Informatsion texnologiyalar

Kompyuter  tarmoqlarida  axborotni  himoyalash  deb  foydalanuvchilarni 
ruxsatsiz tarmoq elementlari va zaxiralariga egalik qilishni man etishdagi texnik, 
dasturiy va kriptografik usul va vositalar, hamda tashkiliy tadbirlarga aytiladi. 
Bevosita  telekommunikatsiya  kanallarida  axborot  xavfsizligini  ta’minlash 
usul  va  vositalarini  quyidagilar:  to‘sqinlik;  egalikni  boshqarish;  niqoblash; 
tartiblash; majburlash; undamoq. 
Yuqorida keltirilgan usullarni quyidagicha ta’riflash qabul qilingan. 
Тo‘sqinlik  apparatlarga,  ma’lumot  tashuvchilarga  va  boshqalarga  kirishga 
fizikaviy usullar bilan qarshilik ko‘rsatish deb aytiladi. 
Egalikni  boshqarish  —  tizim  zaxiralari  bilan  ishlashni  tartibga  solish 
usulidir. Ushbu usul quyidagi funksiyalardan iborat: 
•  tizimning  har  bir  obyektini,  elementini  identifikatsiyalash,  masalan, 
foydalanuvchilarni; 
•  identifikatsiya bo‘yicha obyektni yoki subyektni haqiqiy, asl ekanligani 
aniqlash; 
•  vakolatlarni  tekshirish,  ya’ni  tanlangan  ish  tartibi  bo‘yicha  (reglament) 
hafta  kunini,  kunlik  soatni,  talab  qilinadigan  zaxiralarni  qo‘llash 
mumkinligini tekshirish; 
•  qabul  qilingan  reglament  bo‘yicha  ishlash  sharoitlarini  yaratish  va 
ishlashga ruxsat berish; 
•  himoyalangan zaxiralarga qilingan murojaatlarni qayd qilish; 
•  ruxsatsiz  harakatlarga  javob  berish,  masalan,  signal  berish,  o‘chirib 
qo‘yish, so‘rovnomani bajarishdan voz kechish va boshqalar. 
Niqoblash  —  ma’lumotlarni  o‘qib  olishni  qiyinlashtirish  maqsadida  ularni 
kriptografiya orqali kodlash. 
Тartiblash  —  ma’lumotlar  bilan  ishlashda  shunday  shart-sharoitlar 
yaratiladiki, ruxsatsiz tizimga kirib olish ehtimoli kamaytiriladi. 
Majburlash — qabul qilingan qoidalarga asosan ma’lumotlarni qayta ishlash, 
aks holda foydalanuvchilar moddiy, ma’muriy va jinoiy jazolanadilar. 

 
132
Undamoq — axloqiy va odobiy qoidalarga binoan qabul qilingan tartiblarni 
bajarishga yo‘naltirilgan. 
Yuqorida  keltirilgan  usullarni  amalga  oshirishda  quyidagicha  tasniflangan 
vositalar tadbiq etiladi. 
Rasmiy  vositalar  —  shaxslar  ishtirokisiz  axborotlarni  himoyalash 
funksiyalarini bajaradigan vositalardir. Тarkibi: 
-  texnikaviy  vositalar  sifatida  elektr,  elektromexanik  va  elektron  qurilmalar 
tushuniladi.  Тexnikaviy  vositalar  o‘z  navbatida,  fizikaviy  va  apparatli  bo‘lishi 
mumkin. 
Apparat-texnik  vositalari  deb  telekommunikatsiya  qurilmalariga  kiritilgan 
yoki  u  bilan  interfeys  orqali  ulangan  qurilmalarga  aytiladi.  Masalan, 
ma’lumotlarni nazorat qilishning juftlik chizmasi, ya’ni jo‘natiladigan ma’lumot 
yo‘lda  buzib  talqin  etilishini  aniqlashda  qo‘llaniladigan  nazorat  bo‘lib, 
avtomatik  ravishda  ish  sonining  juftligini  (nazorat  razryadi  bilan  birgalikda) 
tekshiradi. 
Fizikaviy  texnik  vositalar  —  bu  avtonom  holda  ishlaydigan  qurilma  va 
tizimlardir. Masalan, oddiy eshik qulflari, derazada o‘rnatilgan temir panjaralar, 
qo‘riqlash elektr uskunalari fizikaviy texnik vositalarga kiradi. 
Dasturiy  vositalar  —  bu  axborotlarni  himoyalash  funksiyalarini  bajarish 
uchun mo‘ljallangan maxsus dasturiy ta’minotdir. 
Axborotlarni himoyalashda birinchi navbatda eng keng qo‘llanilgan dasturiy 
vositalar  hozirgi  kunda  ikkinchi  darajali  himoya  vositasi  hisoblanadi.  Bunga 
misol sifatida parol tizimini keltirish mumkin. 
Norasmiy  vositalar  —  bevosita  shaxslarni  faoliyati  yoki  uning  faoliyatini 
aniqlab beruvchi reglamentlardir. 
-  tashkiliy 
himoyalash 
vositalari 
— 
bu 
telekommunikatsiya 
uskunalarining  yaratilishi  va  qo‘llanishi  jarayonida  qabul  qilingan 
tashkiliy-texnikaviy  va  tashkiliy-huquqiy  tadbirlardir.  Bunga  bevosita 
misol  sifatida  quyidagi  jarayonlarni  keltirish  mumkin:  binolarning 

