Ijtimoiy psixologiya

Ijtimoiy ustanovkalarning o‘zgarishi
Ijtimoiy psixologiyada bugungi eng muhim va dolzarb muammolardan biri — shaxsning shakllanib bo‘lgan ijtimoiy ustanovkalarining hayot va faoliyat mazmuniga qarab o‘zgarishi yoki o‘zgarmasligini aniq dalillar misolida asoslab berishdir. Bu borada ham g‘arbda ma’lum tadqiqotlar mavjud. Binobarin,
bixevioristik yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik oqim namoyan- dasi K.Xovlandning fikricha, ijtimoiy ustanovka o‘rgatish yoki ijtimoiy psixologik ta’sir yo‘li bilan o‘zgarishi mumkin. Ya’ni insondagi turli xil ustanovkalarni o‘zgartirish uchun unga nis- batan rag‘batlantirish yoki jazolash tizimini o‘zgartirish dar- kor.
Kognitiv yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik oqimi namoyan- dalari (F.Xayder, T. Nyukom, L. Festinger, Ch.Osgu, P. Tan- nenbaum)ning fikriga ko‘ra, shaxslar orasidagi nizoli vaziyatlar hosil bolganda ulardan biri ongli ravishda o‘z ustanovkasini o‘zgartira olishi kerak. Bu esa o‘z navbatida, psixologik himoya omili sifatida talqin qilinishi mumkin, ya’ni ular orasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan nizoning oldini olishi mumkin. Umu- man, ijtimoiy ustanovka ongli faoliyat, ijtimoiy mas’ullikni anglash zamirida o‘zgarishi e’tirof etiladi. Bu esa psixologik himoya vositasi sifatida shaxs va uning kamolotida muhim aha- miyat kasb etadi.
Ijtimoiy ustanovkalarning o'zgarishini talqin qilishda, P.N. Shixerev tomonidan keltirilgan ilmiy dalil va xulosalar hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining amaliyot bilan bog‘liq taraq- qiyotida muhim o‘rin tutganligini ko‘rish mumkin. P.N. Shixerev ustanovka — insonni o^uz-o‘zini idora qilishda va samarali faoli- yatida namoyon bo‘luvchi jarayon ekanligini va uni o‘zgartirish uchun, dastlab shu jarayonni o‘rganish muhimligini ta’kidlaydi (P.N. Shixerev. 1976).
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o‘zgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy psixologik ahami- yatga egadir. Amerikalik olim K.Xovlandning fikricha, ijti­moiy ustanovka o‘rganish yo‘ii bilan o‘zgartirilishi mumkin. Ya’ni talabalarga turli xil ma’lumotlarni qayta-qayta takrorlab, uning ongida shu bilimni hosil qilish orqali ularning ustanovka- larini o‘zgartirish mumkin. Bundan tashqari talaba va o‘qituvchi o‘rtasida nizolarning oldini olish uchun ham ularning qay biridir o‘z ustanovkalarini qay usulda bo‘lmasin o‘zgartirishi maqsadga muvofiqdir. Aks holda nomutanosiblik prinsipiga ko‘ra ularning orasida shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo bo‘lishi muqarrardir.
Xorij tadqiqotchilari «ustanovkalar vaqt o‘tishi bilan qay darajada o'zgaradi?» degan savolga javob topishga harakat qilishdi va misli ko‘rinmagan natijaga erishishdi: vaqt o‘tib ustanovkalari o‘zgargan kishilar kamdan kam hollarda aynan shunday bo‘lganini ta’kidlashadi. Daril Bern va Keyt Mak Konell Karnegi Mellon universiteti talabalari o‘rtasida so‘rov olib bordi. Tadqiqotchilar bergan savollar orasida talabalarning o‘quv jarayonini, aynan talabalarni nazorat qilishga munosaba- tini aniqlovchi yashirincha savol ham mavjud edi. Unga nisba- tan talabalar deyarli yomon munosabat bildirmaganlar. Lekin bir haftadan so’ng tadqiqot qayta o'tkazilganda sinaluvchilar talabalar nazoratiga qarshi ekanliklari haqida fikrlarini yozib berishgan va talabalar nazoratiga munosabati ham anchagina yomonlashgan. Tadqiqotchilar ulardan savollarga qanday javob berishganlarini eslashni so‘rashganda, ular avvalgi va hozirgi javoblari bir xil ekanligini ko‘rsatganini tan olishmagan. Klark universiteti talabalarida ta’kidlagan va tajriba ularga ta’sir ham shunday so‘rov o‘tkazilgan va ular ham xuddi shunday javob qay- tarishgan. A. Uikson va Djems Lerd talabalarning hozirjavoblik va qat’iyatlilik bilan o‘z o‘tmishlari haqida gapirishlariga tan berdilar.
Ijtimoiy ustanovkalarning shakllantirish va o‘zgarish ja­rayonini tadqiq qilishga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri amerikalik olim K.Xovland hisoblanadi. U shaxsning ijtimoiy ustanovkalariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning uchta guruhi bor- ligini uqtirgan:

1. 
   Ma’lumot manbai bilan bog‘liq omillar guruhi.
   
2. 
   Ma’lumot mazmuni bilan bog‘liq omillar guruhi.
   
3. 
   Mazkur omillar yo‘naltirilgan auditoriya bilan bog‘liq omil­lar guruhi.
   

Ijtimoiy ustanovkalarning shakllanishi va o‘zgarishiga ma’lumotlarning manbai quyidagicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin:

1. 
   ma’lumot manbaiga nisbatan kishilarda ijobiy munosabat mavjud bo‘lsa, u holda ularning ijtimoiy ustanovkalari kuchliroq o‘zgarishi mumkin;
   
