Ilmiy metodik adabiyotlardan ilmiy tadqiqotda foydalanish meyori

---

 
 
 
 
 
ILMIY METODIK ADABIYOTLARDAN ILMIY TADQIQOTDA 
FOYDALANISH MEYORI
Muayyan bir mavzu sohasida ma'lum bo'lgan va hali ma'lum bo'lmagan axborot,
bilim
va ko’nikmalarni assotsiatsiya qilish orqali aniqlay bilish talabalar, tadqiqotchilar 
uchun muhim sanaladi. Akademik doiralarda bu adabiyotlar tahlili deb nomlanadi va 
ushbu tahlil muayyan mavzu holatini tushunishga, u bilan olib borilayotgan tadqiqotlar 
bilan 
bog'liqlikni 
va 
ushbu 
bilimlardagi 
bo'shliqlarni 
aniqlashga 
imkon 
beradi.
Adabiyotlar 
tahlili 
diqqat 
markazidagi 
munozarani 
hal 
qilib 
qo'shimcha 
tadqiqotlar 
o'tkazish zarurligini aniqlaydi.
Adabiyotlar 
tahlili 
o'quvchilarga 
muallifning 
mavzuni 
qat'iy
tushunishining 
zaruriyatini 
namoyish 
etadi. 
Bu 
muallifni 
asarning 
umumiy 
dalillariga 
nisbatan 
ishonch 
va 
sodiqlik 
bilan 
ta'minlaydi. 
Natijada 
avvalgi 
barcha 
adabiyotlarni 
ko'rib 
chiqish 
hamda 
hisobot 
berish 
orqali 
avvalgi 
adabiyotlarning 
zaif 
jihatlari 
va 
kamchiliklari 
yanada 
ravshanroq 
ko’rina 
boshlaydi. 
Bu 
nafaqat 
aniq 
bir 
tadqiqot 
savolini o'rganish uchun ehtiyojni izlash yoki muhokama qilishda yordam beradi, balki 
qo'shimcha 
tadqiqotlar 
nima 
uchun 
kerakligi 
haqidagi 
dalillarni 
yaxshiroq 
shakllantirishga
ham yordam beradi.
Adabiyotlar 
tahlili 
maqsadi 
va 
uning 
ma’lum 
bir 
tadqiqotga 
qo'shadigan 
hissasini ta'riflashdan oldin, uning aynan
nima emasligini
ta’kidlab o’tish joizdir.
Adabiyotlar 
tahlili
-
bu 
muayyan 
mavzu 
bo'yicha 
individual 
manbalarni 
umumlashtiradigan va ta'riflaydigan izohli bibliografiya emas. Aksincha, adabiyotlar 
tahlili 
ma'lum 
mavzular 
va 
ko'rsatmalarni 
tushuntirishga 
tegishli 
manbalarni 
birlashtiradi, 
yaxlit 
holatga 
keltiradi. 
Izohli 
bibliografiya 
va 
adabiyotlarni 
ko'rib
chiqish 
o'rtasidagi 
farq, 
Axelrod 
va 
Kuper 
(2012)
1
ma'lumotlariga 
ko'ra, 
harakatsiz 
rasmlar va kino o'rtasidagi farqga o'xshaydi. Filmda harakatsiz rasmlar bor, lekin bu 
ularni mazmunli hikoya chizig'iga bog'laydi.
Adabiyotlar tahlili
-
bu ayni bir shaxsning g'oyalari, dalillari va taxminlarining 
namoyishi 
emas. 
Aksincha, 
o’sha 
shaxsning 
da'volari 
tadqiqotchilar 
tomonidan

