Lekciya №6 Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde

Lekciya №6

Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde qatnas mádaniyatı hám psixologiyası. Qarım-qatnastı shólkemlestiriwde ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń ústinligi.


Joba:
1. Pedagogikalıq iskerliginde oqıtıwshınıń qatnas mádeniyatı hám psixologiyası.
2. Qarım-qatnastı shólkemlestiriwde ulıwma insaniy qádiriyatlardıń ústinligi.
3. Qatnas mádeniyatı hám psixologiyası.
4. Qatnastı shólkemlestiriwde ulıwma insanıy qádiriyatlardıń ústinligi, olardıń hár túrliligi.
5. Qatnas pedagogikalıq-psixologiyalıq pánlerdiń tiykarǵı kategoriyalarınan biri ekenligi hám onıń filosofiyalıq, ilimiy analizi.
6. Pedagogikada qatnas oqıtıwshı hám oqıwshılar jámáátiniń óz-ara tásir tájiriybesi, usılı hám sistemasın ańlatıwı, onıń mánisi, óz-ara informaciya almasıwdaǵı, tálim hám tárbiyalıq tásir ótkeriwinde, óz-ara bir-birin túsiniwge erisiwinde kórinetuǵın ózgeshelikleri.

Ózbekstan Respublikasınıń házirgi dáwiri, bunnan keyingi rawajlanıwı dawamında, respublikamiz erkinligin álpayim adamnıń ómirindegi is-háreketin, tártibin bekkemlew ushın, jas áwladqa dún`ya standartına say dárejede bilim beriwimiz zárúr bolıp esaplanadı.

Demek, aldimizda turgan hár bir insandi, hár bir millet wákilin mámleketimiz rawajlaniwi jolinda ózindegi hámme bilim hám uqipliqlarin Watan ushin óziniń janin beriwge tayar turgan insanlar gana ózbektandi dún`yadagi eń aldingi mámleketler qatarina qosiwi múmkin. Sonliqtan jaslarimizdi tárbiyalawda birinshi gezekte shigis ulamalariniń, ata-babalarimizdiń bizge qaldirip ketken miyraslarin úyreniwimiz lazim.

1. 
   Hár bir adamniń xaliqtiń hám millettiń ózine say arziw- ármanlari hám ruwxiy sezimleri boladi. Ózbekistan Respublikasi gárezsizlikke eriskennen keyin pútkil tariyxiy rawajlaniw dáwirin, xalqimiz tárepinen dóretilgen hámde ata-babalarimiz jaratip ketken aldińgi oy-pikirlerdi, milliy qádiriyatlardi, sonday-aq házirgi rawajlangan mámleketler qádiriyatlarin tereń úyrenip óziniń milliy mádeniyatin keńnen rawajlandirmaqta.
   

