Ilmiy rahbar: dots. D. Norbekov Bajardi: Saydaliyeva z guruh

3.Aktivlar va majburiyatlar nima
Balans aktivi: u nimalarni o'z ichiga oladi: Yuqorida aytganimizdek, balans aktivi korxonaning mulki bo'lib, u foyda olish uchun moliyaviy-iqtisodiy faoliyatda foydalaniladi.
Bu, masalan, kompaniya xizmatlarni taqdim etish va shunga ko'ra foyda olish uchun foydalanadigan materiallar zaxiralari. Yoki kompaniya kelajakda qayta sotishni rejalashtirgan tovarlar.
Aktivlar foydalanish davriga qarab ikki guruhga bo'linadi:
Mavjud bo'lmagan aktivlar - bu kompaniya bir yildan ko'proq vaqt davomida foydalanadigan mulk: ko'chmas mulk, transport, uskunalar.
Joriy aktivlar - kompaniya kelgusi yil davomida foydalanishni rejalashtirgan mol-mulkdir: materiallar, tovarlar, pul mablag'lari.
Har bir guruhda aktivlar o'z likvidligini ko'paytirish yoki kamaytirish tartibida - korxonaning aktivlarni tezda pulga aylantira olishi tartibida tartibga solinadi.
Majburiyatlarning qanday turlari mavjud?
Aktivlar singari xuddi shunday tarzda, ko'plab majburiyatlar mavjud va har xil xususiyatlarga ega.
Qarzni to'lash muddatini hisobga olgan holda tasniflashning bir shakli olinishi mumkin.
Uzoq muddatli majburiyatlar - uzoq muddatli
Bu qarzlar uchinchi shaxslar bilan bo'lgan, bir yildan ortiq muddati bilan to'lanadi
Ular nafaqat uzoq muddatli to'lovga ega bo'lishlari, balki kompaniya uchun moliyaviy xarajatlarga ega bo'lishadi va tez-tez uzoq muddatli aktivlarini moliyalashtirishda foydalanadilar.
Joriy majburiyatlar - Qisqa muddatli-
Shuningdek, u "muddatli majburiyatlar" deb nomlanadi. Belgilangan muddatdagi qarzlarga mos keladi 12 oydan kam va bu kompaniyaning joriy aktivlarini moliyalashtirishga mo'ljallangan.
Kompaniya balansidagi aktivlar va passivlar
Balansda kompaniya aktivlari o'z vaqtida qanday bo'lishini baholash mumkin bo'ladi. Bunda "narsalar" yoki "qarzlar" ning qiymati hisobga olinadi.
Ushbu turdagi hisobotda aktivlar va majburiyatlarning ikki qismini aniq aniqlash mumkin. Aktivlarga kelsak, u pul bilan nima qilinganligini va qanday shaklda ekanligini hisoblash bo'ladi. Kompaniyada mavjud bo'lgan va yopiq qiymatga ega bo'lgan har qanday narsa balans aktivida aks etadi. Qiymatga ega bo'lgan har qanday narsa ko'proq qiymat yaratish xususiyatiga ega bo'lishi kerak.
Majburiyatlarda mavjud bo'lgan pulning haqiqiy egaligi qayd etiladi. Bu kompaniyaga tegishli bo'lishi yoki bankdan yoki boshqalardan olingan kredit bo'lishi mumkin. Ushbu summalar egalari pulni etkazib berish evaziga kompaniyani tasarruf etish uchun xarajatlari bilan qaytarib berishni talab qilishlari kerak.
Oilaviy moliyadagi aktivlar va majburiyatlar
Oila darajasida biz xarajatlarni keltirib chiqaradigan va pul oqimini keltirib chiqaradigan qaysi tovarlar ekanligini tahlil qilish va batafsil tushunish juda qulaydir.. Shu tarzda biz aktivlar va majburiyatlar bilan bog'liq bo'lgan kontekstda nima sodir bo'lishini aniqlaymiz.
“Majburiyatlar” bo‘limida uzoq muddatli va joriy majburiyatlar bo‘yicha axborotlar alohida oshkor etilishi lozim.
