Ilmiy rahbar: dots. D. Norbekov Bajardi: Saydaliyeva z guruh

2.Aktivlar turlari.
Aktiv tarkibiga kompaniya tarkibiga kiradigan va turli guruhlarga bo'linadigan turli xil elementlar kirishi yoki o'z ichiga olishi mumkin. Umuman olganda, ular operatsion tsiklda bajaradigan funktsiyalari bo'yicha ikki turga tuzilgan, bu tabiatan ham bo'lishi mumkin.
Uzoq muddatli aktivlar kompaniyada bir yildan ortiq muddatga foydalanishga mo'ljallangan aktivlarni birlashtiradi.
Ular odatda kompaniyaning uzoq muddatli qarorlarining bir qismidir va amortizatsiya jarayoni orqali deyarli har doim likvidlikka aylanadi. Muddati tugaydigan yoki 12 oydan ko'proq vaqt ichida amalga oshiriladigan moliyaviy investitsiyalar ham kiritiladi.
“Uzoq muddatli aktivlar” bo‘limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, o‘rnatiladigan uskunalar, kapital qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (5-son BHMS) “Asosiy vositalar” (ro‘yxat raqami 1299, 2004-yil 20-yanvar) hamda O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (7-son BHMS) “Nomoddiy aktivlar”ga (ro‘yxat raqami 1485-son, 2005-yil 27-iyun) ko‘ra asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar boshlang‘ich (tiklash) qiymati, eskirish (amortizatsiya) summasi, qoldiq qiymati bo‘yicha oshkor qilinishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998-yil 25-dekabrda 65-son bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (12-son BHMS) “Moliyaviy investitsiyalar hisobi”ga (ro‘yxat raqami 596, 1999-yil 16-yanvar, “O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi”, 1999-yil, 6-son) ko‘ra uzoq muddatli investitsiyalar qimmatli qog‘ozlar qiymati, shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar, tobe xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar, xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga investitsiyalar va boshqa uzoq muddatli investitsiyalar summalari bo‘yicha oshkor qilinishi kerak.
Ushbu turdagi aktivlar, joriy aktivlar, kompaniyaning bir yildan kam vaqt ichida sotish, iste'mol qilish yoki amalga oshirish istiqbollariga ega bo'lgan aktivlarini anglatadi.. Naqd pul va boshqa likvid aktivlar hisobga olinadi.
“Joriy aktivlar” bo‘limida tovar-moddiy zaxiralar, kelgusi davrlar xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (4-son BHMS) “Tovar-moddiy zaxiralar”ga (ro‘yxat raqami 1595, 2006-yil 17-iyul) muvofiq tovar-moddiy zaxiralarga quyidagi alohida oshkor qilinadiganlar kiritiladi:
a) ishlab chiqarish jarayonida yoki ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalanish uchun mo‘ljallangan xomashyo, xarid qilinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg‘i, idish, ehtiyot qismlar, inventar va xo‘jalik anjomlari, boshqa materiallar zaxiralarini, parvarish qilinayotgan va bo‘rdoqiga boqiladigan hayvonlar, materiallarni tayyorlash va xarid qilish bo‘yicha xarajatlar, materiallar qiymatidagi tafovutlarni o‘z ichiga oladigan ishlab chiqarish zaxiralari;
b) tugallanmagan asosiy ishlab chiqarish, xususiy ishlab chiqarishdagi yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan yordamchi va boshqa ishlab chiqarishlar, ishlab chiqarishdagi brakni o‘z ichiga oladigan tugallanmagan ishlab chiqarish;
v) tayyor mahsulot;
d) tovarlar.
Debitorlik qarzlari bo‘yicha xaridor va buyurtmachilarning qarzlari, alohida bo‘linmalar qarzlari, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlari qarzlari, xodimlarga berilgan bo‘naklar, yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar, budjetga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari, davlat maqsadli jamg‘armalariga va sug‘urta bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari, ustav sarmoyasiga qo‘yilmalar bo‘yicha ta’sischilarning bo‘nak to‘lovlari, boshqa operatsiyalar bo‘yicha xodimlar qarzlari hamda boshqa debitorlar qarzlari summalari oshkor qilinishi kerak.
Pul mablag‘lari bo‘yicha kassadagi naqd pul mablag‘lari qoldig‘i, hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari, valyuta schyotidagi pul mablag‘lari va boshqa pul mablag‘lari (bankdagi maxsus schyotlar, pul ekvivalentlari, yo‘ldagi (o‘tkaziladigan) pul mablag‘lari) summalari oshkor qilinishi lozim.
Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to‘g‘ri oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bo‘lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to‘ldiriladi.