 
133
qurilishi,  tizimni  loyihalash,  qurilmalarni  o‘rnatish,  tekshirish  va  ishga 
tushirish; 
-  axloqiy  va  odobiy  himoyalash  vositalari  —  bu  hisoblash  texnikasini 
rivojlanishi  oqibatida  paydo  bo‘ladigan  tartib  va  kelishuvlardir.  Ushbu 
tartiblar 
qonun 
darajasida 
bo‘lmasada, 
uni 
tan 
olmaslik 
foydalanuvchilarni obro‘siga ziyon yetkazishi mumkin; 
-  qonuniy  himoyalash vositalari — bu davlat tomonidan  ishlab chiqilgan 
huquqiy  hujjatlar  sanaladi.  Ular  bevosita  axborotlardan  foydalanish, 
qayta  ishlash  va  uzatishni  tartiblashtiradi  va  ushbu  qoidalarni 
buzuvchilarning mas’uliyatlarini aniqlab beradi. 
Bevosita tarmoq bo‘yicha uzatiladigan ma’lumotlarni himoyalash maqsadida 
quyidagi tadbirlarni bajarish lozim bo‘ladi: 
— uzatiladigan ma’lumotlarni ochib o‘qishdan saqlanish; 
— uzatiladigan ma’lumotlarni tahlil qilishdan saqlanish; 
— uzatiladigan 
ma’lumotlarni 
o‘zgartirishga 
yo‘l 
qo‘ymaslik 
va 
o‘zgartirishga urinishlarni aniqlash; 
— ma’lumotlarni  uzatish  maqsadida  qo‘llaniladigan  dasturiy  uzilishlarni 
aniqlashga yo‘l qo‘ymaslik; 
— firibgar ulanishlarning oldini olish. 
Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda asosan kriptografik usullar qo‘llaniladi. 
EHM himoyasini ta’minlashning texnik vositalari. 
 
Axborot-kommunikatsiyalar  texnologiyalarining  rivojlanishi  oqibatida 
ko‘pgina  axborotni  himoyalash  instrumental  vositalari  ishlab  chiqilgan.  Ular 
dasturiy, dasturiy-texnik va texnik vositalardir. 
Hozirgi  kunda  tarmoq  xavfsizligini  ta’minlash  maqsadida  ishlab  chiqilgan 
texnikaviy vositalarni quyidagicha tasniflash mumkin: 
Fizikaviy  himoyalash  vositalari  —  maxsus  elektron  qurilmalar  yordamida 
ma’lumotlarga egalik qilishni taqiqlash vositalaridir. 

