Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda o’zbekistonda xalq maorifi va pedagogik fikrlar reja

IKKINCHI JAHON URUSHI VA URUSHDAN KEYINGI YILLARDA O’ZBEKISTONDA XALQ MAORIFI VA PEDAGOGIK FIKRLAR
Reja:

1. 
   Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda O’zbekistonda xalq maorifi va pedagogika
   

2. 
   Turkistonda milliy davlat chegaralanishi o’tkazilganidan so’ng xalq ta’limi va pedagogik fikrlar
   

Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda O’zbekistonda xalq maorifi va pedagogika

Tarixdan ma’lumki, sobiq Sovet davlati, xalqi o’z boshidan kechirgan og’ir davrlardan biri ikkinchi jahon urushi yillaridir. O’sha davrda mamlakatimiz yoshlarini, xususan respublikamiz yoshlarini yuqori axloq ruhida, ayniqsa vatanparvarlik, do’stlik, mehnatsevarlik, ongli intizom, fidokorlik, birdamlik ruhida tarbiyalash avj olib ketdi. Bu tarixiy sharoit taqozosi edi.

1941 yil 22 iyunda fashistlar Germaniyasi hujum qilmaslik haqidagi bitimni buzib, urush e’lon qilmay turib sobiq Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi.
Sobiq Sovet Ittifoqi hamma xalqlarni Vatanni yakdillik bilan mudofaa qilish uchun otlantirdi. SHarqda mash’al — O’zbekiston ham himoyaga o’zining munosib hissasini qo’shdi.
Kishilar fabrika va zavodlarda, shaxta va temir yo’llarda, kolxoz, sovxoz va MTS larda — hamma joyda “Hamma narsa front uchun, hamma narsa g’alaba uchun” degan shior ostida fidokorona ishladilar. Butun kuch, vosita va imkoniyatlar Vatan mudofaasiga, dushman ustidan g’alaba qilishga safarbar etildi. Mudofaa fondi tuzish, tanklar, samolyotlar hamda boshqa jangovar texnikalar qurish uchun mablag’ yig’ishda umumxalq harakatining avj olishi xalqlarning vatanparvarligini yana bir bor isbot etdi.
Mamlakatlar mudofaa fondiga pul, qimmatbaho narsalar, davlat obligatsiyalari, xullas kimda nima bo’lsa, hammasini topshirdilar. Urushning dastlabki kunlaridayoq birgina Toshkent shahrining o’zida mudofaa fondiga 5,5 million so’mdan ortiq pul yig’ildi. Vatan uchun belgilangan shanbaliklar vatanparvalik ruhi ostida o’tdi.
Dushman vaqtinchalik bosib olgan yerlardagi anchagina zavodlar, fabrikalar, ishlab chiqarish korxonalari, turli muassasalar O’zbekistonga ko’chirildi. O’zbekiston ularni joy, ishchi kuchi bilan ta’minladi. Buning ustiga frontdagi armiyani oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlash asosan o’zbek xalqi zimmasiga tushdi. Ishchi kuchi yetishmaganidan qishloq xo’jalik mahsulotlarini yig’ib-terib olish ancha orqaga cho’zilib ketmoqda edi. Sobiq SSSR Oliy Sovet Prezidiumining 1942 yil 13 fevralda chiqargan “Urush yillarida mehnatga qobiliyatli bo’lgan barcha kishilarni ishlab chiqarish sohasiga va qurilishga jalb qilish to’g’risida”gi farmoni mamlakat ichkarisidagi ishlarni birmuncha izga soldi.
Ikkinchi jahon urushi davrida maktablarning o’quv dasturlari sharoitga moslashtirildi.
Sobiq SSSR Xalq Komissarlari Soveti 1943 yil iyul oyida bir qator yirik shaharlarda o’g’il bolalar bilan qiz bolalarni alohida o’qitishni joriy etdi. Masalan: O’zbekistonda alohida o’qitish 1943 yil sentyabrdan boshlab Toshkent shahrida amalga oshirildi. 1 dekabrdan boshlab yana 4 ta yirik shaharlarda — Buxoro, Urganch, Farg’ona va Marg’ilonda amalga oshirildi.
