Ijtimoiy antropologiya

Jeyms Frazer tomonidan kiritildi. Mustaqil fan sifatida ijtimoiy antropologiya 
XIX asr o'rtalarida shakllana boshladi. Ushbu fan Buyuk Britaniya va AQShda 
juda tezlik bilan rivojlandi. Britaniyada antropologiya mamlakat tashqarisida - 
ko'plab koloniyalarda tayyorlangan etnografik materiallarga asoslangan edi. 
Ingliz olimlari ko'pincha yo'qolgan ibtidoiy qabilalarni qidirish uchun 
dunyoning turli burchaklariga sayohat qilishgan(aslida mustamlaka tizimini 
kengaytirish maqsadida). Boshqa Evropa mamlakatlarida antropologiya fani 
mahalliy folklor va dehqon madaniyati asosida shakllandi, u ichki tomon 
yo'naltirilgan va ko'pincha etnologiya deb nomlangan. AQShda antropologiya 
juda o'ziga xos madaniy hududda - amerikalik hindularni o'rganish, ya'ni. 
qit'aning asl aholisi hayotini tadqiq qilishga qaratilgan edi. 

---

Rossiyada "ijtimoiy antropologiya" atamasi 90-yillarning boshlaridan 
o’rganila boshlandi. Bugungi kunda Angliya va AQShda ijtimoiy antropologiya 
fani sotsiologik fan deb hisoblanadi va sotsiologiya fakultetlarida bo'lim sifatida 
o’qitiladi va o’rganib kelinmoqda. 
Hozirgacha "ijtimoiy (madaniy) antropologiya" atamasi "etnologiya" ga 
nisbatan kamroq qo'llaniladi. Antropologik bo'limlarni bitiruvchilar soni, 
shuningdek, ixtisoslashtirilgan jurnallarning soni so'nggi chorak asr davomida 
bir necha bor oshgan bo'lsa-da, S.S.Sokolovskiyning fikriga ko'ra Rossiyada 
antropologiya kam tadqiq etilgan fan bo’lib qolmoqda. Shunga qaramay, 
zamonaviy Rossiyada antropologik tadqiqotlarga ixtisoslashgan juda kuchli 
ilmiy markazlar, 40 ga yaqin bo'limlar mavjud bo'lib, ularning nomi 
"antropologiya", "etnologiya" yoki "etnografiya" so'zlaridan iborat. Antropolog 
mutaxassisligini Moskva davlat universitetining biologiya fakultetida olish 
mumkin.
Inqilobdan oldingi Rossiyada etnografiya, xalqlar ilmi ijtimoiy 
antropologiya muammolari bilan shug'ullangan. Mamlakatimizda etnik 
muammolarga bo'lgan qiziqish 18-asrning ikkinchi yarmida paydo bo'ldi. 
Rossiyadagi antropologiya bo'yicha birinchi ish Pankratievskiy ruhoniysi Ivan 
Mixaylovga tegishli va XVIII asr oxirlariga tegishli. XIX asr Rus olimlari K.M. 
Baer, N.I. Nadejdin, K.D.Kavelin etnografik fanning asosiy tamoyillarini 
shakllantirdilar, keyinchalik rus geografiya jamiyati faoliyati uchun asos 
yaratdilar. Antropologik va etnografik muammolarning rivojlanishiga rus 
olimlari G.I. Novitskiy, N.Ya. Danilevskiy, K.M. Baer, N.N. Miklouho-Maklay, 
A.P. Bogdanov, P. Sorokin, L.N. Gumilev va boshqalar. 
Bugungi kunda ijtimoiy antropologiyaning tadqiqot doirasi, xususan, 
xalqlarning an'anaviy madaniyati, xalq bilimlari, audiovizual etnologiya 
muammolari, millatlararo nizolar, kichik etnik guruhlarning ko'p millatli 
jamiyatga integratsiyalashuvi, xalq va rasmiy tibbiyotning o'zaro aloqasi, ko'p 
konfessionizm va muqaddas joylarning xaritasi, an'anaviy oila tuzilishi. jamiyat, 
katta shaharda ko'cha subkulturasi, moslashish va tabiiylashtirish muammolari, 
ijtimoiy muvozanatni saqlashning madaniy mexanizmlari kiradi. 
Keng ma'noda antropologiya insoniyatning jismoniy, madaniy va ijtimoiy 
jihatlari birligi nuqtai nazaridan ilm sifatida talqin qilinadi. Inqilobdan oldingi 
Rossiyada antropologiya insonni to'liq anglash vazifasi bilan bog'liq edi. Bu 
holda u vositalarni, texnikani va texnologiyani, urf-odatlar va urf-odatlarni, 
e'tiqod va qadriyatlarni, ijtimoiy institutlarni, oila, nikoh va qarindoshlik, 
iqtisodiy mexanizmlarni, san'at evolyutsiyasini, obro'-e'tibor uchun kurashni 
o'rganadi. 
Keng ma'noda antropologiya antropologiyaning o'zi yoki insonning tabiiy 
tarixini o'z ichiga oladi; paleoetnologiya yoki fon; etnologiya - insonning yer 
yuzida tarqalishi, uning xulq-atvori va urf-odatlari haqidagi fan; sotsiologiya, 
odamlarning o'zaro munosabatlarini hisobga olgan holda; tilshunoslik; 
mifologiya; odamlarning iqlim va tabiiy landshaftlarga ta'siriga bag'ishlangan 
ijtimoiy geografiya; demografiya, bu aholi populyatsiyasining tarkibi va 