---

o'tkazilgan ilmiy ishlar yoki nufuzli olimlar tomonidan ilgari surilgan nazariyalarga 
asoslangan bo'lishi kerak. 
Mavjud adabiyotlarni ko'rib chiqayotganda, aniq bir nuqtai nazarni qo'llab-
quvvatlaydigan manbalarni tanlanmasligi va qarama-qarshi nuqtai nazarga ega bo'lgan 
manbalarga e'tibor berilmasligi kerak. Tahlil davomida shaxsiy fikr va qarashlar va 
ularni qabul qilishning mantiqiy asoslarini keltirib o’tish mumkin, lekin ayni paytda 
har xil yondashuvlar va nuqtai nazarlarning qiymatini tan olish, har xil pozitsiyalarni 
taqqoslash va solishtirish, har birining ijobiy va salbiy tomonlarini aytib berish kerak 
hisoblanadi. 
Adabiyotlar tahlili sohadagi muayyan bir mavjud adabiyotni aks ettirmasligi 
kerak (Boote & Beile, 2005)
2
. Buning o'rniga, unda o'rganilayotgan mavzuni yangi 
fikrlash va tushunishga yordam beradigan yangi va ijodiy nuqtai nazardan mavjud 
bilimlarni taqdim etishni maqsad qilingan bo’lishi kerak. 
Adabiyotlar tahlilini yozish haqiqatan ham murakkab va qiyin jarayon bo'lib, 
ko'plab sa’y-harakatlarni talab etadi. Bu mavzuni aniqlash va ilmiy asarlarni mazmunli 
va izchil bir butunga joylashtirish, tahlil qilish, tanqid qilish va bog'lash ko'nikmalarini 
talab qiladi. Bu urinishni bajarish, ba'zida boshlang'ich va ilg'or talabalarni, 
shuningdek, yangi tadqiqotchilar hamda shogird mualliflarini biroz qo'rqitishi 
mumkinligi tabiiy. 
Bundan tashqari, adabiyotlarni tahlilini tayyorlash san’ati muayyan bir texnik 
formulaga qat'iy rioya qilmaydi. Oldingi tadqiqotlarni baholash va sintez qilish usullari 
(masalan, miqdoriy, sifatli va aralash metodlar), ularning tuzilishi va uslubi 
tadqiqotchilarning bilim va tadqiqotga nisbatan har xil yondashuvlarga asoslangan 
nuqtai nazarini aks ettirishi kerak. Shu kabi yondashuvlar doirasini hisobga olgan 
holda, ko’pgina adabiyotlalr tahliliga bag’ishlangan manbalar uchta asosiy turdagi 
ko'rib chiqishga qaratilgan nazariyani taklif qiladi, jumladan: tizimli, an'anaviy - 
hikoya shaklida va germenevtik-fenomenologik tarzda. Bu jarayonda ushbu uchta 
turga xos bo'lgan xususiyatlarni tavsiflanadi va har biriga xos bo'lgan xususiyatlar 
ajratib ko'rsatiladi. 
Ijtimoiy va gumanitar fanlar bo'yicha dissertatsiyalar va tezislarga adabiyotlar 
tahlilini o'z ichiga oladigan to'rtta asosiy format mavjud: an'anaviy oddiy, an'anaviy 
murakkab, mavzuga asoslangan va maqolalar to’plami. Ushbu formatlarning har birida 
tahlil o’ziga xos shaklda yaratiladi. Yozuvchi sifatida, adabiyotlar tahlilini o'quvchilar 
uchun iloji boricha aniqroq qilish ilmiy ish muallifining zimmasidadir. Yozish bo'yicha 

---

maslahatlar va ritorik qurilmalar har bir xatboshiga bitta fikrni, o'tish belgilarini, 
takrorlanadigan iboralarni, sarlavha va pastki sarlavhalarni va xulosa jadvallarini o'z 
ichiga oladi. Quyidagi toifalarga qaratilgan ushbu oltita baholash matritsasi yordamida 
tahlilni qayta ko'rib chiqish va takomillashtirish taklifi berilgan: (a) kirish qismi, (b) 
mavzuni bilish va tushunish, (v) tashkiliylik va yakuniy muhokama, (d) dalillarni 
tuzish va sintez jarayoni, (e) muallifning nuqtai nazari va fikrlaridagi izchillik, (f) 
formatlash va yozish mexanikasi. 
Umuman olganda, o’rganilgan manbalarga asosan aytishimiz mumkinki, 
adabiyotlar tahlili bu - adabiyotlarni ilmiy ish yozish jarayonida qayta ko'rib chiqib, 
mavzuga oid manbalarni taqrizchi ko’zi bilan tanqidiy o’rganish jarayonidir. Adabiyot 
tahlilini fandagi vorisiylik, tarixiylik, to’ldiruvchanlik tamoyillarining amalga 
oshishini ta’minlab, ilmiy yutuqlarning poydevori sanaladi.