Induvidual ta’lim trayektoriyasi Mustafoyeva Munojat Oltinbekovna

Induvidual ta’lim trayektoriyasi


Mustafoyeva Munojat Oltinbekovna


O‘zMU Jizzax filiali doktoranti

“Ilmiy rejalashtirishsiz, bugungi kunda odamga

o‘nlab yillar davomida unib chiqadigan urug‘larni
ekish imkoniyati bo‘lmasa, ta’lim ibtidoiy taqrizga,
tarbiyachi savodsiz enagaga, pedagogika tabibga aylanadi.
Ilmiy jihatdan oldindan ko‘ra bilish kerak - bu pedagogik
jarayon madaniyatining mohiyati va qanchalik chuqur
o‘ylangan bo‘lsa, kutilmagan baxtsizliklar kamroq bo‘ladi.
V.A. Suxomlinskiy


Annotatsiya. Mazkur maqolada talabalar uchun individual ta’lim trayektoriyasi va uning xususiyatlari to‘liq yoritib berilgan. Rivojlangan davlatlarda, xususan AQSh va Germaniyada unduvidual ta’lim trayektoriyasining ahamiyati hamda ishlatilishi keltirilgan
Kalit so‘zlar: individual ta’lim trayektoriyasi, o‘z-o‘zini anglash, axborot manbai.
Dunyo reytingida yetakchi oliy ta’lim muassalarining pedagogik tajribalariga asosan zamonaviy ta’lim jarayonini amaliyot bilan uzviy bog‘lashda hamda ta’limning sifat darajasini yangi bosqichga ko‘tarishda bo‘lajak fizika o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyalarini rivojalantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai - nazardan, oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak o‘qituvchilarni xalqaro standartlar darajasidagi kasbiy faoliyatga tayyorlash hamda ularning amaliyotda olgan bilimlardan samarali foydalanish orqali mehnat bozori talablariga muvofiq kasbiy ko‘nikmalarini shakllantirish zaruratini taqozo qiladi.
Keyingi yillarda mutaxassislar tayyorlashga bo‘lgan talablarning ortib borishi bizni nafaqat oquv fanlarining didaktik, ta’lim va rivojlanish imkoniyatlaridan samaraliroq foydalanish yo‘llarini, balki o‘quv jarayonini loyihalash orqali o‘quv faoliyat yangi texnologiyalari, usullari va shakllarini tashkil etish yo‘llarini izlashga majbur qiladi. Individual ta’lim yo‘nalishini loyihalash orqali bo‘lajak o‘qituvchining sifatli ta’limga bo‘lgan ta’lim ehtiyojlarini qondirish uchun sharoit yaratishga imkon beradi. Shu asnoda individual ta’lim yo‘nalishining mazmuni va tuzilishini, pedagogik loyihalashning mohiyatini ko‘rib chiqishga alohida e’tibor berishimiz kerak. Ta’limni insonparvarlashtirish, birinchi navbatda, o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim g‘oyasiga asoslanadi, bu savodxonlik pedagogikasidan rivojlantiruvchi pedagogikaga o‘tishda namoyon bo‘ladi. Bugun talaba o‘z-o‘zini rivojlantirish jarayonida ishtirok etadi, u universitet professor-o‘qituvchilari sayyoralar kabi aylanadigan quyoshdir.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning maqsadi insonda o‘ziga xos shaxsiy qiyofa va odamlar, tabiat, madaniyat, sivilizatsiya bilan dialogik o‘zaro munosabatni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan o‘zini o‘zi anglash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘zini o‘zi belgilash mexanizmlarini saqlash va rivojlantirishdir. Shu bilan birga, o‘z-o‘zini anglash orqali biz shaxsning moyilligi va qobiliyatini maksimal darajada rivojlantirish jarayoni va natijasini, ularni amaliy ishlarda amalga oshirishni tushunamiz. Bu, shuningdek, shaxsning doimiy o‘zini-o‘zi takomillashtirish istagi demakdir. O‘z-o‘zini tartibga solish - bu shaxsning o‘z xatti-harakatlari, niyatlari, manfaatlarini boshqa odamlarning manfaatlari, ularning xatti-harakatlari va niyatlari bilan bog‘lash, o‘zini shaxs sifatida, o‘ziga xos individuallikni yo‘qotmasdan, o‘zini jamoat manfaatlarini boshqarishga undashga doimiy intilishi tushiniladi . O‘z taqdirini o‘zi belgilash - bu shaxsning axloqiy pozitsiyasini shakllantirish, o‘z "men"ni tasdiqlash, o‘zini, jamiyatdagi o‘rnini, hayotdagi maqsadini anglashdir.
