Informaсiyalíq texnologiyalar hám kommunikaciyalardi rawajland

II.Tiykarǵı bólim
1.Terminlerdiń strukturalı dúzilisi
Ápiwayı terminler - quramında sóz jasaytuǵın hám sóz ózgertiriwshi affikslardıń bar-joq ekenligine qaramay, jalǵız bir ózekten yamasa negizden payda bolǵan, bir ǵana leksikalogik mánisli bólim bolǵan sóz esaplanadı. Mısalı : ásker, shtab, avtomat (áskeriy); tor, shpal, aǵash (aǵashsozlik); miyrasxor, gúwa (yuridikalıq ). Ápiwayı terminler eki gruppaǵa bólinedi: 1.Túpkilikli terminler - jalǵız ózekten payda bolǵan terminler: bala, jiyen, dayı (aǵayınlıq ); mebel, awlaq jer, qapı járiyma, huqıq, jaza (yuridikalıq ). 2.Jasalma terminler - túpkilikli terminlerge qandayda bir jasaytuǵın affikstıń qosılıwı menen payda bolǵan terminler: mebel ustasi, aǵash ustası, dál-dálshi, ayıpker (yuridikalıq ).
Qospa termin - eki hám odan artıq ápiwayı terminlerdiń birigiwinen dúzilgen terminler.
Qospa terminler de qospa sóz sıyaqlı óz qatlam sózlerinen, basqa til materiallarınan hám de hár eki derektiń óz-ara qosılıwınan jasaladi. Ózbek tili materialları tiykarında júzege kelgen qospa terminler tiykarınan hámme paydalanatuǵin tayın qospa sózniń ilimiy termin yamasa nomen retinde terminologik sistemalarǵa qabıl etiliwi nátiyjesi bolıp tabıladı. Bunday eki planda qollanıwshı leksik birlikler kóbirek xalıq tili menen baylanıslı halda rawajlanǵan terminologik sistemalarda tez-tez ushraydı. Sonıń menen birge, óz tilimiz materiallarınan dúzilgen qospa terminler áyne orıssha terminlerdi tolıq taliqlaw processinde de júzege keledi.
Belgili, ózbek xalqi áyyemnen basqa xalıqlar menen sheriklikte, qońsıshiliqda jasap kelgen. Soǵan kóre, tilimizde ayırım komponentleri arabsha, parsısha yamasa orıssha -baylanisqan bolǵan, hátte hár eki bólegi de arnawlı bir (ózbek tilinen basqa ) til materialınan jasalǵan qospa sóz hám terminler ushraydı. Sonday eken, qospa terminlerdiń komponentleri genetikalıq materialına kóre túrlishe. Soǵan kóre, yaǵnıy qospa terminlerdi olardı shólkemlesken komponentleriniń kelip shıǵıw materialına kóre eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: 1) bir tildegi qatlamǵa tiyisli sóz birliklerinen payda etilgen qospa terminler; 2) túrli tillerge tiyisli sóz birliklerinen payda etilgen qospa terminler.
Komponentleri bir leksik qatlamǵa tiyisli sóz birliklerinen payda etilgen qospa terminler. Bunday qospa terminler de, óz gezeginde, ekige bólinedi: a) ózbek tilinde aldınan qollap kelingen ózbekshe, arabsha, parsısha sózlerdiń óz-ara qosılıwınan júzege kelgen qospa terminler. Bunday terminler tómendegi kórinislerge iye: Atliq+atliq modelinde jasalǵan qospa terminler. Bul model botanika, zoologiya sıyaqlı tábiy pánlerde, olardıń terminologik sistemasında aniqlaw esaplanadı. Mısalı : ayiwtaban, itjúzum, túyequs (botanika) sıyaqlı. Keyingi dáwirde texnikanıń bir qatar terminologik sistemalarında da sol tipidegi qospa terminler muǵdarı artıp barıp atır : bólek kosmos, órtkeshıdamlılıq (fizika-matem.); qáyin ana, úlken baba (aǵayınlıq ); tintiw qılıw, huqıqtı sheklew (yuridikalıq ) sıyaqlı.
b) komponentleri orıssha -baynalminal termin yamasa termin-elementlerden ibarat, orıs tilinen tayın halda ózlestirilgen qospa terminler. Bunday terminler ush jaǵdayda júzege keledi:
- eger orıssha -baynalminal qospa terminniń hár eki komponenti ózbek tilinde ǵárezsiz termin yamasa terminelementi retinde qollansa, bunday terminler ózbek tilinde de qospa esaplanadi. Mısalı : karbonvodorod, elektrstansiya, radiostansiya, radiolampa, kinokomediya, kvarsgenerator, kristallgidrat sıyaqlı.