 
134
Mantiqiy  himoyalash  —  dasturiy  vositalar  bilan  ma’lumotlarga  egalik 
qilishni taqiqlash uchun qo‘llaniladi. 
Тarmoqlararo  ekranlar  va  shlyuzlar  —  tizimga  keladigan  hamda  undan 
chiqadigan  ma’lumotlarni  ma’lum  hujumlar  bilan  tekshirib  boradi  va 
protokollashtiradi. 
Хavfsizlikni  auditlash  tizimlari  —  joriy  etilgan  operatsion  tizimdan 
o‘rnatilgan parametrlarning zaifligini qidirishda qo‘llaniladigan tizimdir. 
Real  vaqtda  ishlaydigan  xavfsizlik  tizimi  —  doimiy  ravishda  tarmoqning 
xavfsizligini tahlillash va auditlashni ta’minlaydi. 
Stoxastik testlarni tashkillashtirish vositalari — axborot tizimlarining sifati va 
ishonchliligini tekshirishda qo‘llaniladigan vositadir. 
Aniq 
yo‘naltirilgan 
testlar 
— 
axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyalarining sifati va ishonchliligini tekshirishda qo‘llaniladi. 
Хavflarni imitatsiya qilish  —  axborot  tizimlariga  nisbatan  xavflar  yaratiladi 
va himoyaning samaradorligi aniqlanadi. 
Statistik  tahlillagichlar  —  dasturlarning  tuzilish  tarkibidagi  kamchiliklarni 
aniqlash,  dasturlar  kodida  aniqlanmagan  kirish  va  chiqish  nuqtalarini  topish, 
dasturdagi  o‘zgaruvchilarni  to‘g‘ri  aniqlanganligini  va  ko‘zda  tutilmagan 
ishlarni bajaruvchi qism dasturlarini aniqlashda foydalaniladi. 
Dinamik tahlillagichlar — bajariladigan dasturlarni kuzatib borish va tizimda 
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlashda qo‘llaniladi. 
Тarmoqning  zaifligini  aniqlash  —  tarmoq  zaxiralariga  sun’iy  hujumlarni 
tashkil qilish bilan mavjud zaifliklarni aniqlashda qo‘llaniladi. 
Kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlarni himoyalashning asosiy yo‘nalishlari
 
Axborotlarni  himoyalashning  mavjud  usul  va  vositalari  hamda  kompyuter 
tarmoqlari  kanallaridagi  aloqaning  xavfsizligini  ta’minlash  texnologiyasi 
evolyutsiyasini 
solishtirish 
shuni 
ko‘rsatmoqdaki, 
bu 
texnologiya 
rivojlanishining  birinchi  bosqichida  dasturiy  vositalar  afzal  topildi  va 
rivojlanishga ega bo‘ldi, ikkinchi bosqichida himoyaning hamma asosiy usullari 

 
135
va  vositalari  intensiv  rivojlanishi  bilan  xarakterlandi,  uchinchi  bosqichida  esa 
quyidagi tendensiyalar ravshan bo‘lmoqda: 
— axborotlarni  himoyalash  asosiy  funksiyalarining  texnik  jihatdan  amalga 
oshirilishi; 
— bir 
nechta 
xavfsizlik 
funksiyalarini 
bajaruvchi 
himoyalashning 
birgalikdagi vositalarini yaratish; 
— algoritm va texnik vositalarni unifikatsiya qilish va standartlashtirish. 
Kompyuter tarmoqlarida xavfsizlikni ta’minlashda hujumlar yuqori darajada 
malakaga  ega  bo‘lgan  mutaxassislar  tomonidan  amalga  oshirilishini  doim  esda 
tutish  lozim.  Bunda  ularning  harakat  modellaridan  doimo  ustun  turuvchi 
modellar  yaratish  talab  etiladi.  Bundan  tashqari,  avtomatlashtirilgan  axborot 
tizimlarida  personal  eng  ta’sirchan  qismlardan  biridir.  Shuning  uchun,  yovuz 
niyatli shaxsga axborot tizimi personalidan foydalana olmaslik chora-tadbirlarini 
o‘tkazib turish ham katta ahamiyatga ega. 
Internet tarmog‘ida mavjud aloqaning himoyasini (xavfsizligini) ta’minlash 
asoslari
 
