Ijtimoiy fanlar” kafedrasi «kasbiy psixologiya» fanidan

Vaziyat nazariyasi tadqiqotchilari (amerikalik tadqiqotchi F.Fidler) fikriga ko`ra «vazifaga mo`ljal olgan» yoki «odamlarga mo`ljal olgan» lider faoliyatining samaradorligi guruhdagi sharoitga bog`liqdir. Liderlik funksiyasini amalga oshirish uchun o`ta qulay va o`ta noqulay sharoitlarda «vazifaga mo`ljal olgan» lider katta natijalarga erishadi. O`rtacha qulay vaziyatlarda esa «odamlarga mo`ljal olgan» lider ustunlikqiladi. Liderlik - guruh funksiyasidir, uni guruh maqsadlari va vazifalarini hisobga olgan holda o`rganish kerak.
Quyidagi namunalarga e’tibor bering. Ushbu misollarda boshqariluvchi ko’nikma tez-tez takrorlanuvchi jarayon bo’lib qolishiga moyilligi yuqoridir:

• 
  Yetti yoshli bola yonida o’tirgan qizga qarab beg’ubor tabassum qiladi (boshqariluvchi). Ular atrofida o’tirgan sinfdoshlari javob tariqasida qiqirlab kulishadi (kuchaytiruvchi).
  
• 
  Bog’cha bolasi o’qituvchining hikoya haqidagi savoliga javob berish uchun qo’lini ko’taradi (boshqariluvchi). O’qituvchi javoban uni chaqiradi va javob berishiga ruxsat beradi (kuchaytiruvchi).
  
• 
  Bolalardan yana biri ruxsat olmasdan javob bera boshlaydi (boshqariluvchi). O’qituvchi qovog’ini solidi, uning javobini inobatga olmaydi, lekin o’qituvchi boshqa o’quvchilardan yana so’rashidan oldin, ular o’sha bolaning javobini diqqat bilan eshitayotgan bo’lishadi qo’lini ko’tarmagan bo’lsa ham (kuchaytiruvchi).
  
• 
  O’n ikkinchi darajali, yengil atletika jamoasining a’zosi mashg’ulotlar davomida 1 mil yuguradi (boshqariluvchi). So’ngra u tezligidagi o’zgarishni – jamoaga qo’shilgan paytidagi tezligi va hozirgi paytdagi tezligidagi o’zgarishlarni yozib yuradi (kuchaytiruvchi).
  
• 
  Doim tashvishi bor o’quvchi nazorat ishini besh daqiqada yozib tugatadi (boshqariluvchi). Yordamchi o’qituvchi bo’lsa uni o’zingnii ustingda qattiqroq shug’ullanishing kerak deydi (kuchaytiruvchi).
  

O’ylaymanki ushbu namunalar boshqariluvchi ko’nikmaning asosiy to’rtta sabablarini yoritib beradi.
Birinchidan, jarayon javobiy ko’nikmaga nisbatan sinf muhitida keng qo’llaniladi. Albatta bu fakt o’quvchining bilim salohiyatidagi baholar o’zgarishlariga (baholari, yutuqlari) bog’liq bo’lgan o’qitish natijalarida qo’shimcha ma’no kasb etadi.
Ikkinchidan, boshqariluvchi ko’nikma orqali o’rganish hech qanday ma’lum darajagacha yoki fan sohasida chegaralanmagan balki lekin har bir sinf muhitida tasavvur qilsa bo’ladigan – tabiatan cheklanishlar bo’lishi mumkin.
Uchinchidan, o’qituvchilar faqat kuchaytiruvchi omillarni nazorat qiluvchi shaxslar emas. Ba’zan bular jarayondagi bajaruvchining o’zi tomonidan ham boshqarilishi mumkin (atletika jamoasi misolida), yoki bo’lmasam, sinfdoshlar tomonidan (tabassum qilgan sinfdoshlar misolida).
To’rtinchi sabab yuqoridagilarning natijasi orqali namoyon bo’ladi ya’ni ular bir vaqtda sodir bo’lganida. Ushbu (Jane Gladstonening tushishi va qulashi) bobga ma’no mazmun beruvchi g’oya o’quvchining qanday qilib mukammal o’qitilishi haqida bir necha tavsiyalarni o’zida mujassamlashtiradi.⁵⁴

4.