- birinshi komponenti úzliksiz tákirarlanıwshı (anti-, avto-) elementten shólkemlesken qospa terminler. Mısalı : áyyemgiosinus, antiparallel, antisimmertiya, avtokataliz, avtokran, avtorentgen, avtobenzin sıyaqlı.
-basqa jaǵdaylarda bolsa, yaǵnıy bólimlerge ajraluwshi orıssha terminlerdiń arnawlı bir bólegi ǵárezsiz terminnen hám de-, per-, re-, so-, sub- sıyaqlı prefikslardan ibarat bolǵanda yamasa ekinshi komponenti ǵárezsiz qollanbaytuǵın suffiksoid arqalı ańlatpalanadı : depolyarizator, qıshqılanıw, reekstraksiya, rekristallizasiya, ılaydan islengen ıdısimer, suboksid sıyaqlı.
2. Túrli tillerge tiyisli sóz birliklerden payda bolǵan (gibrid) qospa terminler. Bunday terminler eki basqa -basqa qatlamlarǵa tiyisli sózlerdiń óz-ara birigiwinen payda boladı. Ádebiyatlarda bunday terminlerdi “gibrid qospa sóz” yamasa gibrid terminler dep aytilmaqta. Bunday terminler eki qıylı boladı :
a) gibridlerdiń hár ekewi de orıssha -baynalminal, da ózbekshe komponenti ǵárezsiz mánis hám qollanıwǵa iye bolǵan sóz-terminlerden ibarat boladı : karbonsuwlar, limitkórsetkish, elektraasbap, yodmay hám basqalar.
b) baynalminal komponenti avto-, aǵza-, nitro-, psevdo- sıyaqlı anıqlawshılar menen kórsetilgen gibrid terminler. Mısalı, avtosuǵorgich, agroqaǵiyda, aeropúrkegish, gidroqurilma, izotuziliw, makrodunyo, mikroiqtisad, pnevmodóngelek, psevdokóbeytpe, protojulduz, fotoqaǵaz, infraqızıl, ultrakóbeytpe, videojazuw sıyaqlı.
Quramalı terminler - bir yamasa birden artıq sózlerdiń grammatik tóbelik munasábetine tiykarlanǵan turaqlı birikpe jaǵdayında boladı.
Terminologiyaga arnalǵan ádebiyatlarda quramalı terminler birikpeli terminler quramında uyreniledi. Ayırım ádebiyatlarda bolsa, «quramalı termin» retinde aytiladi.
Quramalı dúzilgen terminler soǵıwda tómendegi talaplarǵa itibar beriliwi kerek: a) termin ilaji barinsha ıqsham, kem sanlı sózlerden ibarat bolıwı kerek. Terminlerdiń ıqsham bolıwı olardı qóllawda qolaylıq tuwdırıwdan tısqarı, olardan jańa terminler soǵıw múmkinshiligin beredi. Sebebi, ámeldegi terminlerden sóz jasaytuǵın affiks járdeminde jańa termin soǵıw (san-teris san, ayqulaq-doǵanıń gradusı ) hádiyseler, túsinikler arasında ámeldegi bolǵan baylanıstı da kórsetip turadı ; b) quramalı termin quramındaǵı birpara sózdi anıqlama beretuǵın taǵı basqa sóz bolmawi (qawıs ishinde berilmewi) kerek. Keri jaǵdayda terminnen paydalanıwda qıyınshılıq boladı. Mısalı, topıraqtekseriwshilik salasında jaratılǵan degradasiyalangan (aynıǵan ) qara topıraq, matematika salasındaǵı erkin muǵdar, uqsaǵan (analogiya) metodı sıyaqlı terminler tabıslı shıqpaǵan bolıp, olardı isletiw talay qolaysızlıq tuwdıradı. Quramalı terminler quramındaǵı hár bir sóz basqası menen affikslar járdeminde yamasa sintaktik tártip arqalı birikken bolıwı kerek. Olardıń járdemshiler hám baylawlar quralı menen grammatik munasábetke kirisiwleri maqul emes. Sebebi járdemshi sózler quralı menen birikken sózlerden ibarat bolǵan quramalı terminlerdiń terminlik ózgesheligi bilinbey qaladı, ápiwayı, erkin birikpege uqsap ketedi. Mısalı, múyesh benen ólshew, orta hám shet koefficientke bólıw (“zolotoye secheniye”) sıyaqlı. Kórinip turıptı, olda, bul terminler quramındaǵı menen járdemshisi hám de baylawshınıń keliwi olardı janlı sóylew elementlerine uqsatıp jibergen.