Ma’lumotlarni  uzatish  tizimlarining  rivojlanishi  va  ular  asosida  yaratilgan 
telekommunikatsiya  xizmat  ko‘rsatish  vositalarining  yaratilishi  bevosita 
foydalanuvchilarga tarmoq zaxiralaridan foydalanish tartiblarini ishlab chiqarish 
zaruriyatini paydo qildi: 
•foydalanuvchining anonimligini ta’minlovchi vositalar; 
•serverga  kirishni  ta’minlash.  Server  faqatgina  bitta  foydalanuvchiga  emas, 
balki  keng  miqyosdagi  foydalanuvchilarga  o‘z  zaxiralaridan  foydalanishga 
ruxsat berishi kerak; 
•ruxsatsiz kirishdan tarmoqni himoyalash vositalari. 
Internet tarmog‘ida ruxsatsiz kirishni taqiqlovchi tarmoqlararo ekran — Fire 
Wall  vositalari  keng  tarqalgan.  Ushbu  vosita  asosan  UNIХ  operatsion 
tizimlarida  qo‘llanilib,  bevosita  tarmoqlar  orasida  aloqa  o‘rnatish  jarayonida 
xavfsizlikni  ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  Fire  Wall  tizimlari  tashqi  muhit, 

 
136
masalan,  Internet  uchun,  asosiy  ma’lumotlarni  va  MBlarini  xotirasida  saqlab, 
bevosita  ma’lumot  almashuvini  ta’minlashi  va  korxona  tizimiga  kirishini 
taqiqlashi mumkin. 
Lekin  Fire  Wall  tizimlarining  kamchiliklari  ham  mavjud,  masalan,  e-mail
 
orqali  dasturlar  jo‘natilib,  ichki  tizimga  tushgandan  so‘ng  o‘zining  qora 
niyatlarini bajarishida ushbu himoya ojizlik qiladi. 
Fire  Wall  sinfidagi  tizimlarning  asosiy  qismi  tashqi  hujumlarni  qaytarish 
uchun  mo‘ljallangan  bo‘lsa  ham,  hujumlar  ularning  60  foizi  kuchsiz  ekanligini 
ko‘rsatdi. Bundan tashqari, Fire Wall zabt etilgan serverning ishlashiga qarshilik 
ko‘rsata olmaydi. 
Shu  bois,  Internet  tizimida  xavfsizlikni  ta’minlash  bo‘yicha  quyidagi 
o‘zgarishlar kutilmoqda: 
•  Fire Wall tizimlarining bevosita xavfsizlik tizimlariga kiritilishi; 
•  tarmoq  protokollari  bevosita  foydalanuvchilarni  huquqlarini  aniqlovchi, 
xabarlarning  yaxlitligini  ta’minlovchi  va  ma’lumotlarni  shifrlovchi 
dasturiy  imkoniyatlaridan  iborat  bo‘lishlari.  Hozirgi  kunda  ushbu 
protokollarni  yaratish  bo‘yicha  anchagina  ishlar  olib  borilmoqda.  SKIP 
protokoli  (Simple  Key  management  for  Internet  Protocol  —  Internet 
protokollari  uchun  kriptokalitlarning  oddiy  boshqaruvi)  shunga  misol 
bo‘la oladi. 
Internetda axborotlar xavfsizligini ta’minlash asoslari 
Internet ga ruxsatsiz kirish usullarining tasnifi
 
Har  qanday  tashkilot  Internetga  ulanganidan  so‘ng,  hosil  bo‘ladigan 
quyidagi muammolarni hal etishlari shart: 
• tashkilotning kompyuter tizimini xakerlar tomonidan buzilishi; 
•  Internet  orqali  jo‘natilgan  ma’lumotlarning  yovuz  niyatli  shaxslar 
tomonidan o‘qib olinishi; 
• tashkilot faoliyatiga zarar yetkazilishi. 

