Инновационные Технологии Строительства Дорог

Суюқ битум, цемент ёки бошқа боғловчи билан аралаштирилган грунт, яхшилаб зичлаштирилгандан кейин йўл тўшамаларининг конструктив қатламларига зарур бўлган мустаҳкамликка, сувга ва совуққа чидамлиликка эга бўлади.

• Суюқ битум, цемент ёки бошқа боғловчи билан аралаштирилган грунт, яхшилаб зичлаштирилгандан кейин йўл тўшамаларининг конструктив қатламларига зарур бўлган мустаҳкамликка, сувга ва совуққа чидамлиликка эга бўлади.
• Цементланган грунт етарли даражада мустаҳкамликка эга бўлади, аммо емирилишга чидамлилиги паст, шунинг учун улар емирилувчи қатламисиз тўшамаларни қуришга яроқсиз.
• Минерал боғловчи материаллар билан бир қаторда грунтларни мустаҳкамлаш учун органик боғловчи моддалар – суюқ битумлар кенг қўлланилмоқда.

Асосларнинг юқори ва пастки қатламларини, емирилиш қатламига эга бўлган енгил турдаги қопламалар, ҳамда совуққа чидамли қатламларни жойлаштириш учун меъёрий талабларга жавоб берадиган минерал боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлар қўлланилади.

• Асосларнинг юқори ва пастки қатламларини, емирилиш қатламига эга бўлган енгил турдаги қопламалар, ҳамда совуққа чидамли қатламларни жойлаштириш учун меъёрий талабларга жавоб берадиган минерал боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлар қўлланилади.
• Органик боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлардан асослар қуриш
• Битум эмульсиялари ёки суюқ битумлар билан цемент, битум эмульсиясини аралаштириш йўли билан ёки хом нефтни карбомид формальдегид смоласини аралаштириш йўли билан грунтларни мустаҳкамлашда меъёрий талаблар кўрсаткичларга бажарилиши керак.

• Органик боғловчи материаллар ва комплекс боғловчи материаллар билан мустаҳкамланган грунтдан асос ва қопламаларни қуруқ ҳаво ҳарорати 100С дан кам бўлмаганда қуришга рухсат этилади. Боғловчи материаллар битум, хом нефть ва смолалардан иборат. Йирик бўлакли ва қумли грунтларга органик боғловчиларни қўшишдан олдин намлиги 2-5% оралиғида бўлиши, гилли грунтларнинг намлиги эса грунт оқувчанлик чегарасининг 0,2-0,4 намлиги даражасида бўлиши зарур.
• Йирик бўлакли грунт ва қум, супесларни суюқ битум, битум эмульсияси билан биргаликда цемент боғловчи моддаларни қўшган ҳолда сувни грунтга бир пайтда қуйиб стационар қориштиргичларда аралаштирилади.

• Мустаҳкамланган грунт йўл тўшамага ишлатилганда, уларнинг бир ёки бир неча қатлам бўлиши асос ёки қопламанинг қалинлигига боғлиқ равишда қурилади.
• Йирик тошли грунтлар боғловчи материаллар билан қоришма тайёрловчи ускуналарда аралиштирилганда, грунтлар таркибида 40 mm дан катта зарралар бўлмаслиги шарт (40 mm дан катта зарралар ишлов беришдан олдин саралаб олинади),

• катта бўлакли грунтларда 25 mm дан катта бўлган зарраларнинг бўлмаслиги, унда 2-25 mm гача бўлган зарраларнинг миқдори грунт умумий массасининг 70% дан кўп бўлмаслиги керак. Йирик тошли грунтларнинг таркибига кирган 0,5 mm дан кичик бўлган майда донали грунтларнинг пластиклик (чўзилувчанлик) сони 12 дан кўп бўлмаслиги лозим. Катта бўлакли грунтларни боғловчилар билан йўлда аралаштирилганда, грунтларнинг катта зарраси 25 mm дан ошмаслиги керак.