Qádiriyat-dep jámiyet ushin áhmiyetli bolgan, millet, elat hám sotsialliq toparlardiń mápleri hám maqsetleri jolinda xizmet qilatugin erkinlik, sotsialliq ádalatliq, teńlik. haqiyqatliq, agartiwshiliq, gózzalliq, hadalliq, óz burshina sadiqliq siyaqli paziyletlerdiń jiyindisina aytiladi. Qádiriyat sotsialliq- tariyxiy qubilis bolsa da oniń áhmiyeti hám mazmuni jámiyet agzalariniń ogan bolgan qatnasi tiykarinda belgilenedi.
Búgingi kúnde jaslardi gárezsizlik ruwxinda tárbiyalawda milliy hám uliwma insaniyliq qádiriyatlardan paydalaniw tálim-tárbiya nátiyjeliligin asiriw menen birge jámiyetimizdi ekonomikaliq, sotsialliq, siyasiy dárejesin kóteriwge de xizmet qiladi.
Ózbekstan xalqiniń milliy úrp-ádetleri, turmis tárizin tereń úyrenip, hádislerde keltirilgen hikmetli sózlerdi házirgi aldińgi mádeniyat dúrdanalari menen bayita otirip, duris tárbiyaga tán uliwma insaniyliq paziyletlerdi altiga bóledi`
1. Insanniń uliwma paziyletleri: jagimliliq, gózalliq, kórkemlilik. Kórkem adam tek kiyimi menen emes, sózi, ádebi menen de itibardi ózine tartadi. Kewli ashiqliq, kemtarinliq, ózgelerdiń húrmetin ornina qoyiw, sózge sheshenlik, az sóylep kóp isleytugin úlken tájiriybeni iyelew, beyimlilik, ziyali, sawatli, tábiyiylik.
2. Aqılıy qásiyetleri- adamgershilikli, qanaatshil, jankúyer, miyrimli, itibarli, mulayim, ádep-ikramli, keshirimli, úlkenlerge húrmet kórsetiw, sabirli, óziniń jeke mápin uliwma mápke boysindiriw.
3. Isbilermenlik, issheńlik qásiyetleri- quntliliq, intaliliq, juwapkershilikli, hadallıq, páklik, joqarı bilimlilik, shaqqanlıq, tártiplilik, alǵa ilgerilewshilik, shıdamlılıq, óz is rejesine iye boliwi, tejep is júritiwi, saqıylıq.
4. Insanniń bilimdanliq qásiyetleri- ziyrekligi, qatıqulaqlıǵı, tereń pikir júritiwi, tiykarlanıwshı, boljawshılıǵı, dóretiwshiligi aniq-ráwshan kórsete aliwshılıǵı, kritikalawshi, qizigiwshiligi. diqqatliligi, tereń bilimliligi, házir juwapliligi.
5. Erk qásiyetleri-shaqqanligi. epshilligi, kóterińki ruwx, intizamligi.
6. Sezim qásiyetleri- shadiqurram, házilkesh, isengish, kek saqlamaytugin, uyalshaq, tartinshaq, diyanatli, kishipeyillilik, iybelilik, azadaliq, názik tábiyatliliq.
Usi joqarida atap ótilgen jeke qásiyetlerdi hár bir mugallim oqiwshilar menen qarim qatnas jasaw payitinda olarda qáliplestirip hám rawajlandirip barsa oqiw tárbiya jumislariniń jaqsi jolga qoyilganliginan dárek beredi. Barliq mámleketlerde de usinday jaqsi qásiyetlerdi óz xalqiniń boyina sińdirip bariwga háreket qiladi. Tárbiyaniń uliwma maqseti pedagogikaliq protsesste jeke maqsetke-uliwma insaniyliq paziyletlerdi qáliplestiriwge qaratiladi.
- Milliy qadiriyatlarimiz degende biz ata-babalarimizdan bizge shekem jetip kelgen, oraza hayt, qurban hayt, Nawriz bayrami, besik toy, súnnet toy, bala úylendiriw, qiz uzatiw, toylarina baylanisli túrli merekeler, sonday-aq xaliqtiń hár túrli dástúrleri, ata-analarga húrmet, jaslarga izzet, milliy ádep-ikramliliq normalarin saqlaw, bilim aliw shańaraqtiń bekkemligine erisiw, ustazlardi qádirlew, qaytis bolganlar qábirin ziyarat qiliw, elge xaliqqa mehir-muxabbat, watandi súyiw, ardaqlaw, áskerlikke óz iqtiyari menen bariw, internatsional boliw h.t.b. túsinemiz.
Qaraqalpaq xaliq dástúrlerinde balani kishkene jasinan baslap miynetke úyretiledi. Bul olardi miynet súygishlikke, juwapkershilikke isti óz waqtinda orinlaw sezimlerine, shaqqanliqqa, puxta isley biliwge, tárbiyalawga járdem beredi. Balalar paydali isler menen qanshelli bánt bolsa, olar tártipsizlikti, ádepsizliktiń, jaramsiz háreketlerden uzaq júredi. Xalqimiz mektep jasindagi balalardi bolsa jámiyetlik paydali miynetke úyretip baradi. álbette, mugallimler balalarga miynet tárbiyasin beriwde xaliqliq dástúr úrip-ádetlerden keńnen paydalanip atir. Máselen, jaslardi xaliq ónerine, keste toqiw jip iyiriw, gilem, palas toqiw, agashtan oyip buyim islew, astaqta, qantaqta t.b. islewdi úyretilip atir, jas óspirim oqiwshilar awil xojali eginlerin tárbiyalaw, mallardi kútiw, islerine qatnastirmaqta. Olarga ata-babalarimizdan miyras bolip kiyatirgan diyxanshiliq, mal sharwashiliq, ózine tán sirlarin tereńirek úyreip xaliqtiń miynetin dástúrine qatnas kúsheymekte.