Buxgalteriya balansining manzil qismida xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobot sanasi, nomi, tarmog‘i, mulk shakli, tashkiliy-huquqiy shakli va to‘liq yuridik manzili, xo‘jalik yurituvchi subyekt egaligida bo‘lgan organning nomi, buxgalteriya balansini tayyorlash chog‘ida foydalanilgan o‘lchov birligi ko‘rsatilishi shart.
Buxgalteriya balansi hisobot davri boshidagi va oxiridagi tegishli ma’lumotlarni oshkor qilishi kerak.
Joriy aktivlar va joriy majburiyatlar moddalari saldolanmaydi. Buxgalteriya balansining ayrim moddalari boshqa moddalarga kiritilmaydi va ular bilan saldolanmaydi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o‘z sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilish xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo‘ladi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, xususiy sarmoya, uzoq muddatli va joriy majburiyatlarning umumiy summasi oshkor qilinishi kerak.
Uzoq muddatli va joriy aktivlar, xususiy sarmoya, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar tushunchalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998-yil 26-iyulda 17-07/86-son bilan tasdiqlangan Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asosda (ro‘yxat raqami 475, 1998-yil 14-avgust, “O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi”, 1999-yil, 5-son) hamda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998-yil 26-iyulda 17-07/85-son bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti (1-son BHMS) “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot”da (ro‘yxat raqami 474, 1998-yil 14-avgust, “O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi”, 1999-yil, 5-son) keltirilgan.
Uzoq muddatli aktivlar. Subyekt faoliyatida uzoq muddatli asosda foydalaniladigan aktivlar, jumladan subyektning mulki, binolari va uskunalari, moddiy aktivlari, taraqqiyot va gudvillga xarajatlari. Investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan va hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida sotilishi mumkin bo`lmagan aktivlar.
Uzoq muddatli aktivlar quyidagi ijobiy xususiyatlar bilan tasniflanadi:
a) ular inflatsiya bilan bog`liq yo`qotishlardan kam zarar ko`radi va undan yaxshi himoyalangan;
b) korxonaning operatsiya faoliyati jarayonida ular tijorat tavakkalchiligi bilan bog`liq yo`qotishlardan kamroq zarar ko`radi;
v) bu aktivlar tovar bozorlaridagi konyunktura holatiga mos ravishda turli mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlab, foydani o`stirishga sharoit tug`diradi;
g) tovar-moddiy zaxiralarni saqlash orqali ularni yo`qotishlardan himoyalashga imkon yaratadi;
d) tovar bozorlari konyunkturasida ijobiy o`zgarishlar yuz berganda ular operatsiya faoliyatni kengaytirish zaxiralariga ega.
Shu bilan birga uzoq muddatli aktivlarga xos bo`lgan bir qator salbiy xususiyatlar ham mavjud:
a) ularga xos ma’naviy eskirish ta’sirida, ishlab chiqarish jarayonidan chiqarilmasdan turib o`z bozor qiymatini yo`qotishi va zamon talablariga mos kelmay qolishi mumkin;
b) bu aktivlarni qisqa muddatli oraliqda operativ boshqarish samaradorligi pastdir, bozor konyunkturasidaga salbiy o`zgarishlar ta’sirida bu aktivlarni tezda o`zgartirish va yangi mahsulot ishlab chiqarishga moslashtirish imkoni cheklangan;
v) bu aktivlarning ko`p qismi past likvidli aktivlar sirasiga kiritiladi va zarur paytlarda korxona majburiyatlari bo`yicha to`lovlar uchun pul mablag`lariga aylantirish tezligi pastdir.
Boshqa uzoq muddatli aktivlar
Boshqa uzoq muddatli aktivlarga hayotni sug'urtalash uchun naqd pul berish qiymati kiradi. Kelajakda qarzni to'lash uchun tashkil etilgan obligatsiyalarni cho'ktirish jamg'armasi ham uzoq muddatli aktiv sifatida tasniflanadi.
Ba'zi bir kechiktirilgan daromad solig'i, gudvil, savdo belgilari va amortizatsiya qilinmagan obligatsiyalar chiqarish xarajatlari ham shu erda tasniflanadi.
Oldindan to'langan aktivlar
Kelajakda foyda bir yil ichida olinmasa, oldindan to'langan aktivlar uzoq muddatli aktivlar deb tasniflanishi mumkin.
Sanoat tarmoqlari orasidagi uzoq muddatli aktivlar
Kapitalni ko'p talab qiladigan sanoat korxonalari aktivlarining asosiy qismining uzoq muddatli aktivlardan iborat bo'lishi odatiy hol emas. Bunday kompaniyaning misoli - neftni qayta ishlash zavodi.
Boshqa tomondan, xizmat ko'rsatuvchi kompaniyalar uzoq muddatli aktivlardan minimal foydalanishni talab qilishi mumkin.
