Ilmiy ish asoslari

“Illa” (“lekin”, “boshqa”)ning mustasnosi

Mustasno: اﻷ dan keyin kelib,اﻻّ ning oldidagi jumla ma’nosining xilofini bildirgan ismdir. اﻟﻜﺘﺎب ﻣﻦ اﻟﺘﻼﻣﺬة ﺧﺮج ﻓﺮﯾﺪا

ﺧﺮج اﻟﺘﻼﻣﺬة ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺎب oldidagi ningاﻻّ Bunda kabi.ﻓﺮﯾﺪا degandagiاﻻّ

Jumlasi, o’quvchilarning maktabdan chiqqanliklarini

anglatadi. Endi buning ortidan

ﻓﺮﯾﺪا اﻻّ desak, boshqalar chiqib,

Faridning chiqmaganini bildiradi. Bu yerda esa اﻻّ so’ngidan kelgan ﻓﺮﯾﺪا kalimasi اﻻّ ning oldidagi jumla ma’nosining xilofini англатяпти. Shuning uchun ﻓﺮﯾﺪا mustasno bo’ladi.

اﻻّ dan keyin zikr etilgan ism “mustasno”, deb aytiladi, dedik. اﻻّ ning oldidagi so’z ya’ni unga qarab so’zlangan ism esa

“mustasno min”, deyiladi.

Masalan, yuqoridagi اﻟﺘﻼﻣﺬة “mustasno min”dir. Chunki chiqish unga qarab gapirilgan. Chiquvchi kishilar o’quvchilar bo’lgan. Masalan:

ورﻗﺔ اﻻ اﻟﻜﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻔﻆ desak, bunda mustasno min اﻟﻜﺘﺎب bo’ladi. Chunki yodlash unga qarab so’zlangan. Ana shu yodlangan ورﻗﺔ esa mustasno bo’ladi, negaki u yodlanmay qolgan.

Мustasno min bazi vaqt zikr etiladi, bazi vaqtlarda esa zikr qilinmaydi. Masalan, ﺧﺎﻟﺪ إﻻ إﺟﺘﻬﺪ ﻣﺎ u deganda, mustasno min zikr etilmagan.

Mustasno min zikr qilingan kalomga “tom”, deyiladi. Zikr etilmaganiga “noqis”, deyiladi.

اﻻ ning oldidagi jumlada nafiyni (inkorni) anglatadigan biror narsa bo’lsa, unga “manfiy”, deyiladi. Nafiyni anglatadigan narsa bo’lmasa, “musbat”, deyiladi.

bo’ladi. musbat kalom misolida, ﺧﺮج اﻟﺘﻼﻣﺬة ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺎب اﻻ ﺧﺎﻟﺪاMasalan
bo’lgan. manfiy kalom misolida ﻣﺎ ﺧﺮج اﻟﺘﻼﻣﺬة ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺎب اﻻ ﺧﺎﻟﺪا

Mustasno kalom bo’lganda va musbat bo’lganda, mansub bo’ladi. Boshqa vaqtlarda o’rniga qarab marfu, mansub, majrur bo’lish

mumkin.

So’nggi «Ism va fe’llarni o’zgarishga uchratmaydigan xarflar» nomli sakkizinchi faslda ism yoki fe’lga ta’sirsiz bo’lgan o’n to’kkizta yuklama va boglovchilar keltirilgan bo’lib, ular kuyidagilardir

javoblarda inkor ,إيْ ,ﺑﻠﻰ , أﺟﻞ , ﻧﻌﻢ ,أ , أم ,ﻫﻞ , ﻛﻼّ , ﺳﻮف ,س , ﻗﺪ , ل...ﻻ ﻟﻮ ,ل...ﻟﻮ : ﻻ - ko’llaniluvchi

lar. ﻣﺎ أ , ﻻ أ , ف...أﻣّﺎ , إﻣّﺎ و...إﻣّﺎ , أيْ xamda , yuklamasi

Maxmud Zamaxshariyning «Mukaddamatu-l-adab» asarida jami etmish bitta yuklama, ko’makchi va boglovchilar xakida ma’lumot uchratamiz. Shuni aytib o’tish joizki, «Mukaddamatu-l-adab»ning xarflarga bagishlangan kismi juda muxtasar va mukammal tarzda, xarflarga xech bir sharx berilmagan xolda yozilgandir.

Xulosa kilib shuni aytish mumkinki, til doimo rivojlanib boradi.U rivojlanishdan to’xtamaydi. Mumtoz naxvshunos olimimiz Maxmud Zamaxshariy xarflar turkumini mana shunday o’ziga xos va betakror tarzda tasnif kilganlarining guvoxi bo’ldik. Xarflarni xech bir arab tiliga oid darslikda Zamaxshariyning asarida berilgani kabi bir joyga jamlangan xolda tasniflanmaganligini aytib o’tish joizdir.