• Грунтнинг боғловчи билан қоришманинг ётқизиш ва зичлашни намлиги оптималга яқин бўлганда, Мустахкамланган материалнинг зичлиги камида ЎзРСТ 786 бўйича 0,96 дан кам бўлмаслиги шарт.
• Агар боғловчи материал сифатида цементни органик боғловчи билан бирга, ёки фақат органик боғловчилар ишлатилса, унда сувнинг ҳажмини қоришманинг оптимал намлик талабига мувофиқ, органик боғловчи ҳажми, ёки эмульсиядаги сув камайтирилади.

• Агар оҳак ёки актив куллар билан мустаҳкамланса, оптималдагидан ташқари қўшимча (2-4%) сув қўшилади.
• Боғловчи материаллар билан мустаҳкамланган грунт қатламларини зичлигини талаб даражасига етказиш учун, грунт ётқизувчи машинанинг вибробруси билан ва ўзиюрар титровчи ёки пневма катоклар билан бажарилади.

• Мавзу: Йўл тўшамасини асосларини қуриш
• Р Е Ж А:
• 1. Маҳаллий минерал материалларидан
• асос қатламларини қуриш.
• 2.Чақиқ тошли, қум-шағалли материаллардан
• ташкил топган асос қатламларини қуриш.

• Маҳаллий йўл-қурилиш материалларидан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги техник ва иқтисодий ҳисоб-китоблар билан асосланиши керак. Бир хил мустаҳкамлик ва чидамлиликдаги йўл тўшамалари маҳаллий ёки ташиб келтириладиган материаллардан қурилган 1 км йўлнинг нархига таққосланади. Йўлнинг сезиларли узунлиги ва маҳаллий йўл-қурилиш материалларининг бир нечта манбалари мавжудлиги билан қурилиш тан-нархини турли материаллардан фойдаланиш билан солиштириш ва ҳар бир участкада энг паст нархни таъминлайдиган материаллардан тузилмани лойиҳалаш керак.

• Тўшаманинг тенг мустаҳкамлиги ва чидамлилиги билан. Агар маҳаллий материаллардан фойдаланиш натижасида қопламанинг хизмат қилиш муддати камайса, бу ҳолат техник-иқтисодий ҳисоб-китобларда албатта ҳисобга олиниши керак.
• Йўл қурилишида металлургия заводларининг пўлат ишлаб чиқариш цехларидан чиқадиган шлакларидан фойдаланишнинг экологик ва иқтисодий самарадорлиги юқори ҳисобланади.

• Олинган натижалар ушбу турдаги ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлиб, экологик жиҳатдан соғлом чора тадбирлардан биридир. Йўл қурилиши ташкилотларига қурилиш-монтаж ишлари таннархини пасайтириш ва уларнинг ресурс салоҳиятини мустаҳкамлаш имконини беради.
• Чиқиндиларни ишлаб чиқарувчи компаниянинг инновацион ривожланиши учун маблағларни тўғри тақсимлаш, яқин келажакда уларни тўплаш муаммоси, ишлаб чиқариш ва ҳал қилиш, бундай чиқиндилар энг катта қалинликка эга бўлиб, унинг қурилиш материалларининг катта истеъмолини ўз ичига олади.

• Шу билан бирга, асосий қатламлар қопламалар билан солиштирганда юқори мустаҳкам қатлам ҳосил қилиб, қулайроқ шароитларда ишлайди, бу эса уларни қуриш учун маҳаллий материаллар ва саноат чиқиндиларидан кенг фойдаланиш имконини беради.
• Бундай чиқиндилардан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги, қопламанинг хизмат қилиш муддатини қисқартиришни ҳисобга олган ҳолда техник ва иқтисодий ҳисоб-китоблар билан аниқланади.

• Техник ва иқтисодий мақсадга мувофиқликдан ташқари, йўлларни қуришда саноат чиқиндилари ва иккиламчи ресурслардан фойдаланиш минтақанинг экологик муаммоларини ҳал қилишга ёрдам беради, чиқиндилар эгаллаган катта майдонларни, шу жумладан қишлоқ хўжалиги ерларини бўшатишга имкон яратади.

