ommaviy axborot vositalari) – СМИ (средство массовой информации) kabi².
Qisqartmalar matnni o‘qishni osonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Qisqartmalar, shuningdek, samaraliroq muloqot qilish uchun ijtimoiy tarmoqlarda va matnli xabarlarda keng qo‘llaniladi. Qisqartmalardan foydalanishning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular vaqt va joyni tejash imkonini beradi. Bu, ayniqsa, ko‘p sonli murakkab va ixtisoslashgan atamalar qo‘llaniladigan texnik va ilmiy yozish uslubida muhimdir. Qisqartmalardan foydalanish orqali yozuvchilar o‘zlarining muloqotlarini yanada ixcham va o‘qishni osonlashtirishlari mumkin.
Biroq, qisqartmalarni yozma ravishda ishlatishda ehtiyot bo‘lish kerak, chunki ularning ma’nosi o‘quvchi uchun har doim ham tushunarli bo‘lmasligi mumkin. Qisqartmalar matnda birinchi marta qo‘llanganda tushuntirilishi va hujjat davomida izchil ishlatilishi kerak. Ba’zi hollarda qisqartmalardan butunlay voz kechish va aniqlik va tushunishni ta’minlash uchun uning o‘rniga to‘liq atamani ishlatish yaxshiroqdir.
Zamonaviy jamiyat o‘zining doimiy tezlashib borayotgan hayot ritmi bilan yangi so‘zlardan foydalanishga doimiy intilish, til iqtisodiyoti, innovatsiya va o‘zgaruvchanlik bilan ajralib turadi, bu esa tilni taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan o‘zgarishlarga aniq javob berishga va shunga moslashishga majbur qiladi. Til uchun ustuvor vazifalardan biri minimal vaqt birligida eng katta hajmdagi ma’lumotlarni tez va aniq yetkazish tendensiyasidir. Qisqartmalarning so‘z yasalishdagi yuqori faolligi bu talablarga eng yaxshi tarzda javob beradi. Maksimal til tejamkorligi istagi tufayli so‘zlar va so‘z turkumlari qisqaradi. Shunday qilib, fleksiyon tipidagi tillarga xos bo‘lgan ko‘p komponentli terminologik shakllanishlar ko‘pincha qisqartirilgan shakldagi qisqaroq variantlar bilan almashtiriladi³.
Qisqartmalardan oqilona va ehtiyotkorlik bilan foydalanish muhim, ayniqsa o‘quvchi terminologiya bilan tanish bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan kontekstlarda ulardan haddan tashqari ko‘p foydalanish, ularning bir-biriga mos kelmasligi yoki qisqartmalardan noto‘g‘ri foydalanish chalkashliklarga, tushunmovchiliklarga va xatolarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun har bir qisqartma matnda birinchi marta qo‘llanganda uning ma’nosini aniqlash va tushuntirish, bitta hujjatda juda ko‘p qisqartmalardan foydalanishdan qochish maqsadga muvofiqdir.
Umumiy qilib aytganda, qisqartmalar yozma va og‘zaki muloqotning muhim qismi bo‘lib, bizga ma’lumotni tez va samarali yetkazish imkonini beradi. Biroq, ular to‘g‘ri va maqsadli auditoriya va muloqot maqsadi kontekstida ishlatilishi kerak.
