Ijtimoiy sanksiyalar ijtimoiy nazorat elementi sifatida

Ijtimoiy sanksiyalar ijtimoiy nazorat elementi sifatida
Reja:
1.Ijtimoiy sanksiya
2.Ijtimoiy normalar
3.Ijtimoiy nazorat

Sanksiya bu - (lotincha “sanctio” — eng qatʼiy qaror) xoʻjalik subʼyektiga (jismoniy yoki yuridik shaxs, iqtisodiyot tarmogʻi yoki davlat) nisbatan qoʻllaniladigan taʼsir chorasi boʻlib, muayyan oqibatlarga olib keladi. Konsolidatsiya shakliga ko'ra, sanktsiya jarima, har qanday operatsiyalarni taqiqlash, cheklash shaklida ifodalanishi mumkin.
Ijtimoiy sanksiyalar - normalarning shaxs xulqida namoyon bo‘lishini nazorat qiluvchi jazo va raqobatlantirish mexanizmlari bo‘lib, ularning borligi tufayli biz har bir alohida vaziyatlarda ijtimoiy xulq normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob’ektiga aylanib qolmaslikka harakat qilamiz. Masalan, yuqoridagi misolda, agar jamoat transportida katta muysafid kishiga o‘rin bo‘shatishni norma deb qabul qilmagan o‘smirga nisbatan ko‘p chilikning ayblov ko‘zi bilan qarashi, yoki og‘zaki tanbeh berishi, juda kam hollarda o‘zini bebosh tutayotgan o‘smirning qo‘lidan tutib, nima qilish kerakligini o‘rgatib, «ko‘zini moshday qilib ochib qo‘yish» ijtimoiy sanksiyaning hayotdagi bir ko‘rinishidir. 
ijtimoiy sanktsiyalar ijtimoiy nazorat tizimida asosiy rol o'ynaydi. Sanktsiyalar qadriyatlar va me'yorlar bilan birgalikda ijtimoiy nazorat mexanizmini tashkil qiladi. Ijtimoiy sanktsiyalar mukofot va jazolar tizimidir. Ular to'rt turga bo'linadi: ijobiy va salbiy, rasmiy va norasmiy. Sanktsiyalarni qo'llash usuliga qarab - jamoaviy yoki individual - ijtimoiy nazorat tashqi va ichki (o'zini o'zi boshqarish) bo'lishi mumkin. Intensivlik darajasiga ko'ra, sanktsiyalar qattiq yoki qattiq va qat'iy bo'lmagan yoki yumshoq.
Qoidalarning o'zi hech narsani nazorat qilmaydi. Odamlarning xulq-atvori hamma tomonidan bajarilishi kutilgan me'yorlar asosida boshqa odamlar tomonidan boshqariladi. Sanktsiyalarni amalga oshirish kabi me'yorlarga rioya qilish bizning xatti-harakatlarimizni oldindan aytib beradi. Har birimiz bilamizki, ajoyib ilmiy kashfiyot uchun rasmiy mukofot, og'ir jinoyat uchun esa qamoq jazosi kutilmoqda. Biz boshqa odamdan ma'lum bir harakatni kutganimizda, u nafaqat normani, balki undan keyingi sanktsiyani ham bilishiga umid qilamiz.
Shunday qilib, normalar va sanktsiyalar bir butunga birlashtiriladi. Agar normada unga hamroh bo'lgan sanktsiya bo'lmasa, u haqiqiy xatti-harakatni tartibga solishni to'xtatadi. Bu shior, murojaat, murojaatga aylanadi, lekin u ijtimoiy nazorat elementi bo'lishdan to'xtaydi.
Ijtimoiy sanktsiyalarni qo'llash ba'zi hollarda begona shaxslarning mavjudligini talab qiladi, boshqalarida esa yo'q. Ishdan bo'shatish muassasaning kadrlar bo'limi tomonidan rasmiylashtiriladi va oldindan buyruq yoki buyruq chiqarishni o'z ichiga oladi. Ozodlikdan mahrum qilish sud muhokamasining murakkab tartibini talab qiladi, uning asosida sud qarori chiqariladi. Ma'muriy javobgarlikka tortish, aytaylik, chiptasiz sayohat qilish uchun jarima, rasmiy transport nazoratchisi, ba'zan politsiyachining mavjudligini talab qiladi. Ilmiy darajani berish ilmiy dissertatsiyani himoya qilish va Ilmiy kengash qarori bilan bir xil darajada murakkab tartibni o'z ichiga oladi.
Guruh odatlarini buzganlarga nisbatan sanktsiyalar kamroq sonli shaxslarning mavjudligini talab qiladi. Sanktsiyalar hech qachon o'ziga nisbatan qo'llanilmaydi. Agar sanktsiyalarni qo'llash shaxsning o'zi tomonidan sodir etilgan bo'lsa, o'ziga qaratilgan bo'lsa va uning ichida sodir bo'lsa, unda nazoratning ushbu shakli o'zini o'zi nazorat qilish deb hisoblanishi kerak.
Barcha mavjud sanktsiyalar repressiv va profilaktika bo'linadi. Birinchisi, shaxs harakatni allaqachon bajarganidan keyin qo'llaniladi. Bunday jazo yoki rag'batlantirishning miqdori qilmishning zararli yoki foydali ekanligini aniqlaydigan ijtimoiy e'tiqodlarga bog'liq. Ikkinchi (profilaktik) sanktsiyalar muayyan harakatlar sodir etilishining oldini olishga qaratilgan. Ya'ni, ularning maqsadi insonni odatiy deb hisoblangan xatti-harakatlarga ko'ndirishdir. Masalan, maktab tizimidagi norasmiy ijobiy sanktsiyalar bolalarda "to'g'ri ish qilish" odatini rivojlantirish uchun mo'ljallangan.
Odamlarning faoliyati, ularning xulq-atvori va munosabatlari jamiyatda mavjud bo'lgan ko'plab normalar bilan boshqariladi. "Norm" so'zi lotin tilidan kelib chiqqan va so'zma-so'z "etakchi printsip, qoida, model" degan ma'noni anglatadi. Normalar jamiyat va uni tashkil etuvchi ijtimoiy guruhlar tomonidan ushbu jamiyat va guruhlarning barqarorligini ta'minlash uchun ishlab chiqilgan. Ijtimoiy normalar xulq-atvorni boshqaradi, uni boshqarish, tartibga solish va baholashga imkon beradi. Normalarda odamlar standartlarni, modellarni, xulq-atvor standartlarini ko'rishadi. Ularni idrok etib, ularga ergashib, inson ijtimoiy munosabatlar tizimiga qo'shiladi, boshqa odamlar va turli tashkilotlar bilan, umuman jamiyat bilan normal ravishda o'zaro aloqada bo'lish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shunday qilib, ijtimoiy normalar - bu jamiyatda qaror topgan, jamoat hayotini tartibga soluvchi, odamlarning maqbul xatti-harakatlari chegaralarini belgilaydigan inson xatti-harakatlarining qoidalari, qonuniyatlari, standartlari.