• Автомобиль йўлларини қурилишига хос бўлган турли хил техник ва технологик ечимлар йўлларни қуриш ва таъмирлашда деярли барча саноат чиқиндиларидан фойдаланишга имкон беради. Материалларнинг ўзига хос хусусияти физик-механик ва кимёвий хусусиятларнинг беқарорлигида намоён бўлади. Ушбу хусусиятлар ишлатиладиган хом ашё турига, иш технологиясига, чиқиндиларни сақлаш шароитларига қараб жуда кенг доирада фарқ қилади. Шу муносабат билан, маълум бир турдаги чиқиндилар ёки иккиламчи маҳсулотдан фойдаланиш имкониятини лаборатория тадқиқотлари ўтказиш ва улардан экспериментал полигонларда ўрганиш орқали аниқлаш керак.

• Шлаклар мураккаб кимёвий таркибга эга. Шлакли минераллар таркибида 30 дан ортиқ кимёвий элементлар мавжуд. Шлакнинг хусусиятларини белгиловчи муҳим омил бу тузилишдир. Бу шлакнинг кимёвий таркиби ва унинг совутиш режимига боғлиқ. Шлаклар барқарор тузилишга эга бўлиши керак. Шлакларнинг парчаланиш характеристикаси йўл қурилиши учун яроқлилиги аниқланадиган асосий сифат кўрсаткичидир. Юқори даражадаги пўлат ишлаб чиқариш шлаклари ҳар хил турдаги парчаланишга учрайди. Асосий кислота шлакларидан фарқли ўлароқ, улар атмосфера таъсирига чидамли.

• Автомобиль йўлининг ўзи ҳам иккиламчи қурилиш учун ишлатиладиган чиқиндиларни етказиб берувчи бўлиши мумкин. Энг кўп ишлатиладиган материаллар йўлларнинг йўл тўшамасини қайта қуриш ва таъмирлаш пайтида олинади. Фрезалашдан кейин бетон қопламалар ва асос материаллари майдаланган тош ва қумга айланади. Асфалт бетоннинг таркиби шаклида таъмирлаш ишлари пайтида фрезаланган эски асфалтбетон қопламалар янги асфалтбетон аралашмаларини ишлаб чиқаришда, шунингдек, қопламани фрезалаш пайтида уни турли хил боғловчилар билан ишлов бериш орқали пойдевор қуришда ишлатилади.

Шлакли асосларлар қуриш технологияси қуйидагилардан иборат: Шлакли асосларни худди шебенли асослар каби поналаш усули билан қурилади. Барча турдаги йириклиги 150 мм гача бўлган чиқинди металлургия шлакларидан қуриладиган асослар, худди шебенли ва шағал аралашмали каби 20-40 см қалинликда қатлам қилиб қурилади, оғир каток билан сув сепиб турган ҳолда зичлаштирилади.

• Шлакли асосларлар қуриш технологияси қуйидагилардан иборат: Шлакли асосларни худди шебенли асослар каби поналаш усули билан қурилади. Барча турдаги йириклиги 150 мм гача бўлган чиқинди металлургия шлакларидан қуриладиган асослар, худди шебенли ва шағал аралашмали каби 20-40 см қалинликда қатлам қилиб қурилади, оғир каток билан сув сепиб турган ҳолда зичлаштирилади.
• Шлаклардан қуриладиган асослар уларнинг боғловчи хусусиятилари мавжудлиги туфайли паст маркали бетон сифатида қаралиши мумкин. Ётқизилаётган қатламнинг энг кам қалинлиги энг катта зарраларнинг ўлчамидан камида 1,5 марта кўп бўлиб, мустаҳкам асосга ётқизилаётган қалинлиги 10 cm дан, қумли асос бўлганда 15см дан кам бўлмаслиги керак. Қатламнинг максимал қалинлиги жадвалда кўрсатилгандан катта бўлмаслиги лозим.

• Тош материалларининг тўкилган ҳолатдаги ҳажмини, уни зичлагандаги заҳира коэффициентини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланади. Оптимал заррачалар таркибли қум-шағал ва зарраси 40-70 ва 70-120 mm мустаҳкамлик маркаси 800 дан кўп чақиқтош материалларининг зичланишдаги заҳира коэффициенти тахминан 1,25-1,30 ни, мустаҳкамлик маркаси 1,3-1,5 бўлиши мумкин.
• Ёқилғи шлаклари уларнинг ғалвирсимонлиги ва кам мустаҳкамлиги сабабли фақат қўшимча асос қатламларини қуриш учун яроқли.

