Иктисодиёт назарияси фани


Download 5.02 Kb.
Pdf ko'rish
bet25/72
Sana18.06.2023
Hajmi5.02 Kb.
#1583282
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   72
Bog'liq
iqtisodiyot nazariyasi (1)10

ссуда
дивидент

х 100 % 
Демак, акция курси олинадиган дивидент микдорига тугри пропорциорнал фоиз микдорига эса тескари 
пропорционалликда булади.
Ссуда фоизи деганда акция курси тушади. Агар дивидент ссуда фоизига караганда юкори даражада усса, акция курси 
кутаралида.
Облигация – унинг эгаси жамиятига кайд клиинадиган фоиз олиш шарти билан пул куйилганлигини тасдиклайди.


49 
Таъсисчилик фойдаси-хиссадорлик жамиятининг ташкил топиши таъсисчилик фойддаси каби даромад турининг 
пайдо булиши билан боғлиқ. Таъсисчилик фойдаси сотилган акциялар суммаси ва хиссадорлик корхонасига 
хакикатда куйилган маблаг микдори уртасидаги фаркдан иборат.
Дивидент-хиссадорлик корхонасида таъсисчилик фойдаси билан бир каторда дивидент каби даромад тури шаклланди.
Дивидент (лотинча dividendys-булишга тегишли)-акция эгаси тулланадиган даромад.
Республикада корхоналарни акционерлаштиришнинг иккита йуналиши таркиб топди. Биринчи йуналишда 
узининг хукукий макоми узгартирмайдиган, давлат мулки булиб коладиган корхоналар, иккинчи йуналишда узининг 
хукукий статусини узгартириб тулик хиссадорлик жамиятига айланган корхоналар акция чикаради.
Хиссадорлик жамиятларни ривожлантиришнинг асосий йуналиши давлат мулкчилигидаги йирик ва урта 
корхоналарни кенг куламда хиссадорликка утказиш улар негизида очик хиссадорлик жамиятларини тузиш лозим.
Биламизки, гарчан тадбиркорлик ишлари билан шугулланиш учун мулк ва мулкий муносабатларга эга 
булиши шарт булмасада, умумий холда тадбиркор мулкка ва молиявий имкониятларга эга булса иш юритиш учун 
имконият яратилган булади.
Бу имкониятлар тадбиркор учун иш юритиш, хужаликни ташкил этиш, товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар 
курсатиш учун зарурдир. Натижада даромад яратилади, фойда олинади. Хуллас, тадбиркор ихтиёридаги барча 
моддий воситалар, товарлар, молиявий ресурслар, пул маблагларини жамиси тадбиркорлик капитали деб аталади.
Узок йиллар давомида бизнинг иқтисодиётимизда бу атамалар ишлаб чиқариш фондлари номи билан аталган 
эди.
Фондларни капитал тушунчаси билан алмашишига асосий сабаб бозор иқтисодиётидир, чунки бозор 
иқтисодиёти куп мулкчиликка асосланган. Барча корхоналар, фирмалар хатто давлатни узи ҳам тадбируорлик 
фаолияти билан шугулланади. Тадбиркорлик капитали доимо харакатда булади, у ишлаб чиқариш сохасида хизмат 
курсатиш сохасида, муомала жараёнларида булиши мумкин. Бу жараёнларда капитал бир каторда боскичларни босиб 
утади. Тадбиркор бирон-бир иш бошлаши учун унинг кулида пул капитали булиши лозим. Пулни товар бозоридан 
товарлар харид килади, яъни пул капитали ишлаб воситаларига, ишчи кучи товарлари сарф килинади, яъни иқтисодий 
фаолият омилларига айланади. Бу омиллар ишлаб чиқаришда кулланади, ишлабб чикраилган товарлар сотилади, 
маблаг дастлабки шаклига кайтади ва доиравий айланишни ташкил этади.
И. В
П Тб
(1) 
И. К 
Маълумки, ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун пул зарур, агар пул мавжудбулса, у уз харакатини товарлар 
сотиб олишдан бошлайди.
Яъни И. В ва И. К сотиб олишга аванслайди. Бунда пул муомалага киради ва пул капитали уз харакатининг 
биринчи боскичида утади. У унумли капиталга айланади ва ишлаб чиқариш жараёнининг потенциал омиллари 
хисобланади.
Капитал харакатининг иккинчи боскичи ишлаб чикрариш (ИЧ) булиб, унумли капитал (Т) товар шаклини 
олади.
И. В 
Т 
…И. Ч … Т’ (2) 
И. К 
Бундан кейин учинчи боскич ишлаб чикарилган товарларни сотиш содир булади. Яъни Т

