Ijtimoiy -gumanitar va mutaxassislik

III BOB. UMUMIY XULOSA
 
Miloddan avvalgi VI-III asrlarda legistlar (qonuniy degani) oqimi paydo bo`ldi, 
ular boshqarishni aniq qonunlar asosida (oddiy odatlarga qarshi) olib borish tarafdori 
edilar (namoyandalari Szi-Chap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa 
yagona birlashgan bo`lishini qo`llabquvvatlashgan. Legistlar (Shan Yan) ayniqsa 
qishloq xo`jaligi, dehqonchilik, donchilikni rivojlantirishga alohida e'tibor 
berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan Yanning 
fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarur: don va urush (atrofdagi 
yerlarni bosib olish). Dehqonlar ro`yxatini o`tkazish, qonun yo`li bilan yig`ilgan don 
miqdoriga bog`liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. qonun yo`li bilan turli 
"ishyoqmaslar"ni "yerga qaytarish", ya'ni dehqonchilik bilan shug`ullanishga, ya'ni 
mehnat qilishga majbur etish siyosatini qo`llash kerak deganlar (Xitoydagi 1960 
yillar davomida ro`y bergan madaniy inqilob davrida shu siyosat amalga oshirildi). 
Undan tashqari qishloq xo`jaligi mahsulotlari bilan savdo qilishni qat'iy cheklash 
ham talab qilingan (go`yoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). 
Savdogarlar savdoni tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohibkorlik 
taqiqlangan, umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.a. 351 y.) "Guan-
Szi" (m.a. IV a.) asarida ham xo`jalikni davlat tomonidan tartibga solishning 
tizimlari ancha mukammal bayon etilgan. Bunda legistlardan farqli, tovar-pul 
munosabatlarini cheklashga intilmasdan, bu munosabatlarni o`rganib, undan 
xo`jalikni barqarorlashtirishda ma'lum mexanizm sifatida foydalanish taklif etiladi. 
Xalq xo`jaligini barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish g`oyasi 
ilgari suriladi. Davlat hokimi non, pul, metallni tartibga solish yo`lini qo`lida 
saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham agrar soha, 
ayniqsa donchilikka alohida urg`u berilgan. Agar legistlar hunarmandchilik, ayniqsa 
savdoni befoyda soha deb hisoblagan bo`lsalar, bu asarda esa o`sha sohalarga ham 
ijobiy baho berilgan. "Yerni boshqarish" uchun davlat yerning tabiiy xususiyatlarini 

---

yaxshi bilishi kerak. Yer maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlarni 
ish qizigan davrda boshqa yumushlarga jalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga qarab 
(yer unumiga bog`liq rav ishda) bo`lishi taklif etilgan. Bu yerda gap Yer kadastrini 
tuzish to`g`risida boradi, ya'ni bu ishda hisob-kitob bo`lishi qayd etiladi. Dastlabki 
iqtisodiy g`oyalar insoniyatning paydo bo`lishi bilan shakllangan, ammo bizgacha 
yetib kelganlari m.a. 2-ming yillikka to`g`ri kelib, ko`proq qadimiy Osiyo 
xalqlarining xo`jalik faoliyatini aks ettiradi. Antik dunyoga ma'lum darajada 
amaliyotni nazariy umumlashtirish, abstraksiyalash oqibatida birinchi iqtisodiy 
mushohadalar, ayrim iqtisodiy tushunchalar, kategoriyalar shakllana boshladi. 
Qullikka asoslangan natural xo`jalik, ayniqsa qishloq xo`jaligi qo`llab-
quvvatlangan, boylikning asosiy manbayi mehnat deb hisoblangan Hindistonda 
"buyumning qiymati"ni "ish kunlari" bilan belgilash, mahsulotning bozor bahosi 
bilan uning tabiiy qiymati o`rtasidagi farq aytilgan, foyda masalasi ko`tarilib, uning 
miqdori cheklangan. Davlatning iqtisodga aralashuvi qo`llab-quvvatlangan. 
Xitoydagi iqtisodiy g`oyalar ancha rivojlangan bo`lib, tabiiy huquq nazariyasi ilgari 
suriladi, ularda mehnat taqsimoti, davlatning roli, xalq boyligi va hukmdorlar mulki 
o`rtasidagi bog`lanish, iqtisod va qonun masalalariga tegib o`tiladi. Agar Osiyoda 
quldorlik ko`proq patriarxal shaklda bo`lsa, antik dunyoda u klassik ravishda ro`y 
bergan, natural hunarmandchilik, dehqonchilik xo`jaligi qo`llangan, ammo bu davr 
oxirida savdo, sudxo`rlik ham qo`llab-quvvatlangan. Pulning asosan almashuv 
(Ksenofont jamg`arish) funksiyasi tan olingan. Mahsulot ishlab chiqarishni 
rag`batlantirish, boylik jamg`arish zararli deb hisoblangan. "Ekonomika", 
"Xrematistika" tushunchalari kiritilugan, ular bir-biriga qarshi qo`yilgan, qiymat 
(qimmat) kategoriyasi, tovarlarning almashuv tamoyillari (ilk yo`nalish) keltirilgan, 
ammo buning mezoni (mehnat miqdori, foydalilik) aniq berilmagan. Rimda 
quldorlik eng yuksaldi, lekin tanazzulga ham uchray boshladi (Osiyoda feodalizm 
munosabatlari oldinroq ro`y bergan). qulchilikka munosabat o`zgardi, erkin 
sohibkorlik ustunligi oydin bo`lib qoldi, dehqonchilik bilan chorvachilik, yirik savdo 
va sudxo`rlik faoliyati qo`llandi (Sitseron). Mayda ishlab chiqarishga o`tish 
jarayoni, islohotlar (Grakxlar) yo`li boshlandi. 

---