Материал кўриниши	Зичланаётган қатламнинг энг катта қалинлиги, зичловчи машина қўлланганда
	Силлиқ юзалик, массаси -10 t ва ундан ортиқ	Панжарасимон, пневмошиналик массаси 15t ва ундан ортиқ	Титратма ва аралаш массаси, t
			10t гача	16 t ва ундан ортиқ
Қийин зичланувчи (отилиб чиққан, метоморфик мустаҳкамлиги 1000 ва ундан дан катта, қаттиқ, яҳши сиқадиган, куюндилар ойқалашган ҳолатда)	18	24	18	24
Енгил зичланувчи (отилиб чиққан метоморфик жинслар мустаҳкамлиги 1000 дан кам бўлган, чўкинди, аниқланмаган, шағаллар, куюндилар ғовак ҳолатдагиси)	22	30	22	30

• Чақиқтошларни поналаш усули билан асос ва қопламалар қуришни 2 босқичда бажариш тавсия этилади:
• - асосий заррали чақиқтошларни ёйиш ва зичлашни (бир-бири билан тишлашиши ва бирикиши учун) бошлаш;
• -чақиқтошларни ёйиш (икки-уч марта поналаш), ҳар бир зарраси бўйича зичлаш.

• Қуйи ва ўрта қатламларни ётқизишда 40-70 mm ва 70-120 mm ли, асос ёки қоплама устки қатлами учун 40-70 mm ли, тўлдириш учун 5-10 mm, 10-20 mm ва 20-40 mm ли чақиқтош ишлатилади.
• Асосни биринчи ва иккинчи босқичда зичлашни пневматик, оғирлиги 16 тоннадан кам бўлмаган, шинадаги босим 0,6-0,8 MPa га тенг катокларда, тиркама титровчи оғирлиги камида 6 тн, панжарасимон оғирлиги камида 15 t катоклар, ўзиюрар силлиқ вальцли оғирлиги 10 t дан кам бўлмаган, 16 t дан кам бўлмаган катоклар билан зичланади.

• Чақиқтош зарралари орасидаги ишқаланиш кучини камайтириш ва ўзаро тишлашишни тезлаштириш учун, чақиқтошларни зичлашдан олдин сув сепиб (тахминан 15-25 dm3/m2 биринчи босқичда) сўнг зичлаш лозим.
• ЎзРСТ 25607 бўйича оптимал гранулометрик таркибли қум-шағал ёки қум-чақиқтош қоришмаларини йўл устида тайёрлашга рухсат этилади.

• Қоришма, ётқизилиш пайтида оптималга яқин бўлган ва ундан оғиши ±10% дан кўп бўлмаган намликка эга бўлиши лозим. Намлиги етишмайдиган қоришмаларни зичлашдан 20-30 минут олдин намланади.
• Қоришма қатламини меъёрий банд талабларига биноан зичланади. Катоклар ўтиш сонини тахминан 30% камайтириш мумкин.

• Мавзу: Йўл тўшамасини асосларини қуриш
• Р Е Ж А:
• Йўл тўшамаси асосининг қўшимча қатламларини қуриш.
• Енгиллаштирилган ва ўтувчи турдаги йўл тўшамаларини қуриш.

• Асосларнинг қўшимча қатламлари тузилмасини танлаш
• Совуқдан ҳимоя қилувчи қатламларни қум, қум-шағалли аралашма, шағал, чақиқ тош ва бошқа шунингдек, боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлардан ёки бошқа совуқда шишмайдиган материаллар каби барқарор донадор материаллардан қурилади.
• Совуққа чидамлилик бўйича материалнинг яроқлилик кўрсаткичи амалдаги ГОСТга мувофиқ лаборатория шароитларида аниқланадиган материалнинг совуқда шишиш даражаси билан ҳисобланади.

• Совуқдан ҳимояловчи қатламни қуришда захни қочирувчи қатлам вазифасини ҳам бажаради. Бу ҳолатда совуқдан ҳимоя қилувчи қатламни кўтарманинг ён бағрига чиқариб ёки қувурсимон захни қочирувчи ёки бошқа сувни кетказиш қурилмаларни ётқизиб йўл пойининг бутун кенглигига қуриш лозим.
• Совуқдан ҳимоя қилувчи қатламнинг кенглиги ҳар томондан юқорида ётқизилган қатлам кенглигидан энг камида 0,5 m га чиқиб туриши керак.

