Iii. Glossariy Abiotikalıq (jansız) faktorlar

partenogenez yag`nıy qızlıq ko`beyiw dep ataydı 
Petribiontlar
taslaqlı orınlarda tirishilik etiwshiler 
Psammobiontlar
qumlı substratta tirishilik etiwge iykemlesken nasekomalar 
Planofillar
tez-tez ha`reketlenip turatug`ın nasekomalar 
Planktonlar 
(«planktos» - ju`zip ju`riwshi organizmler) suwdın` vertikal ha`m 
gorizontal ag`ısı menen ha`reket qılıwshı nasekomalar 
Poykiloterm haywanlar
tirishiligi, birinshi na`wbette, dene temperaturası sırtqı ortalıq 
temperaturasına baylanıslı o`zgeriwshi haywanlarg`a aytıladı. 
Polifaglar 
bir neshe tu`rdegi azıq jewshiler 
Produtsentler
jasıl o`simlikler kiredi. Olar jer u`stindegi ha`r qanday 
biotsenozdın` tiykarg`ı quramı ha`m energiya deregi sıpatında 
xızmet etedi. Produtsentler toplag`an energiyasınan basqa 
organizmler paydalanadı. 
Profundal` zona
bul jerge jaqtılıq tu`speydi. 
Redutsentler
Nabıt bolg`an o`simlik ha`m haywanlardag`ı organikalıq zatlar 
mikroorganizmler, yag`nıy saprofit halda jasawshı bakteriyalar 
ha`m zamarrıqlar ta`sirinde ıdıraydı. Bunday organizmler 
redutsentler delinedi. 
Rizobiontlar
o`simlikler tamır sisteması menen baylanıslı bolg`an nasekomalar 
Sinekologiya
(«sin» - grekshe so`z bolıp, «birgelikte» degen ma`nisti beredi) - 
biogeotsenozlardın` du`zilisi ha`m qa`siyetlerin, ayırım o`simlik 
ha`m haywan tu`rlerinin` o`z-ara baylanısların ha`mde olardın` 
sırtqı ortalıq penen bolg`an mu`na`sibetlerin u`yrenedi. 
Simbiotikalıq baylanıslar 
Ha`r eki organizm ushın paydalı esaplang`an o`z-ara baylanısları. 
Simbioz 
belgili da`rejede jaqın, birgelikte bir-birine payda keltirip jasawı 
yamasa ha`r qıylı tu`rlerdin` bekkem awqam bolıp tirishilik etiwi 
Sinoykiya 
birgelikte jasaw bolıp, haywanlardın` birewi ushın paydalı bolsa, 
ekinshisi ushın a`hmiyeti bolmaydı 
Suktsessiya
latınsha so`z bolıp «izbe-izlik» yamasa «miyras bolıp qalıw» ha`m 
«genlik belgi» degen ma`nisti bildiredi. 
Saprobiontlar
shirip atırg`an organikalıq qaldıqlarda jasawshılar 
Saprofaglar 
shirip atırg`an azıqlıq zatlar menen azıqlanıwshılar 
Subnektonlar 
erkin aktiv ju`ziwshi ha`m aralasıp ju`riwshi nasekomalar 
Supranektonlar
suw betinde turatug`ın formalar 
Tamnobiontlar
puta o`simliklerinde tirishilik etiwshiler
Topıraq
bul adamzattın` tirishiligi ha`m barlıq denelerdin` jasawı ushın 
kerekli bolg`an jer qabıg`ının` jumsaq (orpan`) qatlamı 
esaplanadı. 
Tirishilik ortalıg`ı
dep organizmlerdi orap turıwshı ha`m olar menen turaqlı 
baylanısta bolatug`ın ta`biyattın` bir bo`limine aytıladı. 
Xortobiontlar
tu`rli ot-sho`pler arasında jasawshılar 
Fotofiller
Jaqtılıq su`yiwshi haywanlar 
Fotofoblar
Qaran`g`ılıqtı su`yiwshi haywanlar 
Fitofaglar  
Tek o`simlikler menen azıqlanıwshı nasekomalar 
Fotoperiodizm 
O`simliklerdin` ku`nnin` uzın yamasa qısqalıg`ına qatnası. 
Fotosintez
bul ju`da` quramalı biologiyalıq protsess. O`simlikler denesindegi 
jasıl pigment - xlorofill da`neshesi arqalı ku`n energiyasın o`zine 
qabıllaydı ha`m onın` ja`rdeminde sırttan qabıllag`an ko`mir 