Uzoq muddatli majburiyatlar bo‘yicha yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo‘linmalarga uzoq muddatli qarzlar, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar, uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summalari ko‘rsatilishi kerak.
Foiz stavkalari umumlashuvi, shartnoma majburiyatlarini qoplash shartlari, qoplash navbatliligi, muomala shartlarini umumlashtirish hamda mukofot va diskont summalari buxgalteriya balansi qismida tushuntirish xatida ko‘rsatilishi lozim.
Joriy majburiyatlar bo‘yicha yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarzlar, alohida bo‘linmalarga qarzlar, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar, sug‘urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg‘armalaridan to‘lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq to‘lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi.
Agar korxona kredit bitimiga binoan uzoq muddatliligi asosida majburiyatlarni qayta moliyalashni nazarda tutayotgan bo‘lsa, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy ulushi joriy majburiyatlardan chiqarib tashlanadi. Bunday holda majburiyatlar summasi va qayta moliyalash shartlari oshkor etilishi kerak.
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida balansdan chiqariladi:
a) tugatilishi;
b) sotilishi;
v) ayirboshlash;
g) tekinga berilishi;
d) ustav kapitaliga ta’sischining ulushi ko‘rinishida berilishi;
e) yuridik shaxs ta’sischilari tarkibidan ta’sischining chiqishida nomoddiy aktivlar bilan hisob-kitob qilinishi;
j) kamomad dalillarini aniqlash.
Nomoddiy aktivlar chiqib ketishidan moliyaviy natijani (foyda yoki zararni) aniqlashda oldingi qayta baholashlardan hosil bo‘lgan nomoddiy aktivlarni bahosi o‘sishi summasining qoldig‘i, ya’ni nomoddiy aktivlar ushbu obyektining avvalgi bahosi o‘sishi summalarining bu obyektni avvalgi bahosining pasayishi summasidan oshishi boshqa aktivlar chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar kreditiga kiritilib, bir vaqtni o‘zida 8510 “Uzoq muddatli aktivlar qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyoti bo‘yicha rezerv kapital kamaytiriladi.
Nomoddiy aktivlar quyidagi hollarda ularni tugatish munosabati bilan balansdan chiqarilishi mumkin:
a) belgilangan foydali xizmat muddati tugaganidan (amortizatsiya ajratmalari to‘liq hisoblanganidan) keyin;
b) tegishli vakolatli davlat organlarining qarorlariga muvofiq;
v) ma’naviy eskirgan nomoddiy aktivlar;
g) bundan keyin foydalanishga yaroqsiz ahvolga kelib qolgan nomoddiy aktivlar.
Tashkilotlarda tugatish nomoddiy aktivlarni munosabati bilan ularni hisobdan chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun rahbar tomonidan tayinlanadigan shaxs raisligida komissiya tuziladi. Komissiya tarkibiga tegishli mutaxassislar, buxgalteriya xodimlari va tashkilotning moddiy javobgar shaxslari kiritilishi kerak. Komissiya tashkilot rahbarining buyrug‘i bilan tuziladi.
Nomoddiy aktivlarni tugatish munosabati bilan ularni hisobdan chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun tuziladigan komissiya quyidagi vakolatlarga ega bo‘ladi:
a) hisobdan chiqariladigan nomoddiy aktivlarning holatini o‘rganishni amalga oshirib, bunda mutlaq huquqlarni tasdiqlaydigan zarur hujjatlar (patent, pasport va boshqa hujjatlar), shuningdek buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanadi;
b) ularni qayta tiklashning mumkin emasligi yoki iqtisodiy maqsadga nomuvofiqligini belgilaydi;
Ma’naviy eskirgan nomoddiy aktivlar — xuddi shunday maqsaddagi nomoddiy aktivlarning yanada unumdor va tejamkor turlarini ishlab chiqish (yaratish) natijasida qadrsizlanadigan nomoddiy aktivlar.
v) nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish sabablarini belgilaydi (amortizatsiya ajratmalarini to‘liq hisoblash, foydalanishning normal sharoitlari buzilishi, tabiiy ofatlar va hokazo);
g) nomoddiy aktivlarning foydalanishdan muddatdan avval chiqib ketishida aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlaydi.