Faqat XXI asrning o‘zida qisqartmalar nafaqat Internet (ijtimoiy saytlar, elektron do‘konlar, chatlar va elektron pochtalar) va mobil telefonning (cheklangan belgilar soni bilan matnli xabarlar) keng tarqalishi tufayli son jihatdan ko‘payib istemol doirasiga yanada kengroq kirib bordi. Biroq, qisqartirish hodisasining paydo bo‘lishi va rivojlanishinazar tashlaydigan bo‘lsak, u uzoq tarixga ega. Hayotning deyarli barcha ijtimoiy sohalarida sodir bo‘lgan yangi qisqartmalar sonining tez o‘sishi 1990-yillarda axborot texnologiyalarining tez ortib borayotgan roli bilan bog‘liq, masalan, I.V.Arnold, E.S. Kubryakova, D.I. Alekseev, D. Kobler-Tril, V. Fleischer, A. Steinhauer, o‘zbek olimlaridan N.Oxunov, O.Tolibov va boshqa tilshunos olimlar qisqartirish jarayonining dolzarbligi, ularning tilning rivojlanishida tutgan o‘rni va ahamiyati haqida turli fikrlar yuritishgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, qisqartmaning lingvistik mohiyati, hatto ushbu sohada sezilarli darajada nazariy tadqiqotlar o‘tkazilganiga qaramay, hali to‘liq o‘rganilmagan. Mavjud vaziyat tilshunoslar tomonidan taklif qilingan qisqartmalarning mavjud tasniflarining mavhumligi va xilma-xilligi haqida gapirishga imkon beradi, chunki ularning mezonlari asosan eksperimental natijalarga emas, balki ma’lum qisqartmalardan foydalanishning o‘ziga xos kontekstlaridan ajratilgan umumlashtirilgan kuzatishlarga asoslanadi.
Qisqartmalar inson bilimining barcha sohalariga, jumladan, ham yangi (bio-, nano- va kompyuter texnologiyalari), ham taniqli, an’anaviy (iqtisodiyot, fan va ta’lim va boshqalar) sohalarga kirib keldi.
Qisqartmalar ikkinchi darajali nominatsiya natijasi bo‘lib, asosan aniqlash va tasniflash rolini bajaradi. Qisqartmalarning paydo bo‘lishi ko‘pincha ular ma’lum vaqt oralig‘ida belgilagan hodisaning dolzarbligini ko‘rsatadi. Qisqartirish, shuningdek, odatiy yoki vaqti-vaqti bilan lug‘atdagi leksik yoki so‘z tuzuvchi bo‘shliqlarni to‘ldirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi, jamiyatning yangi voqelikni nomlash zarurligini tasdiqlaydi⁴.
“Qisqartma”, “qisqartirish”, “abbreviatura”, “abbreviatsiya” kabi tushunchalarning yagona talqini mavjud emas. Ko‘pincha "qisqartma" va "abbreviatura" tilshunoslikda mutlaq sinonimlar sifatida qo‘llaniladi va faqat etimologiya sohasidagi mutaxassislar ular orasidagi farqni topa oladilar (abbreviatura – o‘zlashtirilgan atama)⁵.
E.S. Kubryakova qisqartmani "motivatsiya manbaining har qanday chiziqli qismlarini kesishdan iborat bo‘lgan va o‘z shaklida har qanday qismni aks ettiradigan bunday so‘zning paydo bo‘lishiga olib keladigan so‘z maqomiga ega bo‘lgan ikkilamchi nominatsiya birliklarini yaratish jarayoni" deb ta’riflaydi. yoki asl birlik tarkibiy qismlarining qismlari"⁶. Qisqartma to‘liq ism (so‘z yoki ibora) bilan belgilanadigan maxsus turdagi belgi sifatida tan olinishi mumkin, chunki har qanday qisqartma dastlab mavjud so‘z yoki iboraning varianti sifatida ishlaydi va faqat keyinroq mustaqil so‘zning xususiyatlarini oladi. va ko‘pincha oddiy, kontekstdan mustaqil leksik birliklar turkumiga kiradi.
Qisqartmalar turli kasb-hunarlarga o‘rgatish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Ular murakkab atama va tushunchalarni soddalashtirish, tushunish va eslab qolishni osonlashtirish uchun ishlatiladi. Tibbiyot, huquqshunoslik va muhandislik kabi ko‘plab kasblarda qisqartmalar odatda maxsus atamalar, protseduralar va jihozlarga murojaat qilish uchun ishlatiladi. Masalan, yozma tibbiy ma’lumotlarda "CPR" (kardiopulmoner reanimatsiya) va "EKG" (elektrokardiogramma) kabi umumiy qisqartmalardan foydalanish tibbiyot xodimlariga bemorlarning ahvoli va davolash usullarini tez va oson tushunishga yordam beradi⁷.
