Ijtimoiy psixologiyaga kirish

Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi.(2 soat)
Ijtimoiy psixologiyaga oid dastlabki tasavvurlar
Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatidagi tarixi uning ijtimoiy-psixologik karashlar yoki ijtimoiy-psixologik tafak- kur tarixidan anchagina yoshdir. Chunki insoniyatning birgalikda yashash, mexnat kilish, bir-biriga ta’sir kursatishga intilishi, extiyoji kanchalik kadimiy bulsa, ijtimoiy tafakkur, odamlar- ning bir-birlariga uzaro xamjixatlik kursatishga bulgan moyilligi va istaklari xam shunchalik kadimiydir. Ikkinchi tomondan kadimgi tarixdan bilamizki, odamlar turli maro- simlar, akidalar, an’analarni xam ma’lum ma’noda uzare munosabatlarni tartibga solish, xamkorlikda mexnat kilish va bir-birlarini turli balo-kazolardan muxofaza kilish yullarini uylab topganlar. Kaysi bir xalk udumi yoki kadimgi an’anasinm olmaylik, unda jamoaviylik psixologiyasi xukm surishini yaxshk bilamiz. Unda eng avvalo jamoa a’zolarining axlok normalari shakllanishi uchun real asoslar mavjuddir. Masalan, tz'rkiston- liklarning kuplab udumlari, masalan, tuy-maraka kilish va unda ommaning tuplanishi, xashar yuli bilan biror inshootni bitirish va unda barcha mexnatga layokatli odamlarning jam bulib tuplanishi kabi yuzlab udumlar kadimiy bulib, ular muayyan ma’noda jamoa bulib yashash va xamkorlikning axlokiy mezonlark namunasidir. Aynan shu kabi udumlar moziyda ijtimoiy-psixologik tafakkurning paydo bulishi uchun asos bulib xizmat kilgan. Shu bone xam ijtimoiy-psixologik tafakkur tarixi bilan ijtimoiy psixologiyaning fan sifatidagi tarixida muayyak umumiylik va farklar mavjud, davr jixatdan fan ancha kech shakllangan.
Professor G.M.Andreyevaning yozishicha, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanish tarixini belgilash shuning uchun xam mushkulki, u bir vaktning uzida bir necha fanlar tarixiy rivojlanishiga alokador bulib, kaysi biri kuprok bu jarayonning
moxiyatini belgilashini bilish kiyin.11 Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida oyokka turishiga kuplab nazariy yondashuvlar turtki buldi. B.Parыgintlt fikricha, ijtimoiy-psixologik goyalar dastlab boiщa fan soxdlarida shakllanib oldi va sungra mustakil fan sifatida ajralib chikishi uchun zamin yaratdi.12 Gap bu urinda uning falsafiy karashlar doirasida shakllanishi tugrisidadir. Ushbu jarayondagi bulinysh yoki ajralib chikish asosan falfasadan psixologik va sotsiologik yaazariyalarning ajralib chikishi xisobiga sodir buldi, desak buladi. Shu nuktai nazarni yokdagan olimlardan O.Klaynberg va G.Olporttr xam ijtimoiy-psixologik goyalar tarixi kadimgi grek falsafasidan, xususan, Platon goyalaridan, va nafakat Platon, balki Aristotel goyalaridan boshlanganligini ta’kid- laydilar. Falsafaning yangi davrida paydo bulgan olimlardan Gobbs, Lokk, Galvetsiy, Russo, Gegellarning jamiyat va shaxe uzaro munosabatiga oid karashlarida xam olimlar ta’kidlagan sof ijtimoiy-psixologik nuktai nazarlarning shakllanganligini ta’kidlash mumkin.
Agar yukoridagi allomalar asarlarida falsafa doirasida ijtimoiy-psixologik karashlar mavjud bulgan bulsa, bevosita fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning uz predmetiga ega bulish tarixi yanada dikkatga sazovordir. Bu davrda ijtimoiy psixologiyaning rivojiga umuman jamiyatda sodir bulayotgan ijtimoiy- siyosiy va iktisodiy uzgarishlar sabab buldi. Masalan, XIX ayerning urtalariga kelib kator Yevropa mamlakatlarida sanoat va savdo-sotikning rivojlanishi davlatlararo iktisodiy alokalar- ning keskinlashuviga, shu asnoda millatlar va xalklararo munosabatlarning tigizlashuviga olib keldi. Bu uz navbatida tilshunosliknpng rivoji va xalkdar psixologiyasining shaklla- nishiga olib keldi. Lekin tilshunoslik fani uz imkoniyatlari darajasida turli xalklar urtasidagi muomala va mulokotning samarali yullarini belgilash, odamlarning samarali xamkor- ligini ta’minlashga ojiz edi.