 
137
Internet loyihalash davrida bevosita himoyalangan tarmoq sifatida ishlab 
chiqilmagan. Bu sohada hozirgi kunda mavjud bo‘lgan quyidagi muammolarni 
keltirish mumkin: 
•ma’lumotlarni yengillik bilan qo‘lga kiritish; 
•tarmoqdagi kompyuterlar manzilini soxtalashtirish; 
•ТCP/IP vositalarining zaifligi; 
•ko‘pchilik saytlarning noto‘g‘ri konfiguratsiyalanishi; 
•konfiguratsiyalashning murakkabligi. 
Global  tarmoqlarning  chegarasiz  keng  rivojlanishi  undan  foydalanuvchilar 
sonining  oshib  borishiga  sabab  bo‘lmoqda,  bu  esa  o‘z  navbatida  axborotlar 
xavfsizligiga  tahdid  solish  ehtimolining  oshishiga  olib  kelmoqda.  Uzoq 
masofalar  bilan  axborot  almashish  zaruriyati  axborotlarni  olishning  qat’iy 
chegaralanishini talab etadi. Shu maqsadda tarmoqlarning segmentlarida har xil 
darajadaga himoyalash usullari taklif etilgan: 
•   erkin kirish (masalan: WWW server); 
• chegaralangan  kirishlar  segmenti  (uzoq  masofada  joylashgan  ish  joyiga 
xizmatchilarning kirishi); 
• ixtiyoriy kirishlarni man etish (masalan, tashkilotlarning moliyaviy lokal 
tarmoqlari). 
Lokal  tarmoqlarning  global  tarmoqlarga  qo‘shilishi  uchun  tarmoqlar 
himoyasi administratori quyidagi masalalarni hal qilishi lozim: 
—lokal  tarmoqlarga  global  tarmoq  tomonidan  mavjud  xavflarga  nisbatan 
himoyaning yaratilishi; 
—global 
tarmoq 
foydalanuvchisi 
uchun 
axborotlarni 
yashirish 
imkoniyatining yaratilishi. 
Bunda quyidagi usullar mavjud: 
— 
kirish mumkin bo‘lmagan tarmoq manzili orqali; 
—Ring dasturi yordamida tarmoq paketlarini to‘ldirish; 
—ruxsat  etilgan  tarmoq  manzili  bilan  taqiqlangan  tarmoq  manzili  bo‘yicha 

 
138
birlashtirish; 
—taqiqlangan tarmoq protokoli bo‘yicha birlashtirish; 
—tarmoq bo‘yicha foydalanuvchiga parol tanlash; 
—REDIPEST  turidagi  ISMP  paketi  yordamida  marshrutlar  jadvalini 
modifikatsiyalash; 
— 
RIP standart bo‘lmagan paketi yordamida marshrutlar jadvalini 
o‘zgartirish; 
— 
DNS sroofingdan foydalangan holda ulanish. 
 
Тarmoqlararo ekran va uning vazifalari
 
Тarmoqlararo  ekran  —  himoyalash  vositasi  bo‘lib,  ishonchli  tarmoq  va 
ishonchsiz tarmoq orasida ma’lumotlarga kirishni boshqarishda qo‘llaniladi. 
Тarmoqlararo  ekran  ko‘p  komponentli  bo‘lib,  u  Internetdan  tashkilotning 
axborot  zaxiralarini  himoyalash  strategiyasi  sanaladi.  Ya’ni  tashkilot  tarmog‘i 
va Internet orasida qo‘riqlash vazifasini bajaradi. 
Тarmoqlararo  ekranning  asosiy  funksiyasi  —  ma’lumotlarga  egalik  qilishni 
markazlashtirilgan boshqaruvini ta’minlashdan iborat. 
Тarmoqlararo ekran quyidagi himoyalarni amalga oshiradi: 
•  o‘rinsiz trafiklar, ya’ni tarmoqda uzatiladigan xabarlar oqimini taqiqlash; 
•  qabul qilingan trafikni ichki tizimlarga yo‘naltirish; 
•  ichki tizimning zaif qismlarini yashirish bilan Internet tomonidan 
uyushtiriladigan hujumlardan himoyalash; 
•  barcha trafiklarni bayonlashtirish; 
•  ichki  ma’lumotlarni,  masalan  tarmoq  topologiyasini,  tizim  nomlarini, 
tarmoq 
uskunalarini 
va 
foydalanuvchilarning 
identifikatorlarini 
Internetdan yashirish; 
• ishonchli autentifikatsiyani ta’minlash. 
Ko‘pgina  adabiyotlarda  tarmoqlararo  ekran  tushunchasi  brandmauer  yoki 
Fire Wall deb yuritilgan. Umuman bularning hammasi yagona tushunchadir. 