• Конструкциянинг совуққа чидамлилигини таъминлаш бўйича музлаш хавфи бор участкаларда йўл пойи музлашининг қисман ёки тўла олдини олиш учун махсус материалардан иссиқликни изоляция қилувчи қатламларни кўзда тутиш лозим.
• Ўта ноқулай грунт-гидрологик шароитларда (“ҳўл” ўймалар, узоқ туриб қолган юза сувларини тўсиш учун) изоляция қатламларни қуриш учун пенопластлар қўллаш вариантини қараб чиқиш лозим.

• Агар йирик бўлакли материал бевосита йўл пойининг грунтига ётқизилса, аралаш қатламлар материалларининг ўзаро киришиб кетишига тўсқинлик қилувчи оралиқ қатлам кўзда тутилади. Оралиқ қатлам материаллари сифатида майда шағал, майдалангандаги тош қолдиқлар (0-10 mm), шағал-қум аралашмалари, йирик ва ўрта йирик қумлар, кўпчимайдиган куллар, синтетик текстиль материаллар ва бошқаларни ишлатиш мумкин.

• Боғловчилар билан мустаҳкамланган қалинлиги 5-8 сm грунтдан бўлган қатлам ҳимоя оралиқ қатлами бўлиб хизмат қилиши мумкин. Донадор материалдан бўлган оралиқ қатлам қалинлигини йўл пойи грунтини намланиш даражасига боғлиқ равишда 5 -20 сm гача деб қабул қилиш керак.
• Асосан I-III тоифа йўлларда геотўқима материалларидан бўлган оралиқ қатлам қумли қатламга йирик ғовакли материалларни ётқизишда кузда тутиш керак.

• Енгиллаштирилган турдаги йўл тўшамаларини қуришда меъёрий ҳужжатларга асосан асфальтбетонли бошловчилар билан ишлов берилган чақиқ тош, шағал ва қумли материаллардан ишлов бериш орқали қурилади.
• Енгиллаштирилган йўл тўшамалари яхлит ёки донадор материаллардан бўлиши кўзда тутилади. Бунда III ва IV тоифали йўлларда йўл тўшамаси асосларини шағалли асфальтбетондан, эмульсия ва бошқа органик боғловчилар билан ишлов берилган

• қум-шағал аралашмалари, ноорганик ва комплекс боғловчилар билан ишлов берилган турли материаллар, грунтлар ва саноатнинг иккиламчи маҳсулотлари, чақиқтошли ва шағал аралашмаларидан қуриш мақсадга мувофиқ.
• Ўтувчи турдаги йўл тўшамаларини қуришда чақиқтош ва чақиқтошли-шағал аралашмали боғловчилар билан ишлов берилган грунтлар ва мустаҳкамлиги кам материаллардан 4-5 тоифали йўлларда қўлланилади.

• Қора чақиқтош тайёрлашда қориштиргичга иситиб меъёрланган чақиқтош келиб боғловчи билан тахминан 1 минут давомида аралашади. Тайёр қорачақиқтош автосамосвалга юкланиб омборга жўнатилади.
• Қуритувчи бўлимда чақиқ тошларни қуритиш ва иситиш вақти уларнинг намлигига боғлиқ. Ўтказувчи ариқча ёпиқлигида, қориштирувчи бўлимда битум билан аралаштириш:
• -иссиқ чақиқтош учун 3 минут, илиқ ва совуқ учун 4 минутдан кам эмас.
• ЮФМлар қўлланилганда, қориштириш муддати 15-20% камайтирилиши мумкин.