Nomoddiy aktivlarni tugatish munosabati bilan ularni hisobdan chiqarish to‘g‘risida komissiya qabul qilgan qarorning natijalari mazkur Nizomga 1-son ilovaga muvofiq nomoddiy aktivlarni tutagish dalolatnomasi (NM-4-son shakl) bilan rasmiylashtiriladi.
Tugatilayotgan nomoddiy aktivlarni yo‘q qilish uchun asos bo‘lib hisoblanadigan nomoddiy aktivlarni tugatish dalolatnomasi (NM-4-son shakl) ikki nusxada tuziladi, tashkilot rahbari tayinlangan komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi va tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Birinchi nusxa buxgalteriyaga beriladi, ikkinchisi nomoddiy aktivlar obyektlarining saqlanishi uchun mas’ul shaxsda qoladi.
Xulosa
Balansda kompaniyaning moliyaviy holatini aks ettiruvchi aktivlar va passivlar ham hisobga olinadi. Ba'zan, ushbu balans kompaniya yoki firmaning ikki xil yillardagi yoki hatto ikki yoki undan ortiq kompaniya firmalar o'rtasidagi moliyaviy holatini taqqoslashda yordam beradi.
Kompaniya tomonidan boshqa biron bir shaxs yoki tashkilot oldidagi har qanday qarz yoki majburiyatning iqtisodiy qiymati majburiyat deb nomlanadi. Oddiy so'zlar bilan aytganda, passivlar - bu o'tgan operatsiyalar natijasida kelib chiqqan majburiyatlar bo'lib, ularni kompaniya tomonidan qisqa vaqt ichida korxona egalik qiladigan aktivlar orqali to'lashi kerak.
O‘tkazilgan tadqiqot natijaslarini umumlashtirgan holda iqtisodiy adabiyotlarda buxgalteriya balansini turkumlashning belgilari bo‘yicha yagona yondashuv mavjud emasligi haqida xulosa qilish mumkin. Buxgalteriya balansini turkumlash belgilari va turlari bo‘yicha har bir muallifning o‘ziga xos qarashi mavjud. Har bir davrda buxgalteriya balansini turkumlash belgilari axborotlarni shakllantirish va umumlashtirish tlablari va printsiplariga javob bergan bo‘lsada, jamiyat rivojlanishini bilan birgalikda buxgalteriya hisobining kuzatuv ob’ektlari, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ma’lumotlarini shakllantirishga yondashuvlar o‘zgardi va shundan kelib chiqqan holda buxgalteriya balanslarini turkumlash belgilari ham o‘zgarishlarga uchradi. Mualliflarning buxgalteriya balansini turkumlashga turli xil yondashuvlari bo‘lishidan qat’iy nazar, umumiy jihatni– tuzig vaqtini ko‘rsatish mumkin.
Buxgalteriya balansini turkumlashga nisbatan qarashlarning umumiyligi balansning ma’lum bir sanaga tuzilganligi va tuzish maqsadiga bog‘liqligidir.
Shunday qilib, umumlashgan ko‘rsatkichlarni shakllantirish va balansni tuzish
maqsadlariga bog‘liq holda istalgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya balansining turkumlash belgilarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Nomoddiy aktivlar jismoniy shaklda mavjud emas. Ular tovar nomlari, tarqatish tarmoqlari, patentlar, mulkiy jarayonlar va metodikalar va mualliflik huquqlari kabi narsalarni o'z ichiga olishi mumkin.
Joriy va asosiy vositalar odatda moddiy boyliklar toifasiga kiradi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansida ko'rinmaydi, ammo faoliyatiga qarab, ular korxona aktivlari qiymatining katta qismini tashkil qilishi mumkin.
Aktivlarni moddiy yoki nomoddiy deb tasniflash oddiy jarayon bo'lishi shart emas. Masalan, neft va gaz sanoatida neft zaxiralarini rivojlanish bosqichiga qarab moddiy yoki nomoddiy deb tasniflash bo'yicha buxgalteriya hisobining maxsus qoidalari mavjud.