Ijtimoiy fanlar va texnika fakulteti iqtisodiyot nazaryasi fanidan

1.2 IQTISODIY OʻSISHNING IKKI TURI: INTENSIV VA EKSTENSIV OʻSISH

Iqtisodiy fan iqtisodiy o‘sishning birinchi marta K. Marks tomonidan ko‘rsatilgan ikki shaklini farklaydi. Ular ishlab chiqarish natijalari va omilari nisbati bilan farqlanadi.

Birinchi shakli iqtisodiy resurslarning hajmini o‘sishi bilan xarakterlanadi (ishlab chiqarish omilari), ya’ni yangi korxonalarni, elektr tarmoklari, yo‘lar qurilishi, foydalaniladigan yangi yerlarni, tabiy va mehnat resurslarini va h.k. o‘zlashtirilishi. Bu shakl ekstensiv iqtisodiy o‘sish nomini olgan. Bu shakldagi iqtisodiy o‘sishda YAIMni o‘sishi tirik va ijtimoiy mehnat xajmini o‘sishi hisobiga erishiladi, shu bilan birga jamiyatdagi mehnat unumdorligi o‘zgarmasdan qoladi.
Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Aytib o‘tilganidek, iktisodiy o‘sishning o‘lchovi bo‘lib YAIMni ma’lum bir davr ichida o‘sish jadaligi xizmat qiladi:
Υ = Υt-Υt-1/Υt-1
Bu yerda Υt - YAIMning t davr ichida o‘zgarishi
Υt-1YAIMning o‘tgan davrdagi xajmi
Shunda ekstensiv o‘sishni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.
Υt/Nt = SONST yoki Ýt=Ňt
Bu yerda Nt -foydalanilayotgan resurslar soni (masalan, band bo‘lganlar soni); Ňt,- resurslarning ma’lum davrda o‘sishi.
Iqtisodiy o‘sishning ikinchi shakli intensiv o‘sish deb atalib, bunda YAIMningo‘sishi foydalanilayotgan resurslar xajmini o‘sishiga qaraganda tezroq bo‘ladi.
Ýt >Ňt,.
Ma’lumki, iqtisodiyotning intensiv o‘sishi jamiyat taraqiyotining asosi hisoblanadi. Shu bilan birga ekstensiv o‘sish iqtisodiy o‘sishning soda shakli hisoblanadi.
Uning asosiy afzaligi xo‘jalik rivojlanishi sur’atini oshirishning oson yo‘li
ekanligi hamda mamlakat iqtisodini nisbatan tez va arzon o‘sishni ta’minlaydi.
Ekstensiv o‘sish tarixan intensiv o‘sishdan oldin kechadigan jarayon. Har bir mamlakat o‘z vaqtida ekstensiv o‘sishni boshdan kechiradi. Misol uchun Gʻarb mamlakatlari XX asrning birinchi yarmida ekstensiv o‘sishdan intensiv o‘sishga o‘tganlar. Goland iqtisodchisi Ya. Tintergening ma’lumotlariga ko‘ra 1870-1914 yilarda ekstensiv va intensiv o‘sishning o‘zaro nisbati quyidagi ko‘rinishda bo‘lgan (2-jadval)