Ijtimoiy pedagogika

6.2. O‘quvchilarning ijtimoiylashuvi jarayonida tengdoshlar jamiyati va bolalar submadaniyatining ahamiyati.

1. 
   Guruh a’zolarini shu jamiyat madaniyatiga o‘rgatadi, ya’ni ularning xulq-atvorini guruh a’zolarining milliy, diniy, mintaqaviy, ijtimoiy mansubligiga moslashtiradi.
   
2. 
   tengqurlar guruhlarida ijobiy xulq-atvorga o‘rgatiladi. Bu ularga namunaviy xulq-atvorlarni ko‘rsatish, g‘ayri ijtimoiy xulq-atvorlarga nisbatan chora qo‘llash orqali amalga oshiriladi.
   
3. 
   tengdoshlar guruhlari bolalar, o‘smirlar va o‘spirinlarning kattalar, xususan, ota-onalar ta’siridan avtonomlashuvlari jarayonida muhim o‘rin tutadi.
   
4. 
   Guruh o‘z a’zolariga yosh submadaniyatidan mustaqil bo‘lish imkonini beradi.
   

O‘rtoqlar va og‘aynilar guruhlari kiyinish va yurish-turish borasida tengdoshlar jamiyatiga mos bo‘lishga harakat qilishadi. Shu bilan bir vaqtda ular o‘z mustaqilliklarini saqlab, boshqa bolalarni o‘z guruhlariga qo‘shmaslikka harakat qilishadi. Beshinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar tomonidan o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini belgilab olish masalalarini yechishga qulay yoki noqulay sharoitlar yaratib beradi. Oltinchidan, guruh o‘z a’zolari tomonidan “ekologik chuqurlik” sifatida qabul qilinadigan o‘ziga xos ijtimoiy tashkilot hisoblanadi.

Guruhda emosional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va yosh o‘smirlar guruhlarida emosional munosabatlarning asosiy funksiyasi tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashtirishdir. Bu holatda do‘stlik rishtalari, simpatiya birinchi o‘ringa ko‘tariladi. Aslida, ular ontogenezda ancha avval paydo bo‘lishgan. Agar maktabgacha yoshdagi bola ularga amal qilsa, bu holat boshqa bolalar tomonidan ijobiy qabul qilinadi.

Shaxsiy munosabatlarda guruhdagi o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, bunda bir bola xulq-atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo‘ladi. Shaxsiy munosabatlar bola o‘z atrofdagilar bilan munosabatda kattalar rolini bajarganda, yorqin namoyon bo‘ladi.

Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi hisoblanadi. Bolalar submadaniyati bu bolalarga jamiyatga ko‘nikishlariga va o‘z me’yorlarini yaratishlariga ko‘maklashuvchi madaniy hudud va muomala doirasidir.

Bolalar submadaniyati bolaning ilk ijtimoiylashuvi vazifasini bajaradi. O‘smirlar, o‘spirinlar submadaniyatining namoyon bo‘lishiga ijtimoiy harakatning yangi shakllarini tuzish kiradi. Bu hol ijtimoiy pedagog tomonidan to‘g‘ri qabul qilinishi kerak. O‘smirlar kichkina bolalarga nisbatan ancha faol va tavakkalchidirlar, o‘z o‘rinlarini topishlari uchun ular yangi faoliyat va xulq-atvor shakllarini qidiradilar.

Shaxsiy munosabatlarda guruhdagi o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, bunda bir bola xulq-atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo‘ladi. Shaxsiy munosabatlar bola o‘z atrofdagilar bilan munosabatda o‘spirinlik davrining inqirozi ham ko‘p borada yangi muqobil faoliyat me’yorlarini yaratishga bog‘liq. Shuning uchun o‘smir va o‘spirin submadaniyati nafaqat ijtimoiylashtiruvchi, balki konstruktiv ijodiy funksiyani ham bajaradi. O‘smirlar yoki o‘spirinlar submadaniyatini katgalar olamidan ajratib turuvchi omillar madaniy va texnologik o‘zgarishlar, yolg‘izlik, OAVlarning qarama-qarshi ta’siri, ijtimoiy muhitning beqarorligi bilan bog‘liq. Bu hollarda o‘smirlar va o‘sprinlar guruhlari turli g‘ayri-ijtimoiy xarakatlarga intilishlari xam mumkin.