Birinshi prezidentimiz I.A.Karimov ruwxiy jaqtan rawajlangan barkamal áwladti tárbiyalaw haqqinda, Ruhxiyliq tárbiyaniń eń tásirsheń qurali eken, onnan aqilli túrde paydalanip, balalardi ?atan súyiwshilikke, ádep-ikramliliqqa úyretiw kerek boladi. Buringi ata-babalarimiz kámil insan haqqinda búgin bir ádep-ikramliliq talaplar jiynagin zamanagóy tilde aytsaq, shigistiń ádep-ikramliliq kodeksi islep shiqqan. Kisi qálbinde haramnan jerkeniw, nápáklikke adamsizliqqa qarsi úzliksiz gúúres boliwi kerek.
Haqiyqatinda da jas áwladimiz jańa jámiyet quriwshisi, gárezsizlik jeńisine sadiq boliwi menen birge neshe ásirlik mádeniy, ruwxiy miyraslarimizdiń qádirli úlgilerin úyreniwi hám ómirde, adamlar menen qarim-qatnasta paydalaniwi zárúr. Jaslardiń ómirinde tutqan orni, dún`yaga kóz-qarasi, sana sezimi, ruwxiy dún`yasi óz-ózinen qáliplespeydi. Bugan ayriqsha itibar beriw, tárbiyalaw, ilim sirlarin hár tárepleme úyretiw kerek. Bugan mugallim, tárbiyashi, ata-ana hám jámiyet juwapker bolip esaplanadi.
Hár bir insanniń, hár bir shańaraqtiń jámiyetimizdiń ádiwli waziypasi qábiletli perzentlerdi ósiriw, olardi fizikaliq hám ruwxiy jaqtan bay etip tárbiyalaw, ata-anasina, ?atanina sadiq azamatlar etip tárbiyalawdan ibarat. Soniń ushinda gárezsiz Ózbekstanniń birinshi Konstitutsiyasinda shańaraq jámiyettiń tiykargi buwini, analiq hám balaliq mámleket tárepinen qorgaladi, er jetken miynet islewge jaramli balalar ózleriniń ata-analarina gamxorliq qiliwi shárt dep kórsetilgen. Bul isenimlerde xalqimiz basip ótken uzaq hám erkin tariyxiy joldiń ólmes miyraslari jatir. Aqiri ata-anani qádirlew, bir-birewge húrmet-izzet, adamgershilik paziyletler bulardiń hámmesi ásirler dawaminda áwladtan-áwladqa ótip, biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen hám qanimizga sińgen shigis xaliqlari tárbiyasiniń ádiwli ózine tán belgileri. óaraqalpaq shańaraqlarindagi milliy úrp-ádetler, dástúrler, qádiriyatlar, ata-babalarimizdiń bala tárbiyasi haqqindagi úgit násiyatlari úlken áhmiyetke iye. ápiwayi misal, qaraqalpaq shańaraqlariniń kópshiliginde áwlad ata-bala aqliq qarim-qatnasi, jasi úlkenlerdiń ómirlik tájriybeleri arqali tárbiya beriwi, jasi kishilerdiń olarga húrmet-izzeti, gamxorligi, ata-anasiniń ulli insanlar dep qádirlewi, eń jaqsi paziyletleri bolip esaplansa, ekinshi tárepten, «Ustaz-atańnan ulli» naqilina tiykarlanip, tálim tárbiya bergen insanlarga joqari húrmet kórsetip kelgen.
Jeke adamniń átirapindagi adamlar menen qarim-qatnasi oniń ruwxiy kelbetin tanitadi. Ruwxiyliqtiń tiykari tárbiya bolip tabiladi. Ibn Sino aytqaninday, tárbiya balaniń ana qarnindagi dáwirinen baslanadi. Bul ata-babalarimiz qaniniń, násilden kiyatirgan ana súti menen kirgen temperamentler, minez-quliqlar, deneniń fiziologiyaliq jaqtan dúzilisi t. b. bolip esaplanadi. Usi belgilerdiń duris rawajlanip, qáliplesiwi ushin bir qansha imkaniyatlar jaratilmaqta.
