Indekslar to'g'risida tushuncha va ularning turlari

2.4. Bazisli, zanjirsimon va hududiy (territorial) indekslar
Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va zanjirsimon indekslarga bo’linadi. Baza o’rnida qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa bu indekslar bazisli, o’zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar deyiladi.
Statistikada shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo’lmagan sharoitda umumlashtirib baho berish (mahsulotni moddiy natural formulada o’zgarishini yoki narxlarni, tannarx va boshqalarni baholash) zaruriyati tug’iladi.Bu kabi muammolarni echish uchun statistikada mahsulot hajmi indeksi, baho, tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa indekslar hisoblanadi.
Mahsulot hajmini taqqoslaydigan bo’lsak, uni moddiy natural formadan qiymatformasiga o’tkazish kerak, ya’ni mahsulot unsurlari (miqdor va baho) o’zaro ko’paytiriladi. Lekin bir narsani esda saqlash zarur, mahsulot qiymatining o’zgarishi, ikki omilga, ya’ni uning miqdori va bahosining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi.

Mahsulot qiymatini taqqoslash bilan biz indeks metodi oldiga qo’yilgan vazifani hal qilmaymiz. Bizning maqsadimiz barcha mahsulotlar bo’yicha birgalikda miqdorni yoki bahoni o’zgarishini o’rganish edi. Bu maqsadga erishish uchun, ya’ni turdosh mahsulotlarning hajmi qanday o’zgarganligini bilish uchun taqqoslashdan oldin taqqoslanuvchi va taqqoslanadigan davrlarda mahsulot hajmi o’zgarmas (bitta davr) baholarda hisoblaniladi, agar bahoning o’zgarishini o’lchamoqchi bo’lsak, mahsulot miqdorining ta’sirini yo’qotish kerak. Bu indeks metodining o’ziga xos xususiyatidir.

Bazis indekslar hosil qilish uchun taqqoslashning doimiy bazasi deb qabul qilinadigan bir davr darajasi boshqa davrlarning darajalari bilan taqqoslanadi. Zanjirli indekslar hosil qilish uchun esa keyingi har bir davr darajasini o'zida oldingi davr darajasi bilan taqqoslanadi.
Masalan tovar miqdori bo'yicha quyidagi ma'lumotlar berilgan:

Birinchi chorakni taqqoslash bazasi deb qabul qilsak, bazisli indekslar quyidagicha ko'rinish oladi:

Zanjirsimon indekslarni quyidagicha yozish mumkin:

Turli hududlarga taaluqli hodisalarni taqqoslash hududiy indekslar deyiladi.Ular ham individual va umumiy indekslarga bo'linadi. Individual indekslar hodisani hududlar bòyicha bòlgan nisbatini tavsiflaydi. Xududiy indekslarni hisoblashda vazn vazifasini bajarish uchun umumiy hudud kòrsatkichlari ham olinadi.