Shunday qilib, uzoq muddatli aktivlarning aylanma aktivlarga nisbati yuqori bo'lganligi likvidlikni ko'rsatishi mumkin bo'lsa-da, bu shunchaki tegishli kompaniya sanoatining vazifasi bo'lishi mumkin.
Misollar
Uzoq muddatli aktivlar - bu kompaniyaning uzoq muddatli investitsiyalari yoki foydalanish muddati bir yildan ortiq bo'lgan uzoq muddatli aktivlar. Uzoq muddatli aktivlarni osonlikcha naqd pulga aylantirish mumkin emas. Ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- yer.
- asosiy vositalar.
- tovar belgilari.
- uzoq muddatli investitsiyalar.
Ham asosiy vositalar, ham nomoddiy aktivlar uzoq muddatli aktivlar nomiga kiradi.
Asosiy vositalar moddiy yoki asosiy vositalardir. Bu shuni anglatadiki, ular jismoniy tabiatdadir yoki ularga tegish mumkin.
Kompaniya asosiy vositalarni osongina tugata olmaydi. Masalan, avtomobilsozlik ishlab chiqaruvchisi ishlab chiqarish korxonasi va zavod tarkibidagi mashinalarni uzoq muddatli aktivlar ro'yxatiga kiritadi.
Mulk, ko'chmas mulk kabi, shuningdek, uzoq muddatli aktiv deb hisoblanadi. Buning sababi shundaki, uni sotish uchun odatda birdan ortiq moliya yili kerak bo'ladi.
Ular uzoq muddatli aktivlar deb hisoblanadi, chunki ular biznesga qiymat beradi, ammo ularni bir yil ichida naqd pulga osonlikcha o'zgartirib bo'lmaydi.
Nomoddiy aktivlar
Nomoddiy aktivlar, odatda, uzoq muddatli aktivlardir. Ular jismoniy bo'lmagan aktivlardir. Nomoddiy aktiv intellektual mulk bo'lishi mumkin, masalan, patent yoki mualliflik huquqi.
Patent uzoq muddatli aktiv hisoblanadi, chunki uning foydalanish muddati bir moliya yilidan ko'p va uni bir yil ichida hal qilish mumkin emas. Buning o'rniga, patent foydalanishni bekor qilish muddatini boshdan kechiradi, bu patentning narxini uning foydalanish muddati davomida taqsimlaydi.
Uzoq muddatli investitsiyalar
Obligatsiya va qog'ozlar kabi uzoq muddatli investitsiyalar ham uzoq muddatli aktivlardir, chunki kompaniya uzoq muddatli investitsiyalarini balansida bir moliya yilidan ko'proq ushlab turishi mumkin. Masalan, kompaniya o'z portfeli uchun obligatsiyalarga sarmoya kiritishi mumkin.
Joriy aktivlar deganda ishlab chiqarish va muomala fondlarini shakllantirish uchun pul ko‘rinishida avanslashtiriladigan, doimo bir funksional shakldan boshqa shakl ko‘rinishiga o‘tadigan qiymat tushuniladi. Bu orqali mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi.
Joriy aktivlar bu pul mablag‘lari ko‘rinishidagi 12 oy yoki oddiy operatsion sikl mobaynida shu ko‘rinishga keltirilishi mumkin bo‘lgan aktivlardir. Operatsion sikl deganda moddiy boyliklarni ishlab chiqarishga tayyorlash va tovarlarni sotishdan olinadigan to‘lov muddati o‘rtasidagi o‘rtacha vaqt birligi tushuniladi. Me’yorlanadigan joriy aktivlar bo‘yicha zaxiralar me’yori belgilanadi, masalan, tovar moddiy zaxiralar, tugallanmagan ishlab chiqarish, ombordagi yoki savdodagi tovarlar zaxirasi, kassadagi pul mablag‘lari me’yori, joriy investitsiyalar va boshqalar.
Joriy aktivlar me’yori deganda korxonaning ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy faoliyatini bir maromda amalga oshirish uchun doimiy zarur bo‘lgan joriy aktivlarning minimal rejalashtirilgan miqdorini tushunish lozim. Joriy aktivlar me’yori ularning umumiy miqdorining me’yori va alohida joriy aktiv me’yori tushunchalariga ajratilishi mumkin.
Rejalashtirilayotgan davrda mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari smetasi joriy aktivlarni me’yorlashtirish uchun asos hisoblanadi. Me’yorni aniqlash maqsadida me’yorlashtiriladigan elementlarning kunlik o‘rtacha sarfining pul ko‘rinishidagi miqdori olinadi. Ishlab chiqarish zaxiralari bo‘yicha o‘rtacha sarf ishlab chiqarish xarajatlari rejasining tegishli moddalari bo‘yicha hisoblanadi. Zaxira me’yori biror - bir bazaga nisbatan foiz sifatida yoki pul ifodasida belgilanishi mumkin.