Shu bilan birga shaxsning ta’limga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga yordam berishini belgilaydi va o‘quvchiga o‘quv jarayonida o‘z qiziqishlariga mos ravishda individual ta’lim yo‘nalishlarini loyihalash imkonini beradi
Ko‘p bosqichli tizimning maqsadi shunday bir pedagogik jarayonni tashkil etishdan iborat bo‘lib, unda shaxsning o‘zini o‘zi belgilashi, uning qadriyat yo‘nalishlari va hayotiy ma’nolari asosida turli darajadagi ta’lim va kasbiy malakaga ega bo‘lgan mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlash mumkin bo‘ladi.
Talabaning istiqboli – o‘zini erkin shaxs sifatida shakllantirish va o‘quv faoliyatini tashkil etishda o‘quvchining o‘zini o‘zi belgilashi va o‘z-o‘zini anglashda o‘quv tayyorgarlik jarayonida amalga oshirilishi uchun uni quyidagilar kerak: zarur bilimlarni o‘zlashtirish, individual ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha o‘qish jarayonida o‘z taqdirini o‘zi belgilash, ta’limda o‘z texnologiyasini ishlab chiqish jarayonida ishtirok etishidir.
Ushbu maqsadlarni amalga oshirishda o‘z ta’lim yo‘nalishini tanlash erkinligini ta’minlashni, doimiy o‘zgaruvchan muhitda o‘zining rivojlanishi va kasbiy tayyorgarligi uchun dasturlarni qurish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi. Bunday keng va chuqur umumiy kasbiy tayyorgarlik, fundamental bilan bir qatorda, talaba shaxsini yanada yaxshiroq ochib berishga va mehnat bozorida o‘zini topishga imkon beradi. O‘quvchining individual ta’lim yo‘nalishining ahamiyati shundaki, u har kimga tezkor tartibga solinadigan o‘z-o‘zini baholash, o‘z bilim va ko‘nikmalarini oshirishga bo‘lgan faol intilish, o‘z vaqtida bilimlarni to‘ldirish imkonini beradi.
Adabiyotlarni tahlil qilish bizga "individual ta’lim traektoriyasi" tushunchasi ko‘p o‘lchovliligi va ta’lim traektoriyasini amalga oshirishning bir necha yo‘nalishlari bilan ajralib turadigan "individual ta’lim traektoriyasi" tushunchasiga nisbatan kengroq ma’noga ega degan xulosaga kelishimizga imkon beradi: ta’lim (marshrut), faoliyat (noan’anaviy pedagogik texnologiyalar orqali amalga oshiriladi), protsessual (tashkiliy jihatni, aloqa turlarini aniqlash).
Boshqa tomondan, ta’lim dasturi talabaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan individual ta’lim yo‘nalishi sifatida belgilanadi. Ta’lim dasturining individual ta’lim yo‘nalishi sifatida ta’rifi uning etakchi xususiyati bo‘lib, ta’lim dasturini ta’lim standartiga erishish yo‘llarining o‘ziga xos modeli sifatida taqdim etishga imkon beradi, agar standartni amalga oshirish usulini tanlash individual xususiyatlarga bog‘liq bo‘lsa albatta.
Individual ta’lim yo‘nalishi - bu o‘qituvchilar bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy o‘zini o‘zi belgilashi va o‘zini o‘zi anglashi uchun pedagogik yordam ko‘rsatganda, talabaga ta’lim dasturini tanlash, ishlab chiqish, amalga oshirish mavzusining pozitsiyasini ta'minlaydigan maqsadli ishlab chiqilgan tabaqalashtirilgan ta’lim dasturidir.
Induvidual ta’lim yo‘nalishining mazmuni va uni amalga oshirish yo‘nalishlarini ko‘rib chiqishda xorijiy ta’lim tizimlari tajribasiga murojaat qilish ham juda muhimdir.
Germaniyadagi oliy pedagogik ta’lim tizimi talabaning ijodiy shaxsini rivojlantirishga, universitetda talabalarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi va o‘zini-o‘zi rivojlantirishi uchun sharoit yaratishga qaratilgan talabalarni o‘qitishning amaliyotga yo‘naltirilgan xilma-xil shakllari va usullari bilan tavsiflanadi.
Germaniyada ta’limni insonparvarlashtirish konseptsiyasi katta tarixiy retrospektivga ega bo‘lib, gumanistik ta’lim jarayonining tarbiyaviy tomonini ilgari surgan Avgust Franke, Vilgelm fon Gumboldt kabi olimlarning nomlari bilan bog‘liq. Germaniyada oliy ta’lim tuzilmasi universitetdagi o‘quv jarayonining 2 bosqichini o‘z ichiga oladi. Asosiy bosqich ikki yilga mo‘ljallangan va umumiy nazariy tayyorgarlikni ta’minlaydi. Asosiy bosqich talabalarni ikkita oqimga bo‘lishdan iborat: amaliy (2 semestr) va nazariy (4 semestr) yo‘naltirilgan. Asosiy bosqichda o‘qish davomida talaba o‘z ilmiy qiziqishlari sohasini aniqlab olishi, asosiy bosqichda olgan ilmiy va amaliy bilimlarini chuqurlashtirishi, davlat muassasalari tomonidan topshirilgan mutaxassislar va ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishi kerak.