---

tarqalishi, tibbiy antropologiya (inson psixologiyasi, inson genetikasi), inson 
ekologiyasi va boshqalar to'g'risidagi statistik ma'lumotlarni taqdim etadi. 
AQShda antropologiyaning bir qismi sifatida to'rtta fan ajralib turadi: 
jismoniy, arxeologik, madaniy va lingvistik antropologiya, Buyuk Britaniyada - 
faqat uchtasi: jismoniy antropologiya, arxeologiya va ijtimoiy antropologiya. 
"Ijtimoiy antropologiya" atamasi Buyuk Britaniyada ikkita boshqa atama o'rniga 
ishlatiladi - "etnologiya" va "madaniy antropologiya". 
Rossiyada antropologiyaga kiradigan fanlar to'g'risida aniq tushuncha 
rivojlanmagan. Ko'pincha uning asosiy bo'limlari inson morfologiyasi, 
antropogenez va irqiy tadqiqotlar deb hisoblanadi. Amerika an'analariga ko'ra 
madaniy antropologiya bilan bog'liq muammolarning aksariyati rus va qisman 
Evropa an'analari "etnografiya" bilan bog'liq deb hisoblanadi. 
Antropologiya sohasiga kiritilgan barcha bilim sohalari ikkita katta 
segmentga - jismoniy antropologiya va madaniy antropologiyaga bo'lingan. 
Birinchisi tabiiy fanlarga, ikkinchisi ijtimoiy fanlarga tegishli. Ular turli xil 
maqsad va vazifalarga, kontseptual apparatga va tadqiqot usullariga ega. 
Masalan, qoldiqlarni xronologik aniqlashning radiokarbon usuli jismoniy 
antropologiyada qo'llaniladi va madaniy sharoitda qo'llanilmaydi. Albatta, ikkita 
ilm sohasining vakillari bir-biri bilan doimiy aloqada bo'lishadi, yangiliklar va 
kashfiyotlar almashadilar, konferentsiyalar va simpoziumlar o'tkazadilar va 
zamonaviy antropologlarning o'quv rejasi ham jismoniy, ham madaniy 
antropologiyada maxsus kurslarni o'z ichiga oladi. 
Antropologiya sotsiologiya, psixologiya, siyosatshunoslik va iqtisodiyot 
bilan bir qatorda ijtimoiy yoki xulq-atvor fani deb nomlanadi. Ularning umumiy 
mavzusi bor - ular individual yoki guruhdagi odamlarning xatti-harakatlarini, 
shuningdek shunga o'xshash tadqiqot usullarini, ya'ni so'rovnomalar, intervyu, 
kuzatuv, hujjatlarni tahlil qilish va eksperimentni o'rganadilar. Bundan tashqari, 
ularning barchasi matematik usullar va hisob-kitoblarni faol qo'llaydilar. 
Biroq, ulardan farqli o'laroq, antropologiya madaniy antropologiya kabi 
sohaga kelganda, gumanitar bilimlar, madaniyatshunoslik va falsafani o'z ichiga 
olgan bilimlar bilan juda ko'p o'xshashdir. 
Antropologiya uchun an'anaviy bilish usuli bu aborigen aholi punktida 
uzoq vaqt turishni o'z ichiga olgan dala tadqiqotidir. Olim tomonidan 
qo'llanilgan usul qatnashish kuzatuvi deb nomlanadi: olim o'zi qayd etgan, 
kuzatgan va tasvirlab bergan voqealarda qatnashadi. Ilmiy ekspeditsiyani tashkil 
etgan bir guruh olimlar ibtidoiy qabilalarning urf-odatlari, odatlari, marosimlari 
va 
marosimlarini 
kuzatish 
uchun 
tashlandiq 
hududlarga 
boradilar. 
Antropologiyada sifat metodologiyasi (chuqur intervyu va qo'shilgan 
kuzatuvlar) eng ko'p ishlatiladi, sotsiologiyada - miqdoriy metodologiya - 
so'rovnomalar va statistika.