Tovar-moddiy zaxiralarning bu turi bo‘yicha belgilangan zaxira va xarajat me’yoridan kelib chiqib, har bir joriy aktivlar zaxiralari me’yorini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan aylanma mablag‘lar summasi aniqlanadi. Alohida joriy aktivlar me’yorlarini jamlash orqali umumiy me’yor aniqlanadi.Shunday qilib, joriy aktivlar me’yori bu korxonaning normal xo‘jalik faoliyatini eng kam miqdorda ta’minlash uchun rejalashtirilayotgan tovar moddiy zaxiralarning pul ko‘rinishida ifodalanishidir.
Joriy aktivlarning tuzilishini aniqlash uchun eng maqbul tasnif - bu investitsiya ob'ektlari bo'yicha tasnif. Aylanma aktivlarning tuzilishi deganda, ularning alohida ob'ektlari o'rtasida resurslarning taqsimlanish nisbati tushuniladi. Joriy Aylanma aktivlarning maqbul tuzilishi deganda, har bir moddaning ulushi korxona likvidligini saqlashga hissa qo'shadigan alohida ob'ektlar o'rtasida resurslarni taqsimlash tushuniladi. Joriy aktivlarning likvidligi moddiy ne'matlarga xos bo'lgan mulkdir. Likvidlik ostida moddiy boylik uning tez va sezilarli yo'qotishlarsiz pulga aylanish qobiliyati tushuniladi. Joriy aktivlar - bu korxonaning joriy faoliyatiga xizmat qiladigan va bir ishlab chiqarish va tijorat tsikli davomida to'liq iste'mol qilinadigan mulkiy qiymatlar majmui. Joriy aktivlar kontseptsiyasi ularning iqtisodiy mohiyati, ishlab chiqarish jarayonini ham, aylanish jarayonini ham o'z ichiga olgan takror ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash zarurati bilan belgilanadi
Aylanma mablag'larning tarkibi joriy aktivlarni tashkil etuvchi elementlar majmui sifatida tushuniladi. Aylanma mablag'larning aylanma ishlab chiqarish aktivlari va aylanma fondlarga bo'linishi ularni ishlab chiqarish va sotish sohalarida foydalanish va taqsimlashning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi.
Korxonaning joriy aktivlari ikkita funktsiyani bajaradi: ishlab chiqarish va hisob - kitob qilish orqali ishlab chiqarish funktsiyasi, joriy aktivlar, aylanma ishlab chiqarish aktivlariga o'tish, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini saqlash va ularning qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulotga o'tkazish. Ishlab chiqarish tugagandan so'ng, aylanma mablag'lar aylanma mablag'lari ko'rinishida aylanma sohaga o'tkaziladi, ular ikkinchi funktsiyani bajaradilar, ular aylanishni yakunlash va aylanma aktivlarni konversiyalashdan iborat. tovar shakli naqd pulda.
Korxonaning ritmi, izchilligi va yuqori ko'rsatkichlari ko'p jihatdan uning aylanma mablag'lar bilan ta'minlanishiga bog'liq. Tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish uchun mablag 'etishmasligi ishlab chiqarishning kamayishiga, ishlab chiqarish dasturining bajarilmasligiga olib kelishi mumkin. Haqiqiy ehtiyojdan ortiq bo'lgan mablag'larning zaxiralarga haddan tashqari aylanishi resurslarning susayishiga, ulardan samarasiz foydalanishga olib keladi.
Aylanma mablag'lar moddiy va pul resurslarini o'z ichiga olganligi sababli, nafaqat moddiy ishlab chiqarish jarayoni ularni tashkil etish va ulardan foydalanish samaradorligiga bog'liq. moliyaviy barqarorlik korxonalar.
Aylanma mablag'larni korxonaning ishlab chiqarish sohasiga aylangan aylanma mablag'lari, aylanma mablag'larini esa - aylanma sohasida rivojlangan aylanma mablag'larining bir qismi sifatida aniqlash mumkin. Ishlab chiqarish zaxiralari-bu ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo'lgan mehnat buyumlari: xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg'i, yoqilg'i, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va konteyner materiallari, ehtiyot qismlar. texnik xizmat ko'rsatish Asosiy vositalar.
Tugallanmagan va uy qurilishi yarim tayyor mahsulotlar-bu ishlab chiqarish jarayoniga kirgan mehnat ob'ektlari: ishlov berish yoki yig'ish jarayonida bo'lgan materiallar, ehtiyot qismlar, birliklar va mahsulotlar, shuningdek, uy qurilishi yarim tayyor. korxonaning ayrim ustaxonalarida to'liq to'ldirilmagan va keyinchalik o'sha korxonaning boshqa ustaxonalarida qayta ishlanadigan mahsulotlar.