2. 
   ma’lumot manbaiga nisbatan kishilarda salbiy munosabat mavjud bo‘lsa, u holda ijtimoiy ustanovkalar umuman qarama- qarshi tomonga o‘zgarib ketishi mumkin («bumerang effekti»);
   
3. 
   agarda ma’lumot manbai kishilar o‘rtasida «o‘zimizniki» sifatida qabul qilinsa (u va shaxs o‘rtasida ijtimoiy-psixologik dis- tansiya bo‘lmasa), u holda bunday manba kishilarning ijtimoiy ustanovkalariga kuchliroq ta’sir ko‘rsata oladi;
   
4. 
   agarda ma’lumot manbai kishilar tomonidan «begona» sifatida qabul qilinsa (u va shaxs o‘rtasida katta ijtimoiy-psixo­logik distansiya bo'lsa), u holda bu manba kishilarning ijtimoiy ustanovkalariga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaydi.
   

Informatsiyaning mazmuni va yetib kelish tartibi kishilarning ijtimoiy ustanovkalar shakllanishi va o‘zgarishiga quyidagicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin:

1. 
   Kishilarga birinchi bo‘lib yetib kelgan ma’lumot, ik- kinchi yoki keyingi yetib kelgan ma’lumotga nisbatan ijtimoiy ustanovkalarga ko‘proq ta’sir ko‘rsata oladi (bu hoi «birinchilik effekti» degan nom olgan). Bu quyidagi shart-sharoitlarda yuz beradi:
   

1. 
   insonlar kerakli ma’lumotni tinimsiz oqim ko‘rinishida olishsa;
   
2. 
   kishilarda jismoniy va psixologik charchoq kuzatila boshla­gan vaqtda (diqqatning o‘chishi, informatsiyaga bo‘lgan qiziqish- ning yo‘qolishi va h.k.) ma’lumot kelishda davom etsa.
   

2. 
   Kishilarga ikkinchi yoki undan keyin yetib kelgan ma’lumot quyidagi holatlarda ijtimoiy ustanovkalarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi:
   

1. 
   agarda kishilar un i ko‘p vaqt qralig‘lda dismlarga bo‘bb- bo‘lib olishsa;
   
2. 
   agarda bu ma'lumot. kislrilarga juda uzoq vaqt mobaynida yetib kelrversz vu aihkdzi olzr eng zvvulibu aimulzrai eshitgun- likluriai oaotib yobvrishsz.
   

3. 
   Agzr mz’lomvt vlishbua zvvul shzxsgu «bo mu’lomvtdu ishv- aish kerzk emus» begun ygyhlzatirish bv‘lsz, o hvlbu mudomyt yetib kelgznibz shzxs oai omomun qubol qilmuybi humbu y‘zining ijtimviy ostznyvkusini k‘zdrrtirmzyUi.
   
4. 
   Adzrbz «mz’lomvi mzanrigr ishknmzng» begun vgvhlzn- iirish kechrvq yetib kelsu vz onguchu shuxs mu’lumktni qubol qilib bvigzn by‘lsz, o hvlbz bo kgkhlzniirish shzxsbzgi ijtimviy ust.znkvkrlrraiad k‘zdrrishidr tz’sir ky'rsutz klmrdUi.
   
5. 
   Kv‘pchilik hylztlzrbu morukkub vu auгzma-aarshi mz’lomyt ijtimyiy ustznkvkrlrrdz yvmvn tu’sir ky^rsutubi, uksinchu ybbiy vu uiiq mz’lomyt ijtimyiy ustzakvkzlrrdu ijvbiy tz’sir kk‘rsutdUi. Muszlun: ugur shzxsgu zynzn bittz mzsulu yozusibm ikki xil mz’lomyt berilsz-yo, lekin o bo mu’lomytlzrni toshonmusz, o hylbu shuxs mr’lomktgr juvvbun y‘z ijtimviy ostunyvkusini k‘zgzrtirmzybi. Agzr shuxsgu bittu, lekin uniq ma’lumyt tuklif qilinsz, ikkinchi mz’lomyt huqibu omomun gupirilmusz, o hylbu shzxs gzrchi bo nkrzUr ikkinchi noatzyi nzzzr byrligini
   

ongu tuklif qilinzyvtgzn bustlubki mu’lomvtni qubol qilubi.
AoUitkridzaiag v'zigz xysligigu kv'ra ijtimyiy ostznyvkalurning v‘zgzrishi vu shzkllunishi aoyi^gi^ bv^lishi momkin:

1. 
   Shzxs mz’lomyt munnridr msb^m zvvaldun цуЫу monv- srnriba bvisz, o hvlbz mz’lomvt berovchining noqtzyi nuzurini qzbol ailishrUi (hzttv bo noqtuyi n^zr yetzrlichz muntiqiy vu tzrtibli ПуЧш^ hum).
   
2. 
   Shzxs mu’lomvt mrnbzigz uvvaldun szlbiy monysunztUu bvisz, o hvlbz mziomyt nerovchiaiag noqtzyi auzzrini beyurli qubol qilmzybi (huttyki bo noa^yi nzzur muntiaiy izchil vz mo- kzmmzl isbvtgz egz bkisz hzm).
   
3. 
   Yoqvri Uzrrjrbzgi intellekt, tz’lim vu muUznidutgz egu byUgm shzxs kv'pinchu emytsiyalargu emus, bulki molkhzzuli fikrlzrgz ^vslm^ rezksiyz bilbirzbi.
   
4. 
   Past darajadagi intellekt, ta’lim va niadaniyatga ega bo‘Igan shaxs ka‘pincho mutahozoti fikrtoreo emos, emaisiyotoreo osas- tonib reoksiyo bitdirodi.