Ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlar va O’zbekistonda hurmat kategoriyasining paradigmatik ifodasi

Ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlar va O’zbekistonda hurmat kategoriyasining paradigmatik ifodasi
A paradigmatic expression of the category of respect in English-speaking countries and Uzbekistan
Парадигмальное выражение категории уважения в англоязычных странах и Узбекистане
FarDU Gumanitar yo’nalishlar bo’yicha chet tillari kafedrasi mudirasi Sotvaldiyeva Hilola Musinovna, lingvistika (ingliz tili) 2-bosqich magistranti Axunova Mohidil Abdurahim qizi
Annotatsiya: ushbu maqolada ingliz tilida so’zlashuvchi davlatlarda va O’zbekistonda hurmat kategoriyasining turli ifodaviy ko’rinishlari va ularning o’xshash va farqli tomonlari, turli holatlarda hurmatni bildirish, ularning leksik va frazeologik, verbal va noverbal shakklari yoritilgan.
Kalit so’zlar: kategoriya, Arastu, hurmat, hurmat kategoriyasi, ifoda usullari, hurmat kategoriyasi ifoda birliklari, frazalar, murojaat so’zlari
Kategoriya so’zi qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan bo’lib, “izohlamoq”, “tushuntirmoq”, “ko’rsatmoq” kabi ma’nolarni anglatadi. Kategoriya so’zini tarixda birinchilardan bo’lib Arastu izohlab, ilmiy mavzu sifatida falsafa bobida yondoshgan. Bugungi kunda “kategoriya” atamasi deyarli barcha sohalarda qo’llaniladi. Chunki kategoriyaning bugungi kundagi izohi muayyan belgilarining umumiyligi bilan birlashgan narsa va hodisa, shaxslar turi, tukrumi, darajasi hamda guruhini anglatadi. Ilmiy terminologiyada esa, kategoriya - predmet turlarini yoki ularning umumiy belgilarini bildiruvchi tushuncha sifatida ifodalangan.
Hurmat so’zi esa, arab tilidan olingan bo’lib, man qilingan narsa, muqaddas narsa, muqaddaslik, daxlsizlik, ehtirom, izza, siylov degan ma’nolarni anglatadi. Murojaatda hurmat takallufni ifodalaydi. Hurmat qilish esa bir kishining ikkinchisiga nisbatan pozitsiyasi bo’lib, axloqning eng muhim talablaridan biri hisoblanadi. Hurmat o’z o’rnida juda kata qamrovga ega harakat hisoblanadi. Uning ifodalanish shakllari ham o’ziga hos va turlichadir. Masalan, jamiyatda har qanday faol inson deyarli har kuni har xil odamlar bilan muloqatda bo’ladi. Agar inson juda yaxshi tarbiya topgan bo’lsa va yoki o’zini hurmat qilsa, hamisha bilgan va bilmagan, tanigan va tanimagan insonlariga hurmat bilan munosabatda bo’ladi. Shuningdek, Yoshi ulug’larga, kichik yoshdagilarga, ayollarga va erkaklarga jamiyatdagi hurmatning ifoda ko’rinishi turli usullarda bo’ladi. Ayniqsa, o’zbek mentalitetida Yoshi kattalarga nisbatan bo’ladigan hurmat munosabati o’ziga hosdir. Aslida hurmat kategoriyasi nafaqat lingvistikada, balki ko’plab sohalarda ham mavjud. Jumladan, psixologiya, sotsiologiya va boshqalar. Hurmat kategoriyasining linvistik tahliliga keladigan bo’lsak, u leksik, semantic, stilistik, sintaktik, verbal va noverbal jihatdan tahlil qilinishi mumkin.
Aslida biz hurmatning ifoda ko’rinishini uch turga bo’lishimiz mumkin: murojaat (salomlashish), muloqot va xatti-harakat. Ingliz tilida do’stona va oddiy salomlashish “hi, hello”- o’zbek tilida “salom”; hurmat va odob bilan salomlashish “Good morning”, “Good afternoon”, “Good evening”. Bu vaziyatda qarshi taraf ham huddi shu tarzda salomlashadi; o’zbeklarda “Assalomu aleykum” iborasi orqali. “Assalomu aleykum” deb salomlashganda “Vaalaykum assalom” deya javob qaytariladi. Va bu o’zbek tiliga islom dini tufayli singib ketgan ibora hisoblanadi.
Kishilarga murojaat qilishda