Имо-ишора ва дактилология нутқи
Download 311.44 Kb. Pdf ko'rish
|
Дактиль имо-ишора
- Bu sahifa navigatsiya:
- Имо-ишора нутқининг тарихи
|
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ Имо-ишора ва дактилология нутқи (ўқув қўлланма) Тузувчи: Исламбекова З.И. Тошкент - 2011 Имо-ишора нутқининг тарихи Маълумки, товушли нутқ бундан 30-50 минг йил илгари пайдо бўлган. Ўша вақтдан буѐн сўзлашув тили ѐки коммуникациянинг оғзаки системаси – одамлар орасидаги мулоқот воситасининг асосидир. Қадимда инсонлар оғзаки бўлмаган имо-ишоралар ѐрдами билан мулоқотга киришганлар. Баъзи бир олимларнинг айтишларича, имо-ишора товушли нутқдан олдин бўлиб ўтган, инсонлар аввал имо-ишора орқали мулоқотда бўлганлар, кейин сўзлашишни ўрганишган. Бугунги кунда сўзлашув нутқ функцияси кенгаш иш давом этиб, оғзаки бўлмаган белгиларни қўллаш доираси ҳам етарли аҳамиятга эга бўлиб, шартли графикли белгилар (йўл белгилари, осмалар, кўрсатмалар ва бошқа) ва шартсиз турли ишоралардан фойдаланиш белгиланган. Энг аввл шуни қайд этиш керака, имо-ишоралар жуда кўплаб (ҳар доим эмас) шахслараро алоқада воситасиз иштирок этиб, жуда муҳим сўзсиз компонентдан тузилган. Мулоқотнинг вазияти ва мақсадидан келиб чиқиб, улар турлича ишлатилган. Масалан, расмий шароитда лектор тез-тез ишорали кўрсатмаларга мурожаат қилади (қандайдир кўргазма материал) ва бу ишора логик урғуни жойлаштиришга, бош мазмунни ажратишга ѐрдам беради. Расмий бўлмаган, эркин мулоқотда сўзлашув нутқидаги имо-ишора қийин ва турлича бўлади. Имо- ишоралар билан мустақил реплика ролини бажариш мумкин, айтайлик, саволга жавоб: Китобни олсам мумкинми? Суҳбатдош ишора қилиб, рухсат этади. Имо- ишора 4 қўлларни бир – бирига уриб ҳис туйғуни билдириб етказиши кенг тарқалган. Кўпгина имо-ишоралар сўзли матнда кузатилади,: «Менга, илтимос шундай лента (имо-ишора билан кенглигини кўрсатади) беринг» ва бошқа. Имо-ишорадан асосан санъатда (пантомима, опера, драмма ва бошқа) фойдаланилади. Пантомимада сўзсиз коммуникация бўлиб, тана ҳаракати билан бир қаторда поэтик ишланган турли ҳаѐтий вазиятларни ҳис – туйғу ва кайфият орқали ифодаланади. Баъзи бир ҳинд классик театр кўринишларида актѐрлар оғзаки монолог, ашула ва рақсларни имо-ишорада аниқ предметларни билдирувчи таъсир, кечинмаларни ифодалайдилар. Бундай шартли имо-ишоралар системаси барча кўптилли мамлакатлар томошабинигагина тушунарли бўлиб, мураккаб бадиий асар мазмунини етказиб беради. Японияда классик драма театрларда ҳам ҳудди шундай имо-ишоралар системаси тенг ҳуқуқли бўлиб доим ўзини аҳамият ва шаклини жонли восита сифатида ўрнатиб келган. Кўрганимиздек, имо- ишоралар турли функцияни бажаради. Лекин бу имо-ишоралар томошабин билан актѐр муносабатини мустақил ишлатилмайди. Улар доим санъат тилини бир қисмини ташкил қилган. Яна бошқа имо-ишоралар борки, улар транспортда, армияда, спортда қўлланиб, бу мустақил сўзсиз мулоқот системаси бўлиб, унчалик мураккаб эмас. Транспортда