Urush yillarida harbiy-fizkultura darslari soati ko’paydi. harbiy o’qish 1-sinfdan boshlab o’tila boshlandi, harbiy ta’lim faqat o’g’il bolalarga emas, qiz bolalarga ham o’rgatila boshlandi.
O’quvchilar BGTO, GTO, VS normalarini juda yaxshi o’zlashtirib, havo harbiy hujumiga qarshi kurashish malakalarini egalladilar.
YUqorida eslatib o’tganimizdek, urushning dastlabki kunlaridan boshlab urushh ketayotgan joylardan O’zbekistonga ko’plab yosh bolalar va kattalar evakuatsiya qilingan edi. 1942 yilda evakuatsiya qilinganlar soni 716 mingga yetdi.
1943 yilda O’zbekiston hududida 154 ta bolalar uyi bor edi. Bolalar uyining soni 1945 yilga kelib 242 taga, undagi tarbiyalanuvchilar soni esa 31.500 ga yetdi.
Urush davrida o’qituvchilar sonini ko’paytirishga alohida e’tibor berildi. CHunki ko’pchilik pedagoglar frontga safarbar qilinganligi uchun Respublika bo’yicha 1940—1941 o’quv yilida 36267 nafar o’qituvchidan 30616 kishi qoldi. Frontga ketgan o’qituvchilar o’rnini to’ldirish uchun qisqa muddatli o’qituvchilar tayyorlash kurslari ochildi. 1941 yildan 1943 yilgacha bu kurslarni 16 ming o’qituvchi bitirib chiqdi. Boshqa sohada ishlayotgan o’qituvchilar ham maktabga qaytarildi.
Mahalliy maktablar uchun o’qituvchilar tayyorlash ishiga, ayniqsa, o’zbek xotin-qizlaridan ko’proq jalb etish zarurligi alohida qayd etildi.
SHaharlardagi maktablarda o’qish uch smenada olib borilar edi. Bu hol esa tabiiy holatda ta’lim-tarbiya jarayonini qiyinlashtirishga olib kelgan edi. Darslar 40 minutga qisqargan. Ashula va rasm darslari umuman o’tilmagan.
Kitoblarning yetishmasligi tufayli o’qituvchilar og’zaki tushuntirishga katta e’tibor berdilar. YAngi o’tiladigan dars o’qituvchi tomonidan doskaga yozilar, o’quvchilar uni daftarga ko’chirib olishar edi.
SHaroit taqozosi bilan ko’pchilik o’quvchilar ham maktabda o’qib, ham qishloq xo’jalik ishlarida faol qatnashdilar. Barcha ishlab chiqarish muassasalarida, zavod va fabrikalar qoshida kurslar ochilib, o’quvchilar o’qishdan ajralmagan holda mehnat qildilar.
O’zbekiston mahalliy Sovetlari, sobiq SSSR XKS ko’rsatmasiga binoan, 1943 yilning 1 yanvaridan boshlab 8—10-sinf o’quvchilarini hamda katta yoshdagi o’zbek o’qituvchilarini o’qish haqi to’lashdan ozod etdi. Qozoq, qirg’iz, tojik, qoraqalpoq, turkman va boshqa mahalliy xalqlar bolalari ham o’qish haqi to’lashdan ozod bo’lishdi.
1942 yilning boshida sobiq SSSR Xalq Komissarlari Soveti qishloq xo’jalik asoslarini maktabda o’qitiladigan fanlardan biri sifatida kiritish haqida buyruq chiqardi.
Davlatning maxsus ko’rsatmasiga binoan 1943 yildan boshlab ba’zi maktablarda o’quv ishlab chiqarish ustaxonalari ochila boshlandi.
Ikkinchi jahon urushi g’alaba bilan tamom bo’lgach respublika xalq ta’limi urushdan keyingi yillarda bir qator jiddiy qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri keldi.
Urush davrida maktablar tarmog’i birmuncha qisqargan, o’quvchilar soni ham shunga yarasha kamaygan edi. Ko’pchilik o’quvchilar turli sinflardan o’qishni tashlab, frontga, front uchun qurol-aslaha ishlab chiqaradigan zavod va fabrikalarga ishga ketib qolishdi.
O’sha yillarda yangi maktab binolari qurilmaganligi va eski maktablarni o’z vaqtida ta’mirlanmaganligi sababli ko’p maktab binolari o’quv jarayonini maromida tashkil etish va gigiyena talablariga javob bermas edi.