---

qıshqıl gazin ha`m suwdı biriktirip, energiyag`a bay organikalıq 
birikpelerdi sintezleydi. 
Foreziya
simbiozdın` bir forması bolıp, bunda bir simbiont basqasına bir 
orınnan, ekinshi orıng`a jıljıw maqsetinde jabısıp aladı. Bir 
orınnan ekinshi orıng`a ko`shiriw quralı bolıp xızmet etken 
simbiont hesh qanday zıyan yamasa ja`bir ko`rmeydi 
Entomologiya 
nasekomalar du`n`yasın u`yrenetug`ın ilim. 
Endobiontlar 
qalın` japıraqlar, paqallar, g`umsha, miyweler, o`simlik isikleri 
(gallar) de jasawshılar 
Epigeobiontlar
topıraq ashıq uchastkasında belgili waqıt turatug`ın nasekomalar. 
Ektobiontlar  
o`simlik u`stinde turatug`ın nasekomalar 
Edafikalıq faktor
«Edafos» - grekshe topıraq faktorın an`latadı. 
Ekologiya
bul tiri organizmlerdin` o`z ara mu`na`sibetlerin ha`m olardın` 
qorshag`an ortalıq penen o`z ara ta`sirin u`yrenetug`ın pa`n. 
Ekologiyalıq faktorlar
Ortalıq 
elementlerinin` 
tu`rler 
iykemlesiw 
reaktsiyasın 
shaqırıwshı faktorlarg`a aytıladı. 
Ekologiyalıq apatshılıq
degende ekosistemalardın` qayta tiklenbeytug`ın da`rejede 
buzılıwı na`tiyjesinde keri ekonomikalıq aqıbetlerge yamasa 
xalıqtın` g`alaba nabıt bolıwına alıp keletug`ın jag`day tu`siniledi. 
Ekologiyalıq ekspertiza
insan 
salamatlıg`ın 
saqlaw, 
ekologiyalıq qa`wipsizlikti 
ta`miyinlew maqsetlerinde a`melge asırıladı. O`zbekstanda 2000-
jılı «Ekologiyalıq ekspertiza haqqında» nızam qabıl etilgen. 
Ektoparazitizm
Xojeyinnin` denesi sırtında parazitlik qılıp, onın` terisine jabısıp 
azıqlanıwı 
Endoparazitizm 
Xojeyinnin` denesi ishinde jasap, onın` ishki ag`zaları esabınan 
azıqlanatug`ın parazitler 
Ekosistema
dep birge jasawshı ha`r qıylı organizmler ha`m olardın` jasaw 
ortalıg`ı arasındag`ı nızamlı baylanısqa aytıladı. Bug`an tog`ay, 
sho`l, jaylaw, suw saqlag`ıshlar, tawlar mısal bola aladı. 
Ekosistema ta`biyiy ekosistema (mısalı, tog`ay, sho`l) ha`m 
jasalma ekosistema (mısalı, akvarium, teplitsa, agrotsenozlar) 
bolıp 2 ge bo`linedi. 
Ektozooxoriya
Tuqım ha`m sporalardı haywanlar denesi u`stine alıp ju`riw 
Eroziya
(latınsha "erosia" – buzılıw). Suw, samal ha`m antropogen 
faktorlar topıraqqa keri ta`sir etiwi na`tiyjesinde onın` u`stki 
o`nimdar qatlamının` juwılıp ha`m ushıp ketiwi.