Fanlararo yondashuvni o‘z ichiga olgan o‘quv rejalari va dasturlarining o‘zgaruvchanligi va moslashuvchanligi bizni ayniqsa qiziqtiradi, Shaxsiy ta’limning barcha shakllarining asosiy elementlari kompyuterlashtirish, maslahatlar tizimi, talabalar guruhlarida ishlash, erkin guruh muhokamasini o‘z ichiga olgan fanlararo seminarlar, muammolarni muhokama qilishda talabalarning mustaqilligi va tashabbusini rag‘batlantirish, talabalar boshchiligidagi seminarlar, ilmiy tadqiqot elementlari bilan loyihalarni tuzish shaklida darsdan tashqari mashg‘ulotlarda namoyon bo‘ladi. Asosiy e’tibor o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, faktlarni chuqur tahlil qilishga, tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga va bilimlarni doimiy ravishda yangilab turish zarurligiga qaratilgan.
Germaniyada insonparvarlik ta’limi tarixiga qisqacha kirishni umumlashtirib, biz o‘quv jarayonining gumanistik kontseptsiyasi asosida Germaniyada ushbu yo‘nalishdagi uchta pedagogik yo‘nalish shakllangan degan xulosaga kelishimiz mumkin:
“anti-pedagogika”, buning asosi nemis o‘qituvchisi F.Shleyermaxerning (XIX asr) “anti-avtoritar” ta’lim g‘oyalari.
shaxsga yo‘naltirilgan konsepsiyasi, bu o‘quvchiga o‘z mavjudligini ochib berishga, o‘zini o‘zi bilan kurashda imkon qadar ko‘proq anglashga yordam beradi.
Waldorf maktabi, bu yerda bola pedagogik jarayonning markaziga joylashtirilgan va uning ichki dunyosiga avtoritar aralashmasdan, uning ichki dunyosini rivojlantirishga faol yordam beradi.
Aynan shu narsa, barcha oqimlar vakillari pedagogik ideal sifatida insonning o‘zini o‘zi anglash g‘oyasini eng oliy qadriyat sifatida ilgari surgan, uning o‘z-o‘zini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratganligi va uning yo‘nalishlarini uyg‘unlashtirishga imkon beradigan haqiqatdir.
Oliy ta’limni individuallashtirishning asosiy konseptual g‘oyalarini ko‘rib chiqish AQShda uchta etakchi yo‘nalishning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin:
- xulq-atvorga yo‘naltirilganlik (D. Bruner, V. Skinner g'oyalari). O‘rganish mavzusi - bu insonning tashqi xatti-harakati. Talabani boshqalar bilan xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladigan shaxsiyatning ma'lum bir turi sifatida ko‘rib chiqadigan “talabalarning ta’limini boshqarish” tizimi ishlab chiqildi. Bixeviorizmning psixologik asoslari Qo‘shma Shtatlardagi oliy ta’limda shaxsiylashtirilgan ta’lim tizimining (Personalized System of Instruction) rivojlanishining manbai hisoblanadi . Bu tizimda bir xil o‘quv materiali boshqacha tarzda taqdim etiladi va uni o‘rganish o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Shaxsiylashtirilgan ta’lim tizimlari o‘quvchilarning mustaqil ishi davomida o‘quv maqsadlariga erishish darajasiga individual javob berishning moslashuvchanligini ta'minlaydigan o‘quvni tashkil etish bo‘yicha audio-darslik tizimini ishlab chiqishda ham foydalanilgan.
- gumanistik yo‘nalish (A. Kombs, A. Maslou, G. Allport, K. Rojers g'oyalari) imkoniyatlar muxlisi sifatida, eng muhimi, shaxsni shakllantirish, uning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishdir. “Talabaga yo‘naltirilgan” ta’lim ishonchni, dialogik muloqotni, muvaffaqiyat motivatsiyasini va ta’limning barcha ishtirokchilarining ijodiy o‘zini o‘zi anglashini hisobga olgan holda ta’limni loyihalashni nazarda tutadi. A.Estin o‘quvchining ta’limga jalb etilishi darajasini, ya’ni o‘quvchining faollik jihati bo‘lib, individuallashtirishning samaradorligi unga bog‘liqligini ko‘rib chiqadi. Ishtirok etish darajasi miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari (o‘quvchining rivojlanish darajasi, o‘rganilayotgan materialni tushunish natijasi va boshqalar) bilan belgilanadi. Gumanistik psixologiya g‘oyalari ta’siri ostida “ochiq ta’lim” guruhlari paydo bo‘ldi.