Ruwhiy dun`ya tárbiya, iyman ilim menen bayip otiradi. Jeke adamdi jetik insan bolip jetilisiwine imkaniyat tuwgizadi. Óziniń pikirli, ruwhiy dun`yasi bay adamlar qansha kóp bolsa, milletiniń ruwxiyligi sonshaliq joqari boladi. Demek, oqiwshilarga milliy qarim qatnasti úyretiwde xaliq pedagogikasinan da keń paydalaniw lazim. Máselen, jas kishilerdiń jasi úlkenge birinshi bolip sálem beriwi, ol jasi úlkenlerdiń amanliq esenlik sorasip bolgansha ádep saqlap úndemey turiwi, keyninen sorasiwin alip qarayiq. Bul orinda hesh kim usilay isle dep buyriq bermeydi. Bul adamlardiń insaniyligin, adamgershilik hám ádep-ikramliliq qatnaslarin bildiretugin jagday. Usinday qarim-qatnaslardi jaslarga keńnen úyretken maqul. Sonday-aq jaslarimiz Tumaris, Najimatdin Kubro, Jaloladtin Manguberdi, Ernazar Alakóz usagan xaliq qahramanlarinan. ?atanga berilgenlik, óz xalqin súyiwi hám sadiqliq úlgilerin ulli sárkarda Amir Temurden adalatliliq, ar-namis sezimlerin úyreniw kerek. Muqaddes óurani Karim, Mubarek hadisten, sonday-aq imam Al-Buxariy, At-Termiziy, Bahawatdin Naqshband, Az-Zamahtariy, Axmed Yassawiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Beruniy, Omar hayyam, Berdaq, Ájiniyaz usagan ulli danishpan sóz zergerleriniń bay miyrasin úyreniwi lazim.
Biz jaslarimizda olar qaldirgan milliy hám mádeniy miyrasqa ayriqsha húrmet hám itibar sezimlerin qáliplestiriwimiz zárúr. Mekteplerde tariyx, ádebiyat, matematika, geografiya hám basqada pánlerdi oqitqanda mámleketimizdegi ulli azamatlardiń, ulamalardiń ómiri hám islegen xizmetleri haqqinda tereń magliwmat berip bariwimiz zárúr. Bul jetik insandi jetilistiriwdegi eń aydin jol bolip tabiladi. Jaslardi milliy hám uliwma insaniyliq qádiriyatlar ruwxinda tárbiyalawda shańaraq, mektep hám máhállelerdiń birge islesiwi ayriqsha áhmiyetke iye.
Tárbiya máselesinde qaraytugin bolsaq, ol shańaraq hám mektepti baylanistirip turiwshi bekkem kópirge aylanbaqta. Sebebi hár bir bala shańaraqta, mektepte algan bilimi hám tárbiyasiniń, úgit-násiyat kónlikpeleriniń qanshelli haqiyqiy ekenligin máhallede óz qatarlari menen qarim-qatnasta, qizgin básekelerde sinap kóredi. Mine usi ómir sinaginan ótpegende hár qanday ata-ananińda, ustazdińda aytqan úgit nasiyatlari zaya boliwi itimal edi. Sebebi, máhalle jamiyetlik ómirdiń besigi, watan timsali, watan ishindegi watan bolip esaplanadi. Eger shańaraq, mektep bala ushin, jas óspirim ushin, bilimi bar tárbiya oshagi bolsa, máhalle oniń ushin ómirinshe tarbiya orayi bolip qaladi. Hátteki tárbiyashi bolgan ata-ananiń, oqitiwshiniń ózide máhallede tarbiyalanadi, onnan bárqulla ruwxiy aziq aladi. Bir sóz benen aytqanda tárbiyashi tárbiyalaytugin orinniń ózi usi máhalle. Demek, máhalleniń ózi ulken tarbiya universiteti bolip esaplanadi. Sonliqtan mektep penen máhalle birge islew kerek.
Ádeptaniw sabaqlarinda tez-tez máhallelerden eń úlgili, abiroyli, hurmetli, itibarli jas úlken ata hám analardi mirát etiw zárur. Eger máhalleniń ómir tájiriybesi mol, el arasinda abiroyga iye bolgan, áskeriy xizmetti úlgili atqargan, bilimli, hár tárepleme jetik jigitler joqari klasstiń er ballari menen ushirasiw, gúrrińlesiw alip barsa, iybeli, itibarli analarimiz joqari klass qizlari menen gúrrińlesiwler alip barsa, oqiwshilarimiz milliy qarim-qatnasiqlardi, ádep-ikramliliqti máhálleden, el-jurt arasinda júris-turis qagiydalarin, úlkenge hurmet, kishige izzet, ata-ana, ul-qiz, kelin-kúyeu, qayin ata, qayin ene qanday qatnasiqta boliwdiń názik sirlarin úyrenedi.
Mekteptegi eń úlgili oqiwshilardiń máhállede jasaytugin uris veteranlari yamasa awiriw bolgan jeke basli qariyalardiń jagdayinan xabar aliw, olardiń kúndelikli jumislarina járdem beriw maqsetinde shólkemleskenlik penen olardiń jumislarin qadagalap barsa maqsetke muwapiq bolar edi.
Uliwma aytqanda, gárezsizlik sharapati menen, ózligimizdi tanip, arziw-ármanlarimiz ámelge asti. Usılardı jas áwladqa tereń úyretpey, óz halqina, oniń jetiskenligi, tili hám mádeniyatina muhabbat hám hurmet ruwhinda tarbiyalamay turip, haqiyqiy insandi óz ?ataniniń jan kuyerin tarbiyalaw múmkin emes.
Sonlıqtanda hár bir muǵallim, tárbiyashi balalardi tárbiyalawda milliy hám uliwma insaniyliq qadiriyatlardan keńnen paydalanǵanı maqul.