 
139
Тarmoqlararo  ekran  —  bu  tizim,  umumiy  tarmoqni  ikki  qismga  ajratib, 
tarmoqlararo  himoya  vazifasini  o‘taydi  va  ma’lumotlar  paketining  chegaradan 
o‘tish shartlarini amalga oshiradigan qoidalar to‘plami hisoblanadi. 
Odatda  tarmoqlararo  ekran  ichki  tarmoqlarni  global  tarmoqlardan,  ya’ni 
Internetdan  himoya  qiladi.  Shuni  aytish  kerakki,  tarmoqlararo  ekran  nafaqat 
Internetdan,  balki  korporativ  tarmoqlardan  ham  himoya  qilish  qobiliyatiga 
egadir. Har qanday tarmoqlararo ekran ichki tarmoqlarni to‘liq himoya qila oladi 
deb bo‘lmaydi. 
Internet  xizmati  va  hamma  protokollarning  amaliy  jihatdan  axborotlarga 
nisbatan  himoyasining  to‘liq  bo‘lmaganligi  muammosi  bor.  Bu  muammolar 
kelib  chiqishining  asosiy  sababi  Internetning  UNIХ  operatsion  tizim  bilan 
bog‘liqligida. 
ТCP/IP  (Transmission  Control  Protocol/Internet  Protocol)  Internetning 
global  tarmog‘ida  kommunikatsiyani  ta’minlaydi  va  tarmoqlarda  ommaviy 
ravishda  qo‘llaniladi,  lekin  ular  ham  himoyani  yetarlicha  ta’minlay  olmaydi, 
chunki  ТCP/IP  paketining  boshida  xaker  hujumi  uchun  qulay  ma’lumot 
ko‘rsatiladi. 
Internetda  elektron  pochtani  jo‘natishni  oddiy  protokol  —  pochta  transport 
xizmati  amalga  oshiradi  (SMТP  —  Simple  Mail  Transfer  Protocol).  Bu 
protokolda  mavjud  bo‘lgan  himoyalashning  muhim  muammolaridan  biri  — 
foydalanuvchi jo‘natuvchining manzilini ko‘ra olmasligidir. Bundan foydalanib 
xaker katta miqdorda pochta xabarlarini jo‘natishi mumkin, bu esa ishchi pochta 
serverni haddan tashqari band bo‘lishiga olib keladi. 
Internetda  ommaviy  tus  olgan  dastur  bu  Sendmail  elektron  pochtasidir. 
Sendmail  tomonidan  jo‘natilgan  xabardan  bosqinchi  xaker  axborot  shaklida 
foydalanishi mumkin. 
Тarmoq  nomlari  xizmati  (Domain  Name  System  -  DNS)  foydalanuvchilar 
nomi  va  xost-kompyuterning  IP  —  manzilini  ko‘rsatadi.  DNS  kompaniyaning 
tarmoq tuzilishi haqida ma’lumotlarni saqlaydi. DNS-ning muammolaridan biri 

 
140
shundaki, 
bundagi 
ma’lumotlar 
bazasini 
mualliflashtirilmagan 
foydalanuvchilardan  yashirish  ancha  qiyin.  Buning  natijasida,  xakerlar  DNS  ni 
ko‘pincha  xost-kompyuterlarning  ishonchli  nomlari  haqida  ma’lumotlar 
manbasidan foydalanish uchun ishlatishi mumkin. 
Uzoq  terminallar  emulyatsiyasi  xizmati  uzoq  tizimlarni  bir-biriga  ulash 
uchun  xizmat  qiladi.  Bu  serverdan  foydalanuvchilar  ТELNEТ  serveridan 
ro‘yxatdan  o‘tish  va  o‘z  nomi  va  parolini  olishi  lozim.  ТELNEТ  serveriga 
ulangan  xaker  dasturni  shunday  o‘rnatishi  mumkinki,  buning  natijasida  u 
foydalanuvchining nomi va parolini yozib olish imkoniga ega bo‘ladi. 
World  Wide  Web  —  WWW  bu  tizim  Internet  yoki  intratarmoqlardagi  har 
xil  serverlar  ichidagi  ma’lumotlarni  ko‘rish  uchun  xizmat  qiladi.  WWWning 
asosiy  xossalaridan  biri  —  tarmoqlararo  ekran  orqali  aniq  protokol  va 
manzillarni filtrlash zarurligini tarmoqning himoyalash siyosati qarori bilan hal 
etilishidir. 
Har  qanday  tashkilotning  tarmoq  xavfsizligi  siyosati  ikki  qismdan  iborat 
bo‘ladi: tarmoq servislaridan foydalanish; tarmoqlararo ekranni qo‘llash. 
Тarmoq  servislaridan  foydalanish  siyosatiga  mos  ravishda  Internetda 
servislar ro‘yxati aniqlanadi. Bu servislarga foydalanuvchilar cheklangan kirish 
bilan ta’minlanadi. 
Kirish  usullarining  cheklanilishi  —  foydalanuvchilar  tomonidan  Internet 
servislariga chet yo‘llar orqali ruxsatsiz kirishni taqiqlash ma’nosini bildiradi. 
Тarmoq  servislariga  kirish  siyosati,  odatda,  quyidagi  prinsiplarga  moyil 
bo‘ladi: 
  Internetdan  ichki  tarmoqqa  kirishni  taqiqlash,  lekin  ichki  tarmoqdan 
Internetga kirishga ruxsat berish; 
  vakolatlangan  tizimlarga  Internet  dan  ichki  tarmoqqa  cheklanilgan 
kirishga ruxsat berish. 
Тarmoqlararo  ekranlarga  qo‘yiladigan  vazifaviy  talablar  quyidagilardan 
iborat: 