Aynan shunday davrga kelib antropologiya, etnografiya, arxeologiya soxasida xam kator muvaffakiyatlar kozonila bosh- landiki, ular xam kulga kiritgan noyob natijalarni ijtimoiy psixologiyasiz anik ta’riflay va tavsiflay olmadi. Masalan,aynan shu davrda ingliz antropologi E.Teylor ibtidoiy jamoalarning madaniyatiga oid, amerikalik etnograf va arxeolog L.Morgan xindularning turmush tarzi, fransuz sotsiolog va enografi LLevi-Bryul’ ibtidoiy odamning tafakkur tarziga oid tadkikotlarini yakunladi. Bu tadkikotlar natijalarini tula taxlil etish esa muayyan etnik guruxlarning uziga xos an’analari, urf-odatlarini bilish, bir-biri bilan takkoslashni taxozo etdi. Bundan taiщari, kapitalistik munosabatlar jamiyatda muayyan kriminal guruxlarning xam paydo bulishi ularning xulk-atvoriga xos psixologik konuniyatlarni ochish, jinoyatchilikning kup xolat- larda uyushgan gurux tomonidan sodir etilgani sababli, shunday guruxning psixologiyasini urganishni talab etdi. Shu bone xam amerikalik psixolog T.Shibutani xakli ravishda ta’kidlaga- nidek, ayrim fan vakillarining uz muammolarini xal kila olmayotganligi ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan tarmogi sifatida bulinib chikishiga zamin yaratdi.
Ikkinchidan, XIX ayerning urtalariga kelib, shu paytgacha aloxida individ psixologiyasini urganib kelayotgan psixologiya fanida, ayniksa, uning patopsixologiya tarmogida ayrim noyob tadkikotlar utkazildiki, ularda individ xulkini uni urab turgan insonlar xamda ular urtasidagi uzaro munosabatlar, xamkorlik, uzaro ta’sirlarsiz tasavvur kilib bulmay koldi. Ya’ni, shaxening xulk-atvorini tushuntirishda uni urab turgan odamlarning ta’siri xam borligini tan olmaslik mumkin bulmay koldi. Lekin ayni shu davrda bu umumiy psixologiyaning ayrim masalalari- gagina xos, degan tasavvur mavjud edi.
Lekin ijtimoiy psixologiyaning ilmiy manbalari soxasida sotsiologiya fanining uziga xos urnini ta’kidlab u™asDan bulmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari xisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshkapar, jamiyatdagi ijtimoiy xodisalarni urganish uchun albagga, uziga xos ayrim psixologik xolatlarni urganmok lozim, degan fikrni kat’iy turib isbot kildilar. Ular xar bir ijtimoiy vokeada ruxiy xodisalar borligini isbot kilishga urindilar. Masalan, fransuz sotsiologi G.Tard xar bir individda “ijtimoiy fakt” borligini, bu narsa uning miyasi doirasidagina emas, balki bir kancha miyalar alokasi tufayli mavjuddir, deb xisoblaydi. Ijtimoiy xulk-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo munosabatlarni uz ichiga olib bunda bir individ boshka individga doimo takdid kiladi, shuning uchun xam shaxsni urganish boshka shaxslarni inkor kilmasligini talab kiladi. Uning fikricha, elementar ijtimoiy fakt intratserebral psixologiya urganadigan yagona miya dodisalari orkali emas, balki bir necha “miyalar”, “kallalar” (“akllar”) ning tuknashuvi okibatida kelib chikadigan “intermental psixologiya” orkali urganilishi va tushuntirilishi lozim. Ijtimoiy xulkning modelida Tard fikricha, ikki individning uzaro ta’siri yetakchi urin tutadiki, bunda bir individ ikkinchisiga takdid kiladi, uning ta’sirini uziga singdiradi (bizningcha, tsabul tsiladi.V.K.).
Bundan tashkari, sotsiologiyaning uzi XIX asrning urtalarida uz tarakkiyotining rivojida shunday darajaga erishdiki, bu ishlar fransuz pozitivist faylasufi O.Kont nomi bilan boglivdir. Ijtimoiy jarayonlarning psixologik, anikrogi, biologik kelib chikishiga (G. Spenser) bulgan kizikish ijtimoiy mavjudlikka psixologik yondashuv orkali baxo berish zaruratini keltirib chiqardi.
Diadaning cheklangan ekanligini tushungan boshka sotsiolog- lar, masalan, amerikalik L.Uord, F.Giddings kabilar ijtimoiy Xulqni jamoaviy psixika fenomeni orkali tushuntirishga urindilar. Ularning ta’kidlashicha, dastlabki ijtimoiy fakt aloxida individning ongiga emas, balki u mansub bulgan “kavmning psixologiyasi”ga alokadordir. Ya’ni, ijtimoiy fakt - bu moxiyatan ijtimoiy tafakkur, akldir. Uni jamoa yoki jamiyat g.sixologiyasi urganishi kerak. Ular bu urinda sotsiologiyani iazarda tutganlar.