Iniyaz atindaģi nmpi sirtqi bolim 2 b kurs talabasi Qurbaniyazova Gulmiyraniñ Teznalogik tàlim praktikum paninen òz betinshe jumisi

Àjiniyaz atindaģi NMPI Sirtqi bolim 2 b kurs talabasi Qurbaniyazova Gulmiyraniñ Teznalogik tàlim praktikum paninen òz betinshe jumisi
Tema: Sirtqi rezba ashiw. Sirtqi rezba ashiwda isletiletuģinasbap hàm uskeneler.

Tema: Sirtqi rezba ashiw. Sirtqi rezba ashiwda isletiletuģinasbap hàm uskeneler.
Reje:

1. 
   Rezba ashiwdagi asbap-uskeneler
   
2. 
   Metchikler
   

Metchiklarda ush yamasa tórtew ariqcha 6 bolıp, olar arqalı qırqıw waqtında payda bolǵan qırındılar shıǵıp ketedi. Ariqchalarning shetleri kesetuǵın tıyıqlar 7 den ibarat bolıp, olar rezba qırqıw ushın xızmet etedi.

Metchiklar U10A, U12A hám 9X, 9XS markalı uglerodlı hám legirlangan ásbapsozlik polatlarınan tayarlanadı. Qirquvchi bólegi 2 konussimon formada bolıp, metchik tesikka kirey barǵan sayın odaǵı kesetuǵın tıyıqlar izbe-iz vintaviy sızıq—rezba ızların payda etıp onı oyıqlashtira baradı. Kalibrlovchi bólegi 3 bolsa rezbalarni tozalab, anıq forma hám ólshemge keltiredi.
Qandayda bir ólshemdegi rezba qırqıw ushın mólsherlengen metchiklar komplektida ekew yamasa ush metchik bolıp, olardıń isletiw izbe-izligi quyrıqlarına sızılǵan sızıqlar arqalı anıqlanadı (62-súwret, IV). Shiziqlar sanı metchik nomerin ańlatadı. Birinshi náwbette bir sızıqlı metchik menen rezba qırqıladı. Bunıń menen belgili oyıqlıqdaǵı shala rezba ashıladı. Keyininen ekinshi metchik menen ortasha rezba qirqilib, úshinshisi menen anıq rezba payda etinadi.
Bır jola ekinshi yamasa úshinshi nomerli metchik menen rezba qırqıwǵa ruxsat etilmeydi. Bul zat metchikning sınıwına sebep boladı. Rezba tegis hám sapalı shıǵıwı, metchikning isten chiqmasligini támiyinlew ushın rezba qırqıw waqtında onı moylab turıw kerek.

63-súwret. Vorotoklar:
a—uyali, b—surilma jag'li.
Sırısı metchiklar vorotok (63-súwret) menen aylantiriladi. Vorotoklar eki qıylı boladı : biri ózgermeytuǵın kvadrat tesikli, ekinshisi ózgeretuǵın ; ózgermeytuǵın vorotokda túr-túrli ólshemli metchiklarning gelleklerine moslab ashılǵan bir neshe kvadrat formadaǵı tesikler boladı, ózgeretuǵın vorotokda surilma jaq bolıp, onı jıljıtıw menen tesik ólshemin metchik gellegiga moslanadi;
Ishki rezbalar qırqıwda rezbaga uyqas burawlardı tuwrı tańlawǵa bólek itıbar beriw kerek. Rezbaga uyqas buraw tańlaw degende bolt ushın buranda tayarlawda metalldı tesiw ushın kerek bolatuǵın buraw diametrin anıqlaw túsiniledi. Metrik hám truba rezbalarga uyqas burawlar diametrin kestelerden paydalanıp anıqlanadı. Kestelerden paydalanıwdıń ılajı bolmaǵan jaǵdaylarda metrik rezbaga uyqas buraw (tesik) diametrin tómendegi formuladan tabıw mumki. n: 4 = O—3, bul jerde y — buraw (tesik) diametri, mm; 0 — rezba (bolt) diametri, mm; 5 — rezba qádemi, mm.
Boltning diametri shtangentsirkul járdeminde, rezba qádemi ólshew usılı menen yamasa rezbomer járdeminde olshenedi. Tabılǵan bahalar formulaǵa qóyılıp, tesik ashıw ushın kerek bolǵan buraw diametri anıqlanadı. Mısal : boltning diametri D= 6 mm (M6 ), rezbasining qádemi S=1 mm bolsa, oǵan uyqas buraw (tesik) dıń diametri d~D—S = 6—1=5 mm boladı.
Sonday eken, diametri 6 mm li boltga uyqas buranda tayarlaw ushın 1 onı diametri 5 mm li buraw menen burawlanadı, keyininen M6 metchik menen rezba qırqıladı.
Rezbaga uyqas buraw diametrin metchiklardagi jazıw (nomer) larga qaray da anıqlaw múmkin. Ol jaǵdayda rezba diametri hám qádemi kórsetilgen boladı. Rezba diametrinen qádemin ayırıp Oǵan uyqas tesik ashıw ushın isletiletuǵın buraw diametri anıqlanadı. Nátiyjede esaplaw jolı menen normal rezbalar ushın ápiwayı keste dúziw múmkin.
5-kestede metrik rezba qırqıladıǵan tesikler ashıw ushın isletiletuǵın burawlardıń diametrleri keltirilgen.
5-keste

