Innovaciyalar ministirligi

II.BAP. TÓGINLERDEN PAYDALANIWDA EKOLOGIYALIQ 
MASHQALALAR 
2.1. Awıl xojalıǵınıń tóginler menen pataslanıwı 
Awıl xojalıǵı shıǵındılarına ósimlik shıǵındıları (awıl hám tóǵay xojalıǵın 
islep shıǵarıw processinde payda bolǵan qaldıqlar), haywanlardıń shıǵındıları 
(sharwashılıq hám balıqshılıqdı islep shıǵarıw processinde payda bolǵan qaldıqlar) 
hám qayta islew shıǵındıları (awıl xojalıǵı, tóǵay xojalıǵı, sharwashılıq hám 
balıqshılıqdı qayta islew qaldıqları) hám awıldaǵı xojalıq shıǵındılar kiredi.
Hár jılı júz millionlap shıǵındılar payda boladı hám pataslanıw jaǵdayları jıl 
sayın artıp barmaqta. Awıl xojalıq shıǵındılarındaǵı paydalı strukturalıq bólim-
lerdiń muǵdarı tómenligi, yaǵnıy bar bolǵan zatlar onsha úlken emes hám zıyanlı 
strukturalıq bólimler muǵdarı joqarı bolǵanlıǵı sebepli, olardan paydalanıw kerek. 
Awıl xojalıǵındaǵı shıǵındılar hám awıl biomassasi energiyası kóp jıllar dawamında 
isletilingen sonda da, geypara nátiyjelerge erisildi. Biraq, házirgi waqıtta, awıl 
xojalıǵı shıǵındılarınan paydalanıw dárejesi tekǵana aldınǵı jıllarǵa salıstırǵanda, 
tomenlegen.
Organikalıq shıǵındılar házirgi kúnde fermerler aldında turǵan real mashqala 
bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵı shıǵındılarınıń házirgi jaǵdayı hám rawajlanıw 
tendenciyaların analiz qılıw, awıl xojalıǵı shıǵındıların ǵáziynege aylandırıw, 
qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwın joq etiw, awıl ekologiyalıq ortalıǵın jaqsılaw hám 
awıl xojalıǵınıń turaqlı rawajlanıwına kómeklesiw ámeliy hám uzaq múddetli 
áhmiyetke iye. Ayırım dárisler topıraq sapasın páseytiredi, nátiyjede kóp muǵdar-
daǵı ximiyalıq tóginlerdi qóllaw arqalı ónim zúráátliligi asadı. Ximiyalıq tóginler 
muǵdarı qansha kóp bolsa, olardan paydalanıw dárejesi azayadı. Awıl xojalıǵın-daǵı 
shıǵındılardı tóginlew ámelge asırılıwı múmkin, hám organikalıq tógin islep 
shıǵarıw topıraqtı azıqlantıratuǵın elementler menen tolıqtırıwı hám topıraqtaǵı 
elementlerdiń nátiyjeliligin asırıwı múmkin.
Organikalıq tóginlerdi qóllaw tezligin asırıw bir tárepden ximiyalıq tógin-
lerden paydalanıwdı kemeytiwi yamasa páseyiwi, basqa tárepden topıraq 
ónimdarlıǵın asırıwı hám saqlap turıwı hám de awıl xojalıǵınıń turaqlı rawajla-
nıwına járdem beriwi múmkin.

---

16
Awıllıq jaylarındaǵı biomassadan paydalanatuǵın energiyanıń kópshiligi 
tuwrıdan-tuwrı janıwǵa tiykarlanǵan, bul tekǵana tómen ıssılıq nátiyjeliligine (10 % 
ten kem) iye, bálki tútin hám shań shıǵındılarınıń kópligi adamlardıń jasaw hám 
jasaw ortalıǵın jamanlastıradı hám den sawlıǵına zıyan jetkizedi. 
Biomassa energiyasın konversiyalaw texnologiyasınan paydalanıw ıssılıq 
nátiyjeliligin 35 % ten 40 % ge asırıwı, resursların tejew, fermerlerdiń jasaw shara-
yatların jaqsılaw hám turmıs dárejesin jaqsılawı múmkin. Biomassa hár qıylı 
processler arqalı suyıq janar mayǵa aylantırılıwı múmkin, bul bolsa benzin hám 
dizel sıyaqlı benzin janar mayın puqaralıq janar mayı yamasa ishki janıw dvigateli-
niń janılǵısı retinde tuwrıdan-tuwrı almastırıwı múmkin. Házirde awıl xojalıǵı 
shıǵındıların óz ishine alǵan biomassa resursları muǵdarı 700 million tonna ápiwa-
yı kómirge ótdi. 2020-jılda biomassa resursları muǵdarı keminde 1,5 milliard tonna 
standart kómirge ótiwi rejelestirilgen edi. Eger onıń 50 % i suyıq janar maydı islep 
shıǵarıw ushın isletilse, ol neft bazarın 200 million tonna suyıq janar may menen 
támiyinleydi. Awıl hám tóǵay xojalıǵı shıǵındılarınan alınatuǵın biomassa 
energiyası awıllardı elektr energiyası menen támiyinlewdegi úzilislerdi toltırıwǵa 
járdem beredi.
Awıl xojalıǵı shıǵındıları jılına derlik 4 milliard tonnanı quraydı, sonnan 2,61 
milliard tonna sharwashılıq. hám qus tezeginiń shıǵındıları, 25000 tonna plastmassa, 
mısalı awıl xojalıq membranaları hám ósimlik shıǵındıları. 100 millionnan 150 
million tonnaǵa shekem qalalarda, 250 million tonna xojalıq shıǵındılar hám insan 
shıǵındıları hám 50 millionnan 65 million tonnaǵa shekem góshdi qayta islew 
kárxanaları, 25 million tonna tóǵay xojalıǵı. shıǵındılar (kómir tóǵayları bunnan 
tısqarı) jılına shama menen 37 million m
3
dı quraydı, bul 10 million tonna ápiwayı 
kómirge tuwrı keledi. Fermerler awıl xojalıǵınıń shıǵındı-ların organikalıq tógin 
retinde isletgen, bul materiallıq energiya aylanıwı hám ónimdarlıqti asırıwda úlken 
rol oynaǵan. Biraq, bazar ekonomikası rawajlanıwı menen awıl xojalıǵı 
shıǵındılarınıń organikalıq tóginge aylanıwı bir qatar jańa máseleler hám saldamlı 
mashqalalar ushırasıp atır. Bir tárepden, shıǵındılar quramı júdá ózgergen. Dástúriy 
organikalıq tóginlerdi toplaw, islep shıǵarıw, saqlaw hám olardan paydalanıw 
zamanagóy awıl xojalıǵınıń rawajlanıwına iykemlese almadı.

