Ijtimoiy iqtisodiyot
-jadval Aholi daromadlarining tasnifi
Download 0.95 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyotni modernizatsiyalsh sharoitida aholi daromadlarini oshirish yol
|
1.1-jadval
Aholi daromadlarining tasnifi Belgilar Daromad turlari 1. Ifodalanish shakliga ko‘ra Pullik; natural 2. Olinish xususiyati Mehnat daromadlari; mehnatga oid bo‘lmagan daromadlar 3. Olinishining qonuniyligi Qonuniy daromadlar; noqonuniy daromadlar 4. Haqiqiylik darajasi Nominal daromad; real daromad 5. Olinish ehtimoli Permanent; vaqtinchalik 6. Mulkchilik shakli Ish haqi, renta, foiz va foyda 7. Mobillik darajasi Mobil; immobil 8. Tushumning doimiyligi Doimiy; tasodifiy 9. O‘zlashtirish subyektlari Jismoniy shaxslar; uy xo‘jaliklari 10. Taqsimot tamoyili bo‘yicha Mehnatning miqdori, sifati va natijalariga ko‘ra; ijtimoiy adolat tamoyiliga ko‘ra; shaxsan ijrochi tomonidan o‘zlashtirish 11. Foydalanish varianti Turli boylik va xizmatlar iste‘moliga sarflanadigan daromad; to‘plashga sarflanadigan daromad 12. Soliqqa tortish ta‘siriga bog‘liq ravishda Umumiy daromadlar; o‘z tasarrufidagi daromadlar Aholining pul daromadlari – bu ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlari, mulkdan foiz, dividend, renta, qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko‘rsatishidan kelib tushadigan daromadlardir. 17 Natural daromadlar – bu asosan uy xo‘jaliklari tomonidan shaxsiy iste‘mol uchun ishlab chiqarilgan mahsulot (shaxsiy yordamchi xo‘jalik, fermer xo‘jaligidan), shuningdek, davlat byudjeti, korxonalar fondi va turli xayriya yordami mablag‘lari hisobiga olinadigan natural tushumlar va bepul xizmatlardir. Olinish xususiyatiga bog‘liq ravishda aholi daromadlari quyidagilarga bo‘linadi: – ishlab chiqarish va tadbirkorlikdagi faoliyat asos bo‘luvchi mehnat daromadlari. Mehnat daromadlariga shaxsiy yordamchi xo‘jalik va uy xo‘jaligi, xususiy mehnat faoliyatidan keladigan daromadlar ham xos; – mehnatga oid bo‘lmagan, lekin qonuniy yo‘l bilan olingan daromadlar (mulkdan, ijtimoiy transfertdan daromadlar). Shu bilan birga, hozirgi iqtisodiy sharoitda qonun nuqtai nazaridan daromadlarni qonuniy va noqonuniylarga ajratish to‘g‘ri bo‘ladi. Agar, birinchisini mavjud me‘yorlarga to‘la muvofiqlikda olinsa, ikkinchisi, uy xo‘jaliklari tomonidan mamlakatdagi amal qilayotgan qonunlarni buzish yo‘li bilan ko‘proq salbiy va jinoiy iqtisodiyot sohasida olinadi. Ehtimollik mezoniga ko‘ra, daromadlar olish uzluksiz va vaqtinchalikka bo‘linadi. Permanent (doimiy) daromadni iqtisodchi olim M.Fridmen iste‘molchi yetarlicha uzoq muddat davomida olishni umid qilgan daromad sifatida belgilaydi. Uning qiymati individning iste‘mol doirasiga, to‘plangan sarmoya qiymatiga, shuningdek, yashash joyi, yoshi, kasbi, ma‘lumoti, irqi va millatiga bog‘liq bo‘ladi. Iste‘mol doirasi – bu eng kam vaqt oralig‘i davomida daromad o‘zgarmas darajada qoladi va iste‘molchi tomonidan permanent sifatida baholanadi. Vaqtinchalik yoki tasodifiy daromad inson tasodifiyga kirituvchi barcha omillar ta‘sirini aks ettiradi, ya‘ni ular, masalan, ishdagi faollikning davriy o‘zgarishlari kabi kuchlar harakatining prognoz qilinuvchi natijalari bo‘lishi mumkin. Daromadlarning umumiy va ishlatilayotgan daromadlarga bo‘linishi muhim ko‘rinadi. Umumiy daromadlar aholining jami mobil daromadlari bruttosini, ulardan tegishli soliqlar va majburiy to‘lovlar to‘lanishiga qadar tavsiflaydi. 18 Qolgan qism (aholining tasarrufdagi shaxsiy daromadlari) mobil daromadlar – mablag‘larning eng yuqori bo‘lishi mumkin shunday miqdorini tavsiflaydiki, ular jamg‘armalardan foydalanmagan holda tovar va xizmatlarning oxirgi iste‘moli miqdorlarini belgilaydi. Daromadlarning yana bir guruhi – bu omonatlardan olinadigan daromadlar bo‘lib, unga dividendlar, turli moliyaviy muassasalarga qo‘yilgan omonatlar bo‘yicha foizlar, mulkdan, shu jumladan, ijaraga berilgan uy-joydan daromadlar va boshqa tarkibiy qismlar kiradi. Aholi daromadlari qiymatiga daromadlarni shakllantirish va boshqarish borasida tizim ichidagi munosabatlardan tashqari demografik, siyosiy, huquqiy va boshqa sohalarda yuzaga keluvchi ekzogen munosabatlar ham ta‘sir qiladi. Ishlab chiqarishda yaratilgan daromadlarni taqsimlash borasidagi munosabatlar daromadlarni boshqarishning bozor mexanizmi vositasida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish omilining har bir egasi firma faoliyatining oxirgi natijalari hissasiga muvofiq keluvchi yangi qiymat qismiga huquq oladi. Taqsimlash chog‘ida omiliy daromadlarning ish haqi, foyda, renta va tadbirkorlik daromadi kabi shakllari hosil bo‘ladi. Daromadlarning taqsimlanishida davlat muhim rol o‘ynaydi, u fiskal siyosat yordamida davlat byudjetidagi pul mablag‘larini akkmulyasiyalaydi. Davlatning bu daromadlari byudjet sohasi xodimlari mehnatiga haq to‘lash uchun, ijtimoiy transfertlar va aholiga ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish to‘lovlari uchun qo‘llanadi. Aholi daromadlarini baholashda foydalanilgan paradigma tizimi quyidagilarga imkon beradi: – daromadlar tarkibini aniqlashga – yangi qiymat qismini o‘zlashtirish, taqsimlash va qayta taqsimlash borasida asosiy subyektlarning o‘zaro, birgalikdagi harakati sifatida; – boshqarish mexanizmini belgilashga – mulkchilik munosabatlariga asoslangan va aholi daromadlarini tartibga solishning firma ichidagi, davlat va bozor mexanizmlarini ko‘rsatuvchi asosiy bo‘g‘inlaridan foydalanish natijasi sifatida. |
