Ilk Temir davrida O’rta Osiyo Xalqlarining ijtimoiy – iqtisodiy madaniy hayoti Reja

Кучуктепа
adimgi Baqtriya xududida so’nggi bronza davriga oid yodgorlik xisoblanadi.U Surxandaryo xududidagi Ulanbuloqsoy sohilida joylashgan. Yodgorlikni 1962 yilda L.I.Albaum tomonidan topilgan va 1963–1967 yillar davomida tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu tadqiqotlar natijasida uning 2 ta rivojlanish bosqichi ko’rsatilgan edi. Lekin keyingi yillarda O’zbek–Olmon Baktriya arxeologik otryadining olib borgan tadqiqotlari natijasida yodgorlik sanasi ancha qadimiylashdi va quyidagi bosqichlari aniqlandi:



Кучук I —милоддан аввалги 1300—1000 йиллар;
Кучук II —милоддан аввалги 1000—850 йиллар;
Кучук III —милоддан аввалги 850—650 йиллар;
Кучук IV —милоддан аввалги 650—450 йиллар;
Илк антик даврга ўтиш —мил. ав. 450—350 йиллар;




Arxeologik qazishmalar natijasida turli davrlarga oid qurilish qatlamlari aniqlandi. Kuchuktepada 8 metr qalinlikdagi g’isht supa ustiga qurilgan atrofii mudofaa devorlar bilan o’ralgan qasr ochildi. Uning quyi uch qatlami so’nggi bronza davri oid. Bu qatlamlardan qo’lda ishlangan naqshsiz sopollar va Sopolli madaniyatiga oid charxda ishlangan sopol idishlar topildi. Toshdan, terrakotadan ishlangan urchuqlar, suyakdan ishlangan igna, bigiz, uchburchak shaklidagi bronza o’q uchlari xam topilgan.
Kuchuk II qatlamidan asosan qo’lda ishlangan qora va oqish ranglarda turli geometrik naqshlar berilgan sopol buyumlar topilgan. Bu yerda birinchi bor ikki parrakli asosi zo’g’atasimon qilib ishlangan bronza paykonlar topilgan. SHuningdek, kulolchilik charxida ishlangan sopol idishlarning yangi formalari paydo bo’ladi. Ular bankasimon, tsilindr–konus shaklida bo’lib, gardishi qarmoqsimon qilib ishlangan. Bunday sopol xillari so’nggi bronza yodgorliklarida umuman uchramaydi. SHu sabab Kuchuk II qatlamini olimlar so’nggi bronza davridan ilk temir davriga o’tish davri deb hisoblaydilar. 1977 yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kuchuk II qurilish bosqichida u 4 qator mudofaa devori bilan o’rab olingan. Bu devor bronza davridagi devorlardan 2 metr uzoqlikda qurilgan. 4–devor 4,5 metr qalinlikdagi madaniy qatlam ustiga qurilgan. 3–devorda esa aylana shakldagi burjlar bilan mustaxkamlangan. Kuchuktepaning yuqori qatlamlari, ya’ni Kuchuk III va IV qurilish bosqichlari ilk temir davriga oiddir. Bu davrlarda sopol idishlari faqat kulolchilik charxida ishlangan.
Bronza davri Kuchuktepa arxeologik kompleksi Bandixon qishlog’idagi Maydatepadan ham topilgan. Bu yodgorlikda E.V.Rtveladze tadqiqot ishlari olib borib, Kuchuk I va Kuchuk II komplekslari Maydatepada mavjudligini isbotladi. Kuchuk I va Kuchuk II komplekslariga tegishli yodgorliklar Jarqo’tonning yuqori qatlamidan, SHo’rchi rayonidagi Qiziltepa, Bo’yrachitepa, Mirshodi yodgorliklaridan ham topilgan. Mirshodi makonini qazish vaqtida qadimgi dehkon jamoalarining diniy–e’tiqod tuchunchalari bilan bo’lgan predmetlar topildi. Ular qora toshdan ishlangan 4 ta g’altaksimon mitti ”vazachalar”, o’g’ir dastasi va qizil qumtoshdan yo’nilgan erkak kishi kallasining xaykalchasi edi. Bu mitti predmetlarni G.A.Pugachenkova tabiatda hosil beradigan va uni qayta ishlab chiqaradigan kuchlar g’oyasi bilan, tosh xaykalchani esa, hosildorlik bosh xudosi bilan bog’laydi. SHunga o’xshash predmetlar Kuchuktepadan ham topilgan. U yerdan qo’shaloq vazasimon mitti isriqdonlar ham topilgan. Ularda olov izlari saqlangan. Ehtimol, bu predmetlarning barchasi dehqon jamoalarining diniy-e’tiqod dunyoqarashi bilan bog’liqdir.
Umuman, Kuchuktepaning bronza davri moddiy madaniyati monumental arxitekturasini hisobga olmaganda, CHust madaniyatini eslatadi. Bu esa ular o’rtasida madaniy–xo’jalik va etnik birlik borligini ko’rsatadi.

Суғдиёна ўлкасида деҳқончилик маданияти илк темир давридан шакллана бошлаган. Бу маданият Кўктепа, Сангиртепа, Даратепа, Узунқир, Лолазор каби қадимги деҳқончилик маданиятлари ёдгорликлари мисолида ҳамда Тўрткултепа, Афросиёб ва Ерқўрғоннинг қуйи қатламлари асосида ўрганилган

.
Umuman, Sug’diyonaning ilk temir davri yodgorliklari daryo vohalarida tarkib topgan. Bu ayniqsa, Qashqadaryo vohasida aniq ko’zga tashlanadi. Bu yerda ilk temir davriga oid bir necha vohalarni ajratib ko’rsatish mumkin. Manzilgohlarni hajmi va vazifalariga ko’ra quyidagi tiplarga ajratiladi.

1.Арк ва мудофаа деворларга эга бўлган шахар харобалари
( Узунқир, Ерқўрғон).
2. Қишлоқлар (Даратепа, Чироқчитепа, Бешқўтонтепа).
3. Мудофаа деворлари билан ўралган алоҳида вазифаларни бажарувчи
манзилгоҳлар (Ибодатхона бўлиши мумкин) (Сангиртепа).

S