Sinfda o‘qituvchilar ko‘pincha talabalarga muhim ma’lumotlarni o‘rganish va eslab qolish uchun qisqartmalardan foydalanadilar. Misol uchun, biologiya darsida o‘qituvchi murakkab biologik molekulalarga murojaat qilish uchun DNK, RNK va ATP kabi qisqartmalardan foydalanishi mumkin. Matematika darsida o‘qituvchi o‘quvchilarga operatsiyalar tartibini eslab qolishga yordam berish uchun PEMDAS kabi qisqartmalardan foydalanishi mumkin⁸.
Qisqartmalar darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va boshqa o‘quv materiallarida ham keng qo‘llaniladi. Ular joyni tejashga yordam beradi va matnni yanada o‘qilishi mumkin. Shu bilan birga, o‘qituvchilar o‘z ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha qo‘llanilgan qisqartmalarning ma’nosini o‘quvchilar tushunib olishlarini ta’minlashi muhim, chunki ulardan noto‘g‘ri foydalanish chalkashlik va xatolarga olib kelishi mumkin. Aksariyat tilshunoslar tomonidan da’vo qilinadigan qisqartma jarayonlari nutqni tejashga xizmat qilishi bilan bog‘liq farazlar har doim ham o‘zini oqlamaydi, ya’ni, qisqartmalar qisqartirilgan matnlar aloqani soddalashtirmaydi va tejamaydimi ayniqsa, mavjud qisqartma toifalarining gibrid shakllarining tez-tez uchrab turishi va ayni paytda ularning hozirgi ta’riflarining yo‘qligi hisobiga ular muloqoqtni qiyinlashtirib qo‘yishi mumkin (masalan, VIP zal).⁹
Qisqartmalar odatda ilmiy aloqada ma’lumotni yanada samarali va aniqroq etkazish uchun ishlatiladi. Qisqartmalardan foydalanishning asosiy ilmiy asoslaridan biri shundaki, u tadqiqotchilar va olimlarga murakkab ma’lumotlarni yaxshiroq tartibga solish va taqdim etishda yordam berishi mumkin.
Ilmiy tadqiqotlarda tadqiqotlar ko‘pincha ko‘p sonli o‘zgaruvchilar, shartlar, o‘lchovlar va tahlil birliklarini o‘z ichiga oladi. Tegishli qisqartmalardan foydalangan holda, tadqiqotchilar o‘zlarining ma’lumotlarini taqdim etishni soddalashtirishlari va o‘qish va tushunishni osonlashtirishlari mumkin. Masalan, "mmol/L" kabi qisqartma qon testlarida ma’lum bir kimyoviy moddaning "litr uchun millimol" ma’nosini bildirishi mumkin¹⁰.
Qisqartmalar ilmiy terminologiyani standartlashtirishda ham muhim rol o‘ynashi mumkin, ayniqsa, turli ta’lim sohalari, mintaqalar va tillarda izchil terminologiya zarur bo‘lganda. Misol uchun, genetika sohasida standart genetik nomenklatura maxsus genlar va variatsiyalarni belgilash uchun bir qator qisqartmalardan foydalanadi, masalan, ko‘krak bezi saratoni geni 1 uchun "BRCA1".
Bundan tashqari, ilmiy yozishda tegishli va izchil qisqartmalardan foydalanish aniqlik va ixchamlikni oshirishga yordam beradi. Bu, ayniqsa, ko‘p sonli maxsus atamalar va tushunchalarni aniq va ixcham tarzda taqdim etishni talab qiladigan texnik yozishda muhimdir.
Qisqartmalar turli kasblarni o‘rgatishda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular o‘quvchilarga murakkab tushunchalar va atamalarni samaraliroq tushunishga yordam beradi. Turli kasblarda qisqartmalar qanday ishlatilishiga bir nechta misollar: