Innovatsiyalar vazirligi jizzax politexnika instituti huziridagi sharof rashidov politexnika texnikumi

11.2. Atmosferani ifloslovchi asosiy birikmalar. Atmosferani muxofaza qilish chora tadbirlari.

Atmosfera havosining maxalliy (lokal), regional va global ifloslanishi kuzatiladi. Agregat holatiga qarab ifloslovchi birikmalarni 4 guruhga ajratish mumkin: qattiq, suyuq, gaz va aralash birikmalar. Havoni ifloslovchi asosiy modda va birikmalarga aerozollar, qattiq zarrachalar, qurum, azot oksidlari, uglerod oksidlari, xlorftoruglevodorodlar, metal oksidlari va boshqalar kiradi.

Havoning sun’iy ifloslanishda eng ko’p xissa avtotransport va sanoat korxonalariga to’g’ri keladi. Bitta avtomobil yiliga o’rtacha 4 tonna O2 yutadi va chiqindi gazlar bilan birgalikda 800 kg uglerod oksidi, 40 kg azot oksidlari va 200 kg gacha turli uglevodorodlar chiqaradi. Atmosferaning eng xavfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir. Radioaktiv elementlar atmosferaga 3 yo’l bilan tushishi mumkin. 1. Tabiiy radioaktiv natijasida.

2. Atom qurilmalarining ish faoliyati orqali. 3.Yadro portlashlari orqali.

Havoning ifloslanishi insonlar salomatligiga, barcha jonzotlarga kuchli salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shaharlar va ishlab chiqarish korxonalariga boy rayonlarda kishilarning bronxit, o’pka raki, va boshqa kasalliklar bilan kasallanishi ancha yuqori. Kuz va bolalar kasalliklari ko’p uchraydi. 4. Atmosferadagi zaharli moddalar o’simlik va hayvonlarga ham kuchli ta’sir qiladi. Oltingugurt gazi, NG, xlorli birikmalarning ta’siri natijasida o’simliklarda fotosintez jarayoni buziladi, hosildorlik kamayadi, ko’p xollarda o’simliklar nobud bo’ladi. Atmosferada oltingugurt gazi va azot oksidlarining ko’payishi natijasida kislotali Yomg’irlar yuzaga keladi. Bunday Yomg’irlar ko’p mamlakatlarda o’rmonlarning ko’rishiga, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishiga, qo’llaniladigan ugitlar samarasining pasayishiga olib kelmoqda. Kislotali Yomg’irlar, bundan tashqari, metallar korroziyasini kuchaytiradi, binolar va yodg’orliklarning yemirilishiga olib keladi. Kislotali yomg’irlar O’zbekistonda ham kuzatilgan. Atmosferada zaharli birikmalarning ko’payib ketishi natijasida zaharli tuman- smoglar yuzaga keladi. Smoglar asosan katta shaharlar ustida kuzatiladi. 1952 yilda Londonda kuzatilgan zaharli smog ta’sirida 4 kun ichida 4000 kishi xalok bo’lgan. Bunday London tipidagi smoglar boshqa shaHarlarda ham kuzatilgan. Smoglar havoda ifloslovchi birikmalar kamroq bo’lgan xollarda ham kuzatiladi. Bunda quyosh nuri ta’sirida ifloslovchi birikmalar uta zaharli birikmalarga aylanadi. Bunday smoglar fotokimyoviy smoglar deyiladi va tirik organizmlarga katta ta’sir ko’rsatadi.

Atmosferaning ifloslanish darajasi undagi ifloslovchi birikmalarning ruxsat etilgan miqdori bilan aniqlanadi. Ifloslovchi birikmalarning inson organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan eng katta miqdori ruxsat etilgan miqdor (REM) deyiladi. Ifloslovchi birikmalar miqdorining REM dan oshib ketishi organizmda turli simptom va kasalliklarni keltirib chiqaradi. Hozirgi vaqtda 600 dan ko’proq atmosferada uchraydigan moddalar uchun REM ishlab chiqilgan. Masalan, CO2 uchun - 0,01 mg/m3, CO2 Uchun - 0,05 mg/m3, xlor- 0,03 mg/m3, fenol - 0,01mg/m3, formaldegid uchun- 0,003 mg/m3 va h.o.

Atmosfera havosi o'z-o’zini tozalash xususiyatiga ega. Undagi ifloslovchi birikmalar, Yomg’irlar yordamida yuviladi, cho’kma xolida tuproqka tushadi, o’simliklar tomonidan yutiladi. Lekin chiqindi moddalarning ko’plab chiqarilishi uning bu xususiyatini cheklab qo’yadi.

Hozirgi vaqtda atmosfera havosini ximoya qilishning ba’zi tadbirlari ishlab chiqilgan. Masalan, ishlab chiqarish chiqindilarini tozalash, kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarini yaratish. Atmosferani eng ko’p ifloslovchi manba bu avtotransport. Masalan, Toshkent atmosferasiga chiqariladigan ifloslovchilarning 70% i avtotransport chiqindisidir. Avtotransportdan chiqadigan chiqindilarni kamaytirish uchun avtomobillar texnik nazoratdan utib turishlari, yonilgining sifati yaxshi bo’lishi kerak. Avtomobillarni gaz yoqilgisiga o’tishi ham chiqindilar miqdori ancha kamaytiradi. Elektromobillarning yaratilishi ham muhim ahamiyatga ega. Keyingi vaqtlarda velomobillar ko’pchilik olimlarning dikkatini o’ziga tortmoqda.

Hozirgi vaqtda ozon qatlamining yemirilishi global ekologik muammo bo’lib turibdi. Ozon qatlami Yerdagi jonzotlarni ultrabinafsha nurlardan ximoya qilib turadi. Ozon qatlami asosan xlorftoruglevodorodlar deb ataluvchi birikmalar ta’sirida tez yemiriladi. Hozirgi vaqtda ozon qatlamning ba’zi joylarida tuynug hosil bo’lgan. Antarktida ustida hosil bo’lgan tuynukning kattaligi AQSh territoriyasiga teng.

© GOD Vashe Imya