Илим арыўхан ӨТӘмбетова

Суртайшадай бул 'қалмақ,
Бир жаман тус көреди, Бул туслерди көргенде, Бир сур жылан шаққандай, Орнынан шоршып оянды.
«Қырык қыз» дәстанында да, «Ақмақ патша»да да жылан жаманлықтың, нәкас, игри ислердиңбелгиси сыпатында сүўретленеди. Бердакбул детальды өздәстанында халық түсинигине, халык эпосларына жақын етип алғаны менен, оған өзинше поэтикалык мәни жүклейди, ўакыянын тәсиршендигин арттырыў ушын оны кубылдырып көрсетиў мақсетинде жылан-суўыкдык деталын реалистлик планда пайдаланады. Бердақ дөретиўшилигинде нақыл-мақаллар, уйкаслы ақыл-нәсият сөзлерде салмақлы орын тутады. Буны биз шайырдын бир қанша косық қатарларынын афоризмге айланып кеткенлиги мысалында жаксы билемиз.
Жөнсиз қырық кун қайғы-уўайым шеккеннен,
Ден саўлықта бир кун шадлық жақсырақ. ( Жаксырак).
«Халықушын» косығы накыл-макаллардын косыкка айланып кеткен бир пүтин хасыл дизбегиндей көзге тасланады. Мәселен, усы шығармадағы «Адам уғлы бәрине бирдей болмас» деген катары «Бес бармақ бирдей емес» деген накыл менен «Қайтармағыл достын хеш бир нәзерин, Қолдан келсе, курғыл шадлық базарын» деген қатарлар дослыкхаққындағы халыклық нақыллар менен, «Жаманлар қасынан қонсы көширер, Өзинин дедикли антын иширер» деген катарлар болса «Отты геўлеме, өширерсең, консыны геўлеме, көширерсен» деген нақыллар менен мазмун жағынан үнлес келеди. Бул жерде шайырдын хызмети нақыл-мақаллардағы бул мазмунды реалистлик планда жаңа поэтик формаға түсиргенлигинде. Бундай үйлесимли қатарлар


басқа косықларында да жийи гезлеседи. Булардын барлығы Бердактын шығармаларының көркемлик жактан сапалылығын, кунлылығын жоқары дәрежеге көтереди.
«Өмирим» қосығында халықдөретиўшилигинде ушырасатуғын терме-толғаўларда адам өмирин избе-из жас айырмашылығы менен баянлаў үлгиси көзге тасланады. Мысалы: аўызеки дәстүриндеги «Ис жаман» термесинде:
Жигирма бесте, отызда, Жаннан айырылған жаман. Жас ортаға барғанда, Қостардан айырылған жаман.
Ямаса ’’Жигирма бес” термесинде:
Ҳей, яранлар, яранлар, Яр излеген жигирма бес. Еки ауылдың арасын, Араз еткен жигирма бес... Сары жайдай толғанып, Мал қыдырған отыз бес, Саўдыраған қырық бес, Қырык, беске келгенде, Толысар дейди ақыл-ес.
Усындай мазмунлар Бердактың “’’Өмирим” косығындатерме-толғаўталапларына сай, адам өмирине философиялыктужырымлы пикир билдириледи. Ҳәр бир жасқа өзиншеллик, шайырлыкталғам менен, тереңақылый көз-карас пенен қатнас жасайды:
Он бир жаста ойын ойнап, Шақак, урған сол күнлерим. Он бес жаста қызлар менен, Жүрип откен күнлерим. Он алтыда, он жетиде, Машқалаға түскен күнлерим, Жигирмада нарттай болып, Күишме толған күнлерим.
Шайыр усындай избе-излик пенен бир тутас өмир жолына нәзер таслайды. Ол аўызеки дәстүрдиң кайсы формасынан пайдаланбасын, оларды сол турысында алмай, жүйин-жүйине келтирип, жаңа, ыкшам, үйлесик, ырғак, жаңа мазмун енгизеди. Соның ушын да Бердак шығармаларында хеш кандай артыкмашлыклар сезилмейди. Шайыр стили менен аўызеки дәстүрлер жүйи билинбестей халда биригип, жаңаша Бердақ усылын келтирип шығарады. Бул жөнинде академик Ҳ. Ҳамидовтыц фольклорға тән болған эпикалык жанрдағы шығармаларды,.аўызеки әдебият дөретпелериниң, кысса, дәстанлардын сюжетлик бөлшеклерин өз шығармаларында кеңнен пайдаланыў мысалы тек ғана Бердақта бар деген пикирлерине толық косылса болады.
Бердақтың аўызеки дереклер менен қатар жазба дереклерден де пуқта пайдаланыўы оның хәр тәреплеме жетик билим ийеси болғанлығын да көрсетеди. ’’Шежире” шығармасында жазба әдебий дәстүрлеринен пайдаланыўынын өзи де өз алдына бир дүнья. ’’Халыкушын”, ’’Жаксырак”, "Маған бер”, ’’Акыбет”, ”Пана бер”, ’’Балам” косыклары хакыйкый жазба әдебий дәстүр стилине негизленип жазылған. Себеби, белгили классик хәм орта әсир ойшыл шайырларының шығармаларындағы адам тулғасын, адам тәғдирин еңжокары басқышқа койып сүўретлеў Бердак іиайырда даушырасады. Мысалы:


Алдына келгенди жеў—ҳайўаннын, иси,
Аўзына келгенди айтыў—наданныц иси,—
деген Наўайыныц пикири менен Бердактын мына қосық қатары үнлес:
Жақсы адам сез мәнисин ацлайды, Жаман адам пасық сөзди тыңлайды.
Бердак шығармаларында жазба әдебият кахарманларынын исмлери көплеп гезлеседи. Мысалы: Ләйли-Зулейха, Юсуп-Жәмшид, Кдрун хәм тағы басқа да.
«Атак-абыройлы болсан да, Жәмшийд дәўлетин жыйсаңда». (Бердақ. Кеткен келер ме?). Бердақтын жоқарыдағы мысалға алынған қатарлары онын Әбилқасым Фердаўсийдин «Шахнама» дәстаны менен жакыннан таныс болғанлығынан, оны терең үйренип шайырлык изленислер менен салыстырмалылық планда шебер пайдаланғанлығынан дәрек берип турады.
Бердақтын жазба әдебий дәстүрлерден шебер пайдаланғанлығы фольклорист К.Алламбергеновтьщ «Бердактын жазба хат айтыслары» деген мақаласында Бердактың Өтеш шайыр менен айтысларын исенимли аиіын береди. Илимпаздың көрсетиўинше айтыс дәстүри (Бердақ дөретиўшилигиндеги (А.У.) фольклорға бейимлессе, хат алысыў формасында иске асыўы (жазып дөрелиўи) Бердақтың аўыз-еки айтыс дәстүрин жазба әдебиятқа алып киргенлигинен дерек береди.
Бундай хат аркалы айтыстын түп негизги дереги биз жокарыда атап өткен «Шахнама»да ушырасады. Мәселен, Залдың Самға хат жоллаўы, оған Самның хат арқалы жуўап қайтарыўы хат арқалы айтыстын неше әсирлер бурынғы формасы.
Жуўмаклап айтқанда, биз Бердақдөретиўшилигиндеги жазба аўызеки дәстүрлерди салыстырмалы түрде анализлеў аркалы төмендегише исенимли илимий көз-карасларға ийе боламыз. Бердақ хат аркалы Өтеш шайыр менен айтысканда: бириншиден, бурыннан каракалпак фольклорында өмир сүрип киятырған аўызеки айтыс формасынан шебер пайдаланған болса, екиншиден, оған «Шахнама» сыяклы жазба әдебият үлгилери де руўхый суўсын болғанлығы анық. Бердактын жазба дәстүрлерден пайдаланғанлығын ол жараткан қахарман кызлар образынан көриўге болады. Мысалы, Бердак шығармаларындағы қызлардын гөззаллығынын ямаса адамнын хәр кыйлы халатларының араб хәриплерине уксатпалар менен берилиўи жазба әдебий дәстүр көриниси.
Демек, Бердақшайыр шығармаларын хәр тәреплеме таллап карағанымызда, оныц дөретиўшилиги аўызеки хәм жазба әдебий дәстүрлердин хакыйқый синтези деген жуўмақка келиўге болады. Бул жуўмак Бердак шығармаларын объектив изертлеў мәселесинин еле де ашылмаған жумбақтәреплерин дурыс бахалаўға мәлим дәрежеде мүмкиншиликберери сөзсиз.