Чақиқ тошнинг ва боғловчининг маркаси	Иситиш ҳарорати 0С
	ишлов берилмаган чақиқ тош	қора чақиқ тош (ЮФМ сиз)	қора чақиқ тош (ЮФМ билан)
Иссиқ чақиқ тош: Битум нефтдан ёпишқоқ БНД 90/30, БНД 60/90, БНД 40/60	150-170	140-160	120-140
Иллиқ чақиқ тош: Битум нефтдан ёпишқоқ БНД 200/300, БНД 30/200 Битум нефтдан суюқ ВНЖ 130-200, ВНЖ 30-200	120-160	110-130	100-120
	110-130	80-100	80-100
Совуқ чақиқ тош: Битум нефтдан суюқ ВНЖ 70/130, ВНЖ 70/130	100-120	90-100	80-100

• Ишлов берилмаган чақиқ тош ва қора чақиқ
• тошларни иситиш ва қориштиргичдан чақиш ҳарорати

Боғловчи материал	Ётқизиш услуби	Мустаҳкам қайтиб чиққан жинслардан юзаси зич бўлган чақиқ тошлар (базальт, диабаз, порфирит ва бошқалар)		Чўкма жинслардан чақиқ тошлар (оҳак тош, шағаллар, оҳакли цементли, доломитлар ва бошқалар) йириклиги, мм
		10/16-20/25 ва 20/16-40	10/15-20 ва 3/5 -10/15	10/15-20/26 ва 20/16-40	10/15-20 ва 3/5-10/15
Нефтдан битумлар	Иссиқ ва иллиқ ҳолатда	1.5-3	2-3.5	3-4	3-4.5
	Совуқ ҳолатда	1.3-2	1.5-2.5	2-3.5	2-3.5

• Қора чақиқ тош тайёрлаш учун битум сарфининг меъёри

• Қора чақиқтошнинг сифати қўлланилган тош материалларнинг бир жинслигига, чақиқтошли ишлатиш ва боғловчилар билан қориштириш услубига боғлиқ. Чақиқтошларни аралаштиришдан олдин қиздириш ҳарорати боғловчилар турига, тоифасига ва ишлов бериш шароитига боғлиқ. ЮФМ ишлатилганда, иссиқ ва совуқ қорачақиқтошларда қолдиқ намлиги рухса этилади, лекин 1% дан ошмаслиги керак.
• Қорачақиқтош зарралари боғловчи билан тўла бутун юзаси қопланган бўлиши керак, ишлов берилган материалдан боғловчи оқмаслиги керак.

• Иссиқ ва иссиқ қора чақиқтош тайёрлангандан сўнг ётқизиладиган жойга юборилади, қориштирувчидан чиқишида ҳарорати жадвалда кўрсатилаганидек бўлиши керак.
• Иссиқ ва иссиқ қорачақиқтошлар ётқизиладиган жойга автосамосвалларда олиб борилади, машина кузовига материаллар ёпишиб қолмаслиги учун, унинг тагига ва ёнбошларига нефт, мазут ёки совунлик эритма сурилади.
• Ташиш жараёнида бир-бирига ёпишиб қолмаслиги учун юклаш вақтида чақиқтош солувчи ва ҳарорати 300Сдан юқори бўлмаслиги шарт. Юқорироқ ҳароратли (60) совуқ қора чақиқтош автосамосвалар билан 50 km дан ошмаган масофагача ташилиши мумкин.

• Қора чақиқ тошлардан қоплама ва асослар қурилганда йирик заррачалар орасини майдароқ зарралар билан тўлдириш усулида бажарилади.
• Қоплама ва асосни қуриш ўз ичига:
• - қора чақиқ тошларни йириклигига қараб алоҳида ташиш, 20-40 mm қора чақиқ тошни тайёрланган қатлам юзасига ётқизиш, бошланғич зичлиги, зарралари 10/15-20/25 mm тарқатиб йирик чақиқ тошлар орасидаги бўшлиқларни тўлғизиш;
• - иккинчи йирикликдаги қора чақиқ тошни зичлаш; 3/5-10/15 mm қора чақиқтошларни ёйиш ва оралиқлардаги бўшлиқларни тўлғизиб зичлангандан сўнг, бир-бири билан тўлғизилган қора чақиқ тошларни якуний зичлаш, юзасига ишлов бериш.

• Мавзу: Йўл тўшамасини асосларини қуриш
• Р Е Ж А:
• Шимдириш усули билан асос ва қоплама қатламларини қуриш.
• Минерал материаллардан жойида аралаштириш усули бўйича қопламалар қурилиши.