имо-ишоралар набори ҳайдовчини постда идора этиш ва сигнал беришни белгилайди. Имо-ишорали сигнал албатта ҳайдовчини қачон транспорт воситаси йўқлигида ѐки чироқли кўрсатма ва тормоз ишламаганда керак бўлади. Шундай имо –ишоралардан поезд машинисти сигнали бўлиб, улар хавфсизликдан дарак беради. Кўпгина давлат армиясида имо-ишоралар набори буйруқ сифатида ўрнатилган бўлиб, шартларда қўлланилади (мумкин эмас ѐки команда беришга мувофиқ) тартибни сақлаш учун қаратилади. Энди спортга келсак халқаро имо-ишораларни судя қўллайди. Ҳар қандай мамлакатдан мусобақага қатнашувчилар тушуна олиши керак. Турли спорт кўринишлари бир хил шаклдаги имо-ишоралари турлича аҳамиятга эга. Масалан, хоккей ва футболда судяни қўли юқорига кўтарилса ўйин тургайди, волейболда бу имо-ишора эса ўйинда хато юз берганини ва бу комондага жазо қўллашни билдиради. Имо-ишоралар миқдори судья ва спортчилар мулоқотига зарур ва ҳар бир систмани бажариш учун етарли коммуникатив функциядир. Демак, спортда, транспортда ва бошқада қўлланувчи ҳаракт системаси нормада ва қонуний тузилган. Шундай мустақил системалар аниқ аҳамиятга ва талаб чегарасида қўлланилади. Системадан ташқари, анча тор коммуникатив функциядан кўра универсал аҳамиятли ва мураккаб тузилган имо-ишорали система бор. Бунга имо –ишора системани шимолий америка қабилалардан индейцлар австралийстлар роҳиблар жамияти аъзолари (жимликда қўлланувчи) дактил ва имо-ишорали карлар нутқи тегишли. Баъзи шимолий америка индейц қабилалари ва австралия аборигенлари имо- ишорали системаси энг қадимийлиги фандан маълум. Улар илгари уруш шароитида ва овда, яъни товушсиз мулоқот қўллашган. Индейц ва аборигенларнинг имо-ишорали нутқини сўзли тилга таржима қилиб бўлмаган. У шу доира коммуникациясига тушунарли ва ҳусусий грамматикасини билдириб бутунлай кўзда тутилган мақсадни таъсинлаган. Асосий мулоқот воситаси, табиий ва сўзли нутққа хизмат қилган. Мулоқотни имо-ишорали системаси, роҳиблар жамияти аъзолари ўртасида қўлланилиб (траппистлар, бонедиктинцев) шундай ўзини лингвистик системасига эга бўлган. Монахлар учун тавба – тазарру вақтидаги жимликда асосий мулоқот воситаси имо-ишорали нутқ ҳисобланган. Дактиль нутқ – бу кинестетик системага асосланган. Қўл ҳаракати (имо-ишора) атроф оламдаги ҳамма воқеа – ҳодисаларни ҳам билдира олмайди, алфавитдаги ҳарфлар эса миллий тил ҳисобланади. Лекин бу ҳарфларнинг барчаси ѐзма нутқ каби сўнинг элементларини кўрсатишга қаратилган. Шундай экан дактиль нутқ таркиби – ҳарфларни имо-ишора ѐрдамидаги нутқ бўлиб, имо-ишорали белгилар. Дактиль белгилари тўпламидан фойдаланиш, сўзлашув тили грамматикаси бўйича гаплашадилар (русча, инглизча, ўзбекча ва бошқа). Дактиль нутқ ўзининг турли шаклларига эга: сўзлашув нутқи, оғзаки коммуникация. Дактиль нутқ функцияси жуда кенг: дактилология эшитувчилар мулоқотида (ўқитувчилар, ота – оналар) ҳам қўлланилади ва карлар, карлар коммуникациясида шахслараро муносабатда асосий кўринишда