O‘smirlar va o‘sprinlar submadaniyati rivojlanishining ikki yo‘nalishi mavjud. Birinchisi, u umumiy jihatlarga ega bo‘lib, turli mintaqa va yo‘nalishlarga ajraladi. Ikkinchi yo‘nalish esa yoshlar submadaniyatining g‘ayrimadaniyatlar ta’siriga bog‘liqligi. Bu holatda biz mavjud jamiyatning huquqiy asoslariga tajovuz qilmaydigan biroq qabul qilingan xulq-atvor me’yorlariga qarshi chiquvchi yoshlarni uchratishimiz mumkin. Gʻayriijtimoiy madaniyatning borligi va uning tarqalishi u yoki bu jamiyatning inqirozidan hamda insonlarning qoniqmayotganligidan dalolat beradi.

Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borishi. Maktab ijtimoiy pedagogining asosiy muammosi tarbiyasi og‘ir o‘smirlar, ya’ni 12—16 yoshli o‘g‘il qizlardir. Bu davr shaxs shakllanishi jarayonida nihoyatda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, bu davr tarbiyachilar uchun ham qiyin davrdir.

O‘smirlik yoshida bolaning hayot sharoitlari va faoliyati ancha o‘zgaradi, ruhiyatining qayta shakllanishi ro‘y beradi, tengqurlari bilan muomala qilishning yangi shakllari paydo bo‘ladi. Jamoada o‘smirning ijtimoiy maqomida o‘zgarishlar ro‘y beradi, ota-onalar va ustozlar tomonidan unga talablar kuchayadi.

Bu yoshda o‘smirning vaqtinchalik oila va maktabda ruhiy ajralishi sodir bo‘lib, uning shakllanishida ota-onaning ahamiyati pasayadi. Odatda, o‘smir rasmiy jamoa va norasmiy muomala guruhini tanlash bilan band bo‘ladi va oxir oqibatda o‘zini qulay sezadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan guruhni tanlaydi. Bu sport yoki texnika to‘garagi bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, bu guruh o‘smirlar yig‘ilib, ichib-chekib o‘tiradigan yerto‘la bo‘lishi ham mumkin.

Bu yoshda o‘smirlarning kattalar, xususan, ota-onalar bilan muammolari paydo bo‘ladi. Ota-onalar o‘z farzandiga yosh bolaga bo‘lganday qaraydilar, bola esa bu g‘amxo‘rlikdan chiqib ketmoqchi bo‘ladi. Shuning uchun uning kattalar bilan munosabatida ko‘p nizolar kelib chiqa boshlaydi va kattalar fikrlariga tanqid bilan qarash kuchayadi. Kattalar bilan munosabatlar xarakteri ham o‘zgaradi: bo‘ysunish pozisiyasidan bola tenglik pozisiyasiga o‘tmoqchi bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida tengdoshlar bilan ham o‘zaro munosabatlarning tavsifi o‘zgaradi. O‘smirda kattalik hissi tug‘iladi va bu xissiyot mustaqil bo‘lishga intilish hamda kattalarning xohish-istaklariga qarshi chiqishda namoyon bo‘ladi. Kichkina bolaga nisbatan o‘smirning qiziqishlari ancha kengayadi. O‘smirga ijodiy faoliyatga intilish bilan bir qatorda, qiziqishlarning beqarorligi ham xos bo‘lib boradi.

Shunday qilib, o‘smirlik yoshining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarini ajratishimiz mumkin: emosional voyaga yetmaganlik, o‘z xulq-atvorini to‘liq nazorat qila olmaslik, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyat va xohishlarini to‘g‘ri baholay olmaslik, katta bo‘lishga intilish.

O‘smir yetarlicha voyaga yetgan shaxs emas. U insonning eng muhim xislatlari va jihatlari shakllanishi bosqichida bo‘lgan shaxsdir. Bu bosqich bolalik va kattalik o‘rtasidagi davrdir. Shaxs hali o‘zini katta deb hisoblashi uchun yetarli rivojlanmagan bo‘lmasada, atrofdagilar bilan munosabatga kirishish jarayonida o‘z harakatlarida ijtimoiy me’yor va qoidalar talablariga amal qilishi uchun yetarli rivojlangan.

O‘smir aqlli qarorlar qabul qilishga, ongli harakatlar sodir etish uchun axloqiy va huquqiy jihatdan mas’ul bo‘lishga qodir. Shuni ta’kidlash joizki, o‘smir o‘z xatti-harakatlari uchun huquqiy javobgarlikka tortiladigan shaxsdir. Garchi qonun voyaga yetmaganlarning ijtimoiy psixologik rivojlanishini inobatga olib, ular uchun cheklangan javobgarlikni belgilasa ham, katta o‘smirlik va o‘spirinlik davrini “shaxsiy javobgarlik bilan tavsiflanadigan yosh” deb qabul qilsak bo‘ladi.