 
141
•  tarmoq darajasida filtrlashga talab; 
•  amaliy darajada filtrlashga talab; 
•  administratsiyalash va filtrlash qoidalarini o‘rnatish bo‘yicha talab; 
•  tarmoqda autentifikatsiyalash vositalariga talab; 
•  ishlarni qayd qilish va hisobni olib borish bo‘yicha talab. 
 
Тarmoqlararo ekranning asosiy komponentlari
 
 
Тarmoqlararo  ekranlarning  komponentlari  sifatida  quyidagilarni  keltirish 
mumkin:  filtrlovchi  -  yo‘llovchi;  tarmoq  darajasidagi  shlyuzlar;  amaliy 
darajadagi shlyuzlar. 
Filtrlovchi-yo‘llovchi 
— 
yo‘llovchi, 
ya’ni 
kompyuter 
tarmog‘ida 
ma’lumotlarni  manzilga  yetkazuvchi  dasturlar  paketi  yoki  serverdagi  dastur 
bo‘lib, u kiradigan va chiqadigan paketlarni filtrlaydi. Paketlarni filtrlash, ya’ni 
ularni  aniq  to‘plamga  tegishliligini  tekshirish,  ТCP/IP  sarlavhasidagi 
ma’lumotlar bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Filtrlashni  aniq  xost-kompyuter,  ya’ni  tarmoqdagi  fayl  va  kompyuter 
zaxiralariga  kirishni  amalga  oshiruvchi  kompyuter  yoki  port,  ya’ni  xabarlarni 
jo‘natish yoki qabul qilish maqsadida mijoz va server tomonidan ishlatiladigan 
va  odatda  16  bitli  son  bilan  nomlanadigan  dastur  bilan  ulanishda  amalga 
oshirish  mumkin.  Masalan,  foydalanuvchiga  keraksiz  yoki  ishonchsiz  xost-
kompyuter va tarmoqlar bilan ulanishni taqiqlash. 
Filtrlash  qoidalarini  ifodalash  qiyin  jarayon  bo‘lib,  ularni  testlash  vositalari 
mavjud emas. 
Тarmoq  darajasidagi  shlyuzlar  ishonchli  mijozlardan  aniq  xizmatlarga 
so‘rovnomasini  qabul  qiladi  va  ushbu  aloqaning  qonuniyligini  tekshirgandan 
so‘ng  ularni  tashqi  xost-kompyuter  bilan  ulaydi.  Shundan  so‘ng  shlyuz  ikkala 
tomonga ham paketlarni filtrlamay jo‘natadi. 

 
142
Bundan  tashqari,  tarmoq  darajasida  shlyuzlar  bevosita  server-dallol 
vazifasini bajaradi. Ya’ni, ichki  tarmoqdan keladigan  IP  manzillar o‘zgartirilib, 
tashqariga  faqatgina  bitta  IP  manzil  uzatiladi.  Natijada,  ichki  tarmoqni  tashqi 
tarmoq  bilan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  bog‘lamaydi  va  shu  yo‘l  bilan  ichki  tarmoqni 
himoyalash vazifasini o‘taydi. 
Amaliy  darajadagi  shlyuzlar  filtrlovchi-yo‘llovchilarga  mansub  bo‘lgan 
kamchiliklarni  bartaraf  etish  maqsadida  ishlab  chiqilgan.  Ushbu  dasturiy  vosita 
vakolatlangan  server,  deb  nomlanadi  va  u  bajarilayotgan  xost-kompyuter  esa