имо-ишорали нутқ ѐтади. Карларнинг имо-ишорали мулоқот системаси мураккаб тузилган бўдиб, икки турли кўринишдаги имо-ишорали нутқга эга: сўзлашув ва калькирловчи. Сўзлашув имо- ишорали нутқ – бу ўзига хос лексика ва грамматикани эгалловчи, ўзига хос лингвистика системасининг сўзлашув имо-ишорали нутқ воситаси ѐрдамидаги мулоқот, калькирловчи нутқ сўзлашув нутқининг лингвистик тузилишини калькирлайди. Калькирловчи имо-ишорали нутқ бу иккинчи белгили система, кар бола сўзлашув нутқни ўрганиш жараѐнида ўзлаштирилади. Бу эса имо-ишоралар сўзни тенг маъноли бўлиб доимий гап тартибида келади. Баъзи бир ишоралар имо-ишоралар системаси мулоқатини доимо ўзгартириб, баъзи ишоралар бир хил ѐки ўхшашдир. Мисол учун рус ва америка карлар имо-ишораси нутқи ва индейцлар мулоқотидаги имо-ишорали системалар буларда кўз билан кузатсак ҳаракатларда умумийлик бор. Ҳудди уй томини моделлагандек кўпчилиги бир хил қурилган, шу каби қўлни бажариши турли замонда ҳар бири эга бўлган. Айнан шунинг учун, бир хил ишоралар карларнинг миллий ишорали тили сифатида учрайди. Миллий ишорали тил грамматикаси баъзи бир умумий қонуниятларга бўйсунади. Лекин ўйлайманки, имо-ишорали нутқ универсал система эмас. Лингвистик текшириш шуни кўрсатдики, Европа ва Американинг кўпгина илмий марказлари кенг очиб беришиб, карлар имо-ишорали тили турли мамлакатда ўзига хос лексик ва грамматик тузилгани билан фарқ қилар экан. Миллий имо-ишорали система халқаро имо-ишоралар тили жестуно деб номланади. У ўзига хос сунъий тил ҳисобланади. (Ҳақиқатдан, сунъий тилдан фарқли равишда жестуно ўзининг грамматикасидан тузилмаган. Жестуно тузувчиларга шундай вазифа турдики – карларнинг халқаро мулоқотга киришишини енгиллаштириб, бутун дунѐ карларига йиғлишини олиб бориш, ташкил этиш (съездлар, симпозиумлар, эшитмовчи спортчи ташкилотлари ва бошқа). Бунинг учун бир – бирига ўхшамас кўпгина поғоналарни босиб ўтиш зарурат бўлади. Буюк Британия вакили миллий имо-ишоралар тили ҳақида маъруза қилган эди. Унинг нутқи инглиз сўзлашув тилига таржима қилинган эди. Чунки бу чиқишни мазмунини бошқа делегация аъзолари ҳам тушуниши керак бўлди, айтайлик, Ўзбекистон Республикаси номидан борган делегат инглизча ва ўзбекча таржима билан таъминланиши, кейин карлар орасида ўзбек тилида имо-ишорали нутқни топшириши керак. Бундай мураккаб бажариладиган иш тартиби жиддий ўзгаришларга, мулоқотни пасайиши ва қийинлащувига олиб келади. Баъзи мамлакат вакилларидан тузилган бу халқаро комитет 1500 атрофида имо- ишораларни танлаб луғат босма этишди, улар темаларга кўра гуруҳланди: инсонлар, шахслараро муносабат, суд, табиат ва бошқалар. Имо-ишоралар халқаро мимика фонди, миллий имо-ишоралардан танланган бўлиб, комиссия аъзолари қисман янгилаб чиқишди. Лекин имо – ищораларда грамматика етишмаслиги билинди. Карлар имо-ишораларни қонуний миллий тилни ѐки инглиз тилини грамматикасини ўзлаштирадими. Унисида ҳам бунисида ҳам қийин бўлади. Ўз вақтида карларнинг