- kognitiv yo‘nalish (J. Piaget maktabi, K. Levin g'oyalari, Gestalt psixologiyasi). Bu yo‘nalish o‘rganish nazariyasida kibernetik yo‘nalishning rivojlanishi, shuningdek, nazariya bilan bog‘liq. Yo‘nalish vakillari ma’lumot almashishda fikrlashni rivojlantirish asosida ta’limda individuallikni rivojlantirishni ko‘rib chiqadilar. O‘quv materialini taqdim etish usullarini tahlil qilish, o‘quv jarayonidagi munosabatlarning ijtimoiy-psixologik jihatlari, individual maslahatlar, o‘rganish uchun ichki motivatsiyani rivojlantirishga alohida e’tibor beriladi. Kognitiv uslublarning diagnostikasi va hisobi ma'lum bir talabaning kognitiv uslubining ushbu dastur parametrlari bilan muvofiqligini hisobga oladigan individual o‘quv dasturlarini tuzish mexanizmlarini belgilaydi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, ta’limni individuallashtirish jarayonida amerikalik pedagoglar o‘quvchilarning tayyorgarlik ko‘rish qobiliyatiga va ta’lim maqsadlariga, jumladan, kompyuterdan foydalanishga qarab individuallashtirilgan mustaqil ish shakllarini ishlab chiqadilar, o‘qitish shakllari va usullarini tanlash bilan individual dasturlarni yaratish va ayniqsa, butun kursni o‘tish tezligini aniqlashda talabalarning o‘zlari tashabbusi to‘liq qo‘llab-quvvatlanadi. AQSh pedagogikasida individuallashtirishning mashhur tamoyillaridan biri boyitish (barcha uchun bir xil dasturni to‘ldirish) tamoyili bo‘lib, u 2 turni nazarda tutadi: gorizontal (bilim kengayadi) va vertikal (bilim chuqurlashadi). Shunday qilib, talabalar o‘zlarining shaxsiy qiziqishlari va kasbiy niyatlariga mos keladigan dastur ustida ishlashlari mumkin.
Amerika universitetlari yagona, majburiy o‘quv dasturiga amal qilmaydi. Bakalavr darajasini olish uchun asosiy talablarni belgilab, universitet talabaga turli ta’lim yo‘nalishlaridan ko‘p sonli nisbatan kichik kurslarni tanlashni taklif qiladi. Kurslarning ba’zilari o‘rganilishi kerak, boshqalari faqat ma’lum darajada o‘rganilishi kerak, boshqalari esa ixtiyoriydir . O‘qituvchi bilan birgalikda talabalar o‘zlarining to‘rt yillik o‘quv kurslari dasturini, jumladan, nafaqat mutaxassislik, balki universitetning boshqa bo‘limlari kurslarini ham tuzadilar. Mustaqil ish shakllari, agar iloji bo‘lsa, talabaning ta’limining qobiliyatlari va maqsadlariga qarab individuallashtiriladi, ya'ni. orientatsiyadan kelajakdagi kasbiy faoliyatga. Talabalarning mustaqil ishi universitet tomonidan puxta rejalashtirilgan bo‘lib, uslubiy va tashkiliy jihatdan to‘liq ta'minlanadi.
Shunday qilib, Germaniya va AQShda ta’limni individuallashtirishning asosiy yo‘nalishlarini ko‘rib chiqqan holda, butun oliy ta’lim tizimining talaba shaxsiga, ta’limni individuallashtirish shakllari, vositalari va usullarining xilma-xilligiga maqsadli yo‘naltirilganligini ta'kidlash mumkin. Ta’lim tizimlarining qiyosiy ­tahlili biz o‘rganayotgan muammoning dolzarbligini tasdiqladi va Germaniya va AQSh talabalari tomonidan amalga oshiriladigan individual ta’lim yo‘nalishini loyihalashning mumkin bo‘lgan variantlarini ko‘rib chiqishga imkon berdi.
Shunday qilib, o‘quvchining individual ta’lim yo‘nalishining tarkibiy qismlari va mazmunini o‘rganib chiqib, shuni ta’kidlash mumkinki, bu yo‘nalish o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’limga asoslanadi va uni insonparvarlashtirish va ta’lim muammolarini hal qilishning samarali usullaridan biri deb hisoblash mumkin.
Talabalarni individual ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha o‘qitish samaradorligi talabalarni individual ta’lim yo‘nalishi sifatida ta’lim dasturi mantig‘ida ishlashga tayyorlashga qaratilgan o‘quvchi uchun individual ta’lim yo‘nalishini loyihalash texnologiyasini yaratish zarurligini belgilaydi.