№	Rezba (bolt) dıń diametric D, mm	Rezba qádemi S,	Rezba uyqas buraw (tesik ) diametri d, mm
1 2 3 4 5 6 7 8 9	М5 М6 М8 М10 М12 М14 М16 М18 М20	0,8 1 1,25 1,5 1,75 2 2 2,5 2,5	4,2 5 6,75(6,8) 8,5 10,25(10,5) 12 14 15,5 17,5

Rezba (bolt) ga uyqas tesikler ashıwda Oǵan sáykes keletuǵın burawdı tuwrı tańlaw zárúr. Burawlanadigan tesik rezbaning ishki diametrine uyqas etip ashılıwı kerek. Eger tesik rezbaning ishki diametrinen kishilew bolsa, rezba o'yishda metchik tesikde qısılıp qalıp sinadi yamasa rezba uziladi. Eger tesiktiń diametri keregiden úlken bolsa, rezba tolıq shıqpaydı.
Metchik menen rezba qırqıwda ol ishlanayotgan metallǵa basım beredi. Bunıń nátiyjesinde rezba diywalları kóterilip, tesik diametri kishilesedi. Bul hal hár qıylı metallarda hár qıylısha júz beredi. Jumsaq hám jabısqaq metallarda kóbirek, qattı metallarda kemrek. Sonı esapqa alıp, tesikti rezba (bolt) dıń ishki diametrinen úlkenlew etip burǵılaw kerek, diametrler ortasındaǵı parq islenetuǵın metalldıń túrine qaray belgilenedi.
Plashka (lerka) lar sırtqı rezba qirquvchi ásbap bolıp, olar menen bolt, vint, Shpulkalarga rezba qırqıladı. Plashkalar pútinki kesik halqalardan ibarat. Onıń ishine qirquvchi hám kalibrlovchi bólimlerden ibarat vintsimon rezba tıyıq payda etińan. Sirtlarga rezba shıǵarıwda olar'shu detalga burab kiygiziladi.
Slesarlik jumıslarında domalaq formadaǵı hám surilma plashkalar isletiledi. Surilma-plashkalar (64, L-su'wret) ekew tuwrı tórt múyeshlik prizmadan ibarat bolıp, olardıń shetleri tutqısh (klupp) (64, V- súwret) ramkasında jıljıtıw imkaniyatın beretuǵın jóneltiriwshi ariqchalar 4 den ibarat.

64- súwret. Plashka jáne onıń tutqıshları :

' A—surilma tuwrı plashkalar:1—tana bólegi, 2—tig'lar, 3—qirindi ariqchalari, 4—klupplarga qatırıwshı ariqchalar;5—yaxlit hám kesik halqalı plashkalar: 1—tana, 2—tig'lar, 3—qirindi ariqchalari, 4— vorotok vinti ushın uya ; V—surilma plashkalar ushın klupp: 1—klupp, 2—plashkalar, 3—suruvchi vint, 4—dastalar; G—halqasimon plashkalar ushın vorotok: 1—vorotok, 2—qatırıwshı vintlar, 3—dastalar
Qulptaǵı vint 3 járdeminde plashkaning bir tomini kerekli diametrde rezba o'yadigan etip sazlanadı.
Surilma plashkalar pútin polattı burawlap rezba qırqılǵannan keyin ekige bolıw jolı menen yamasa eki bólek polattı birlestirib kluppga qısılǵannan keyin tesik burawlanıp, rezba qırqıw jolı menen tayarlanishi múmkin. Sol usılda tayarlanǵan plashkalarga qırındılar shıǵarıw ariqchalari 3 ashılıp tazalanadı hám toblanadi.
Surilma plashkalar metchiklar sıyaqlı rezbani bir neshe ótiw menen qırqıw imkaniyatın beredi. Mısalı, birinshi ótiwde rezbaning 1 : 4 bólegin qırqıp ız payda etadı, ekinshi ótiwde 1 : 2, úshinshi ótiwde 3:4, tórtinshi ótiwde tolıq rezba qırqıladı. Plashkaning ólshemi kluppdagi jıljıtıw vinti 3 menen ózgertiriledi.
Domalaq plashka yamasa lerka (64, B- súwret) rezbasimon kesetuǵın qırları 2 hám qırındılar shıǵarıw ushın ariqchalari 3 bolǵan pútin yamasa kesik halqadan ibarat. Qırındılar shıǵarıw ariqchalari rezba sabaqların úzip, kesetuǵın qırlar 2 payda etadı.
Domalaq plashkalar arnawlı tutqısh (lerkoderjatel) larga ornatılıp (64, G- súwret) qotirish vinti 2 menen bekkemlab qóyıladı, keyininen rezba qırqıladıǵan sterjenlerge kiydirilib, dáste 3 járdeminde aylantiriladi.
Bolt, vint, sterjen, Shpulka sıyaqlılarǵa rezba qırqıw ushın domalaq plashkalarning bir ret ótiwi jetkilikli bolıp tabıladı.
Plashkalar UYuA, U12A markalı uglerodlı hám 9XS, XXT markalı legirlangan ásbapsozlik polatlarınan tayarlanadı.
Paydalanģan adebiyatlar:


1. Laxtin Yu.M.,Leonteva V.P.Materialovedenie.-M:Mashistroenie, 1980-492s.
2.I.Nosir. Materialtaniw.-T.: Oqitiwshi,1993.-230c.