халқаро анжуманида халқаро имо-ишоралар тилидан фойдаланиш кўриб чиқилди. Ҳалқаро имо-ишоралар тилидан докладчилар фойдаландилар, уларга оғзаки чиқишлар таржима қилинди. Бу тилдан делегатлар норасмий суҳбатларда ҳам фойдаланганлар. Тушунмовчиликлар пайдо бўлмади. Халқаро имо-ишорали нутқ ишламоқда! Қандай кўринишда? Аниқлаймиз, суҳбатдошлар имо-ишорадан қисман қийналади, қисман пантомимика, табиий ишоралар ва яққол тасвирий ҳаракатлардан фойдаланадилар. Грамматикачи асосан морфологик ва синтаксис ҳар томонлама миллий имо-ишорали нутқ учун умумий. Ҳозиргача халқаро имо-ишоралар нутқи фан учун жумбоқдир. «Дактилология» атамаси (грек тилидан, «Дактилос», «палец», «логос» сўзлари) асосан икки хил маънода қўлланилади. Биринчидан, алфавит шундай номланади, қўл бармоқлари иштирокида. Бу белгилар фикрларни қўллашда: «Рус дактилологияси» бир қўлда, «инглиз дактилологияси» икки қўлда ва бошқа. Ким биринчи дактиль алфавитини тасвирлагани аниқ эмас. Маълумки, қўл бармоқлари тасвирланиши X асрда лотин кутубхонасида учратилган эди. Бўлиши мумкин, баъзи қўл белгилари, шунингдек ҳарфлар, қадимдан қўлланилган. Тадқиқотчилар айтишларича, дастлабки дактиль алфавити 1953 йилда испан монахи де Верба томонидан нашр этилган. Дактиль нутқи карларни ўқитишда биринчи бор испан монахи Недро Понсе де Лион томонидан XVI асрда қўлланилган. Махсус дактиль алфавити карларни ўқитиш учун тузилган бўлиб, 1629 йилда Бонета босган. Бонета дактиль алфавити XVIII асрда француз дактиль алфавити асосида биринчи Франция карлар ўқитувчиси Перейра Делепе тузган, шунингдек, Америка дактиль алфавитини XIX аср бошида Галлодет ва Клерко ишлаб чиқган. Британия дактиль алфавити биринчи бор 1698 йилда босиб чиқилган, у бошқача асосда тузилган. Бу испанча, французча, америкача ва бошқа кўпгина алфавит икки қўллиги билан фарқланади. Унинг замонавий кўриниши Буюк Британия, Австралия, жанубий Африкада кенг тарқалган. Рус дактиль алфавитини 1835 йилда В.И.Флери босиб чиқган бўлиб, у педагогик жараѐнда қўллагандан кейин ишлаб чиқган. Бу дактиль алфавити, шунингдек, дактиль ҳарфлар Петербург кар – соқовлар училищиси директори китоби Г.А.Гурцеванинг «Энциклопедик курс» (1938)да эълон қилинган, унинг Бонетдан фарқи: ҳарфларни қўл ѐрдамидаги график тасвирланганидир. Дактиль туфайли, Гурцева китобида кўрсатилгандек замонавий рус дактиль алфавити келиб чиқди. Ўз замонасида тузилиб ва кенг тарқалган дактиль алфавити миллий тилларда, яъни ўзбекча, арманча, украинча, белорусча (А.Г.Геранкина, 1972; И.Ф.Гейльман, 1981;). 43 та дактиль алфавити дунѐнинг 59 давлатида файдаланилади. Бутун дунѐ карлар федерацияси Конференциясида 1963 йили дактиль алфавити ишлаб чиқилган. Билингки, баъзи мамлакатлар махсус дактиль алфавитлардан яъни кўр – карлар учун бўлган миллий дактиль ҳарфлар асосидан фойдаланадилар. Халқаро дактиль алфавити кўр – карлар учун мавжуддир. Download 311.44 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|