П товар пулга айланиб, 
дастлабки узининг холатига кайтади. Пул дастлабки пулга нисбатан купайиб келади. П
1
=П+^п 
Шундай килиб, тадбиркорлик капитали уз харакатида уз боскични изчил босиб утиб, мунтазам равишда бир 
шаклдан бошка бир шаклга айланиб, яна дастлабки шаклига кайтиб келиши унинг доиравий айланиши дейилади ва 
куйидагича ёзилади.
И. В 
П Т . . . ИЧ. . . Т П
1
(3) 
И. К 
Бунда капитални пул (П) шакли ва унинг харакати иқтисодиёт фаолияти учун зарур шарт-шароитларни 
яратишда жуда ҳам зарур.
Капитални унумли шакли товарлар ишлаб чиқариш ва худди шу жараёнда кийматнинг усиши содир 
буладиганхаракатдир.
Капитал товар шаклининг харакати оркали ишлаб чикарилган товарлар кийматининг бахо шаклида руёбга 
чикиши содир булади ва усган кийматнинг пулга айланиши билан тадбиркорнинг фойда олиш максади
таъминланади.
Тадбируорлик капиталининг хар учала шакли бир вақтда уз доиравий айланишига эга булади.
Тадбиркорлик капитали пул шаклининг доиравий айланиши куйидаги куринишидан иборат.
И. В 
П Т
б
. . . ИЧ. . . Т
1
П

(4) 
И. К 
Унумли капиталнинг доиравий айланиши.
И. В 
И. В 


50 
Т . . . ИЧ. . . Т П Т
(5) 
И. К 
И. К 
Тадбиркорлик капитали товар шаклининг доиравий айланиши: 
И. В
Т
П
. . . ИЧ. . . Т
(6) 
И. К
Доиравий айланишнинг уч боскичини узлуксизлиги бозор ишлаб чикраиш бозор орклаи руёбга чикиб боради.
Тадбиркорлик капитали узлуксиз харакат килади. Доиравий айланишнинг узлуксиз такрорланиб, янгиланиб туриши 
тадбиркорлик капиталининг айланиши дейилади.
Капитал узининг айланиш хусусиятига караб икки кисмга булинади. Асосий ва айланма капитал.
Асосий капитал ишлаб чиқариш жараёнида куп марта катнашиб доиравий харакат килади ва узининг ва 
узининг кийматини ишлаб чикарилаётган товарга махсулотга (хизматга) булиб-булиб аста-сёкинлик билан утказиб 
боради ва ашёвий буюм шаклини узгартирмайди.
Айланма капитал бир доиравий айланиш давомида тулик истеъмол килинади, узининг кийматини ишлаб 
чиқариш натижаларига тулик утказади ва ашёвий буюм шаклини ҳам йукотади.
Асосий капитал куп марта кулланади. Масалан, станок 10 йил, бино 50-100 йил айланма капитал (пахта, жун, 
металл, ёкилги) хар бир доиравий айланишда тулик унумли истеъмол килинади ва кийматини тулик товарга кучиради.
Тадбиркорлик капитали уз харакатида ишлаб чиқариш ва муомала боскичларини босиб утади. Шу сабабли 
унинг айланиш вакти (Ав) ишлаб чиқариш вакти (Ив) ва муомала вакти (Мв) йигиндисидан иборат булади.
Ав=Ив+Мв 
(7) 
Сарфланган маблагларнинг ишлаб чиқариш жараёнида булиш вакти, яъни ишлаб чикраиш воситалари сотиб 
олингандан тайёр товар булган давргача утиш вакти ишлаб чиқариш вактини муомала жараёнида булиш вактини
яъни ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш ва тайёр товарларни сотиш учун кетган вакт муомала вактини ташкил 
этади. Ишлаб чиқариш вакти уч кисмдан иборат булади.
1. Бевосита меҳнат жараёни ёки иш даври (Ид)
2. Турли танаффеслар даври (Тд) 
3. Ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқариш захираларида булиш даври (Зд) 
Ив=Ид+Тд+Зд 
(8) 
Ишлаб чиқариш воситаларининг захира ва эхтиётлар сифатида булиш вакти бу уларниг ишлаб чикраиш 
жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш учун зарур булган давридир.
Транспорт шахобчаларини ривожлантириш, хужалик алокаларининг самарали таъминлашни белгилаш, ишлаб 
чиқариш воситалари бозорни шакллантириш эхтиёжларини пухта хисобга олиш, муомала вактини кискартириш учун 
мухим аҳамиятга эга.
Капиталнинг айланиш тезлиги улардан фойдаланиш самарадорлигига таъсир килади. Ацланиш тезлиги 
муаян давр ичида (А) килинган айланишлар сони (п) ёки бир айланишнинг узун кискалиги (а)билан белгиланади.

Download 5.02 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling