Ilk etnopedagogik fikrlar va xalq pedagogik tafakkuri taraqqiyoti

MAVZU VA OB'EKT

Turli tadqiqotchilar tomonidan etno-pedagogika ob'ekti va mavzusi biroz boshqacha tarzda aniqlanadi. Shunday qilib, E.Xakimovning fikricha, ushbu sohaning ob'ekti o'quv jarayoni. Tadqiqot mavzusi etno-pedagogik bilimlarni o'zlashtirishning o'ziga xos va o'ziga xos jarayonlaridir.
Pesdemkovskaya GV, ilmiy pedagogika kabi zamonaviy yo'nalishlar zamonaviy bilim va tadqiqot natijalariga asoslanganligini aytadi. Odamlarning yondashuvi kundalik, kundalik bilimlarning poydevorini oladi. Shuning uchun u etno-pedagogikani o'rganishda ob'ektni xalq madaniyati deb hisoblash kerak, deb hisoblaydi. Ushbu an'anaviy ta'lim to'g'risida ilmiy ma'lumotlar yo'q. Pesdemkovskaya GVga ko'ra, etno-pedagogika masalasi juda keng ijtimoiy ma'noga ega. Bu an'anaviy xalq ta'limi tizimidan iborat.
GN Volkov, etno-pedagogika ob'ekti xalq madaniyati va pedagogikasini tanlaydi. Tadqiqot mavzusi oiladagi axloqiy tajribani, etnik ijodkorlik orqali, jamiyatdagi so'zlarni, hikoyalarni, jumboqlarni, qo'shiqlarni va hokazolarni o'z ichiga oladi.

MAQSAD VA VAZIFALAR

Etno-pedagogikani o'rganish jarayonida aniq maqsad va vazifalar belgilangan. Ularni bilish, bu ilm-fanning mohiyatini yanada chuqurroq o'rganishingiz mumkin.
Markaziy Osiyoda ilk pedagogik tasavvurlarning
bayon etilishi
Xalq pedagogikasi – xalq ma`naviy madaniyatining tarkibiy qismidir. Shunday ekan Markaziy Osiyoda ilk pedagogik tasavvurlarning vujudga kelishi va taraqqiyoti ham mahalliy xalq ma`naviy madaniyatining o`sishi bilan bog`liqdir. Xalq pedagogikasining rivoji esa nazariy pedagogika ilmi taraqqiyoti bilan bevosita bog`liq. Biz ushbu holni Markaziy osiyoda pedagogik fikr taraqqiyoti misolida ko`rishimiz mumkin.
Ibn Sino, Beruniy, Jomiy, Xorazmiy, Dehlaviy, Xayyom, Navoiy, Forobiy, Sa`diy, Nosir Xisrav va boshqa mutafakkirlar ilmiy merosi tahlili shuni ko`rsatadiki, ularning pedagogik qarashlari bevosita xalq pedagogikasi manbalari tizimi: maqollar, matallar, ertaklar, afsona va rivoyatlar mantiqiga mos keladi. Ayni paytda ko`plab rivoyatlar va ertaklar mazkur mutafakkirlarning hayoti va faoliyati bilan bevosita bog`liq holda vujudga kelgan. Demak, Markaziy Osiyoda ham xalq pedagogikasining ijodkori, yaratuvchisi xalq ommasidir. Uning paydo bo`lishida mehnat hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Mehnat jarayonida odamlar samaradorlikni g`oyat oshiruvchi g`aroyib mashinalar haqida orzu qilganlar: “uchar gilam” lar, “uchar ot” lar, “oynai jahon” lar, “chopqir etik” lar, “sehrli dasturxon”, “ur to`qmoq” larni orzu qilganlar. Chunki, ibtidoiy ishlab chiqarish usullari, darajasi kishilarni qoniqtirmagan. Ular bir kechada ko`plab mato to`qishni, bir lahzada uzoqlarga borishni orzu qilib, otga minishni, qayiqda suzishni, himoyaga bardoshli qasrlar qurishni, kamon otishni, to`quv dastgohlari, charx yasashni o`rganganlar.
Mehnat turli tarmoqlarga bo`lina borib, so`z san`ati xilma – xil xarakter kasb eta borgan. Og`zaki so`z paydo bo`lganida ibtidoiy odam so`zning magik (ilohiy) qudratiga sig`inar va o`z mehnati samarasini unga bog`lar edi. Oqibatda so`z bilan marosim bog`lana borib, so`zda u yoki bu marosim mohiyati ifoda etila boshlandi.
Jamiyat taraqqiy etgani sari ommani itoatkorlikka chorlovchi, diniy ruhdagi asarlar paydo bo`la boshladi. Ko`pincha, etnopedagogik asarlarda zulm va yovuz kuchlar ustidan g`alaba qiluvchi, komil shaxs darajasiga ko`tarilgan qahramonlarni tasvirlash kuchaydi. Ularda eng oliy insoniy (tarbiyaviy) sifatlar: ilm egallash, kasb-hunar o`rganishga undaydi. Adolatli jamiyat va odil hukmdorlar orzu qilindi. Vatanparvarlik, ma`naviy va jismoniy komillik, halollik va adolat, insonparvarlik, do`stlik g`oyalari targ`ib etildi.
Xalq pedagogikasi asarlarida xalq ideal darajadagi fazilatlar sohibi bo`lib, barcha yaxshi va yomon tarbiyaviy sifatlarni ko`ra biladi. Shuning uchun u eng barkamol, ommani ergashtira oluvchi qahramonlarnigina tan oladi. Shuning uchun ularda ijobiy qahramonlar tipiklashtiriladi. Masalan, Alpomish, Go`ro`g`li, Avaz, Ravshanxon, Nasriddin afandi, Aldar ko`sa va boshqalarda yuksak tarbiyaviy sifatlar mujassamlashgan. Dostonlarda qahramon va uning dushmani, ertaklarda dono dehqon va zolim boy, o`gay ona va jafokash qiz kabi obrazlarda xalqona kamtarlik va hukmrona takabburlik zuhr etilgan.
Xalqning yuqorida qayd etilgan azaliy orzu-umidlari aks etgan etnopedagogika manbalari vositasida buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari ham shakllangan. Chunonchi, Ibn Sino o`zining “Tadbiri manozil” asaridagi “Maktabda bolalarni o`qitish va tarbiyalash” deb nomlangan bobida umumta`lim g`oyasi olg`a suradi. Ta`limda suhbat metodini qo`llashni, aqliy mashg`ulotni jismoniy mashg`ulotlar bilan almashib turishni tavsiya etadi. Jamoada o`qitish afzalliklarini uqtiradi. Bunday ilg`or pedagogik fikrlarni Beruniy, Forobiy, Rudakiy, Nosir Xisrav, Sa`diy, Yusuf Xos Hojib, Umar Hayyom, Burxoniddin Zarnudjiy, Ahmad Yugnakiy asarlarida ham ko`rish mumkin. Buyuk mutafakkirlarning pedagogik qarashlari shakl va mazmuniga ko`ra xalqning pedagogik donishmandligi bilan uyg`unlashib ketgan. Ular Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik madaniyatining shakllanishiga katta ta`sir ko`rsatgan.
Demak, xalq pedagogik g`oyalari buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari bilan hamohang shakllanib, ular bir-birini takomillashtirib, boyitib borgan. Donishmandlar asarlarida xalqning amaliy pedagogikaga doir fikrlari ilmiy pedagogik tusga kira borgan. Shu taxlitda pedagogika ilmi takomillasha borgan.