---

17
Awıl xojalıǵı óndirisiniń barǵan sayın kúsheyip barıwı hám islep shıǵarıw 
qurallarınıń kirip barıwı kóbeyiwi menen awıl xojalıǵı islep shıǵarıw pát menen 
rawajlanıp, dástúriy organikalıq tóginlerden waz keship atır. Usınıń menen birge, 
Milliy tóginlerdi eksperiment qılıw tarmaǵınıń tóginler hám topıraq ónimdarlıǵın 
hám tóginler qadaǵalawı boyınsha uzaq múddetli tájiriybeleri boyınsha sońǵı jıllarda 
egilgen jerlerdiń organikalıq elementlerı muǵdarı tomenlegen, tóginlerden 
paydalanıw dárejesi tomenlegen.
Atap aytqanda, awıllıq jerlerde elektr támiynatı menen baylanıslı úzilis úlken. 
2020-jılda milliy ekonomikanı eki ese asırıw maqsetine erisiw ushın elektr 
támiynatın támiyinlew zárúrli shárt esaplanadı. Eger házirgi awıl xojalıǵı hám tóǵay 
xojalıǵı shıǵındılarınıń 50 % i elektr stanciyaları ushın janar may retinde isletilse, ol 
400 milliard kvt/saat elektr energiyasın óndirisi múmkin. 
Shıǵındılar baslanǵısh, ekilemshi hám ushlemshi tarawlarda payda boladı, 
biraq qandayda bir tarawǵa baylanıslı emes. Resursların maqul túsetuǵın bólistiriw 
hám shıǵındılardı qayta islew dumaloq ekonomika texnologiyası sistemasınıń 
yadrosı bolıp tabıladı. Shıǵındılar oǵan iykemlesiw ushın sanaat jaǵdayına kóteriwi 
kerek. Awıl aylanba ekonomikasınıń zárúrli strukturalıq bólegi retinde awıl xojalı-
ǵındaǵı shıǵındılardı qayta islew awıl xojalıǵın hám awıllıq jaylarınıń turaqlı 
rawajlanıwı ushın tiykar boladı hám hátte awıllıq jerlerde párawan jámiyet qurıw 
ushın zárúrli buwın boladı. Awıl xojalıq shıǵındıların qayta islew pataslanıwın 
basqarıw hám qorshaǵan-ortalıqtı qorǵaw texnologiyası hám strategiyasınan awıl 
xojalıǵı hám ekonomika dárejesine kóterildi. Bul awıl xojalıǵınıń turaqlı rawaj-
lanıwı hám awıllıq jaylarda párawan jámiyet qurıw menen tikkeley baylanıslı. 
Shıǵındılardı qayta islew, awıl xojalıǵı hám qayta islew ekonomikası shıǵındılar 
sanaatınıń rawajlanıw baǵdarı hám maqseti esaplanadı.
Awıl xojalıǵında hár túrli ónimlerdi jetistiriw processlerinde qollanılatuǵın 
miynet quralları, ónim jetistiriw usılı, miynetti shólkemlestiriw qásiyetlerine kóre 
bir-birinen parıq etedi. Awıl xojalıǵı kárxanalarınıń islep shıǵarıw tipleri hár qıylı 
bolıp, islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıwı menen baylanıslı halda ózgerip baradı, 
Mısalı: házirde Ózbekstanda paxtashılıq, júzimshilik, dán-sharwashılıq, hám 
basqalar rawajlanǵan.

---

18