Innovatsiyalar vazirligi toshkent amaliy fanlar universiteti

II.BOB. O‘ZBEK TILIDA FONOLOGIK QOIDALAR 
O‘zbek tilidagi fonologik jarayon bo‘lgan assimilyatsiya tovushning qo‘shni 
tovushga ko‘proq o‘xshash bo‘lib o‘zgarishini bildiradi. Bu jarayon ikkita qo'shni 
tovush o'zaro ta'sirlashganda va bir tovushning xususiyatlari ikkinchi tovush 
tomonidan qabul qilinganda sodir bo'ladi. Chunonchi, o‘zbek tilida jarangli ikki lab 
burun /m/ tovushsiz qo‘sh to‘xtash /p/ qo‘shilsa, unsiz bo‘ladi. Ushbu assimilyatsiya 
jarayonini regressiv assimilyatsiya sifatida tahlil qilish mumkin, chunki keyingi 
tovushning ta'siri oldingi tovushga ta'sir qiladi
1. Assimilyatsiya 
Dissimilyatsiya - bu so'z yoki iborada ikkita o'xshash tovush yoki xususiyatlar 
kamroq o'xshash bo'lib o'zgarganda yuzaga keladigan fonologik jarayon. Bu hodisa 
o‘zbek fonologiyasida ham kuzatiladi. Masalan, “buk” (kitob) so‘zida [b] 
tovushining [d] ga dissimilyatsiya qilinishi bu jarayonning keng tarqalgan 
namunasidir (O‘zbek, 2010). Bu jarayon til ichidagi tovushlarning idrok etish 
xususiyatini oshirishga xizmat qiladi, so‘zlovchilarning so‘zlarni to‘g‘ri idrok etishi 
va ishlab chiqarishini osonlashtiradi. 
2. Dissimilyatsiya 
Tovush uygʻunligi oʻzbek tilida mavjud boʻlgan fonologik hodisadir. Unli 
tovushlarning so‘z ichidagi tizimli qo‘shilib kelishini bildiradi. Davronov (2016) 
fikricha, oʻzbek tilida ham old-orqa, ham yumaloqlik uygʻunligi namoyon boʻladi, 
bunda soʻz ichidagi unlilar oʻxshash oldingi orqa va yumaloqlik xususiyatlariga ega 
boʻlishi kerak. Bu garmonik qolip nafaqat talaffuzga ta'sir qiladi, balki yangi 
so'zlarning morfologiyasi va leksik yaratilishida ham hal qiluvchi rol o'ynaydi 
(Usmonova, 2017). 
________________________ 
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995,
82-94-betlar.

---

12 
3. Unli tovushlar uyg‘unligi 
Undosh tovushlar mutatsiyasi, ya’ni undoshlar almashishi ham bir qancha tillarda, 
shu jumladan o‘zbek tilida ham kuzatiladigan fonologik jarayondir. Bu undoshning 
soʻzdagi oʻrni yoki qoʻshni tovushlar bilan oʻzaro taʼsiri tufayli talaffuzining 
oʻzgarishini bildiradi. O‘zbek tilida undosh mutatsiya asosan assimilyatsiya va 
dissimilyatsiya hodisalari orqali namoyon bo‘ladi. Assimilyatsiya undosh tovushini 
oʻzgartirganda, qoʻshni tovushga oʻxshash boʻlganda, dissimilyatsiya esa qoʻshni 
tovushlarga kamroq oʻxshash boʻlib qolishi bilan sodir boʻladi. Bu fonologik 
jarayonlar o‘zbek tilining fonetik va fonologik tizimini shakllantirishda hal qiluvchi 
rol o‘ynaydi. (O'zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi, 2021) 
4. Undosh tovushlarning mutatsiyasi 
O‘zbek tilida bir qancha fonologik jarayonlar namoyon bo‘lib, ular o‘ziga xos 
xususiyatlarni namoyon etadi. Unli tovushlar uyg'unligi bunga misol bo'la oladi, 
bunda so'zdagi unlilar oldingi yoki orqa artikulyatsiyasi jihatidan mos kelishi kerak. 
Chunonchi, “bola” so‘zida oldingi /o/ unlisi quyidagi oldingi unli /a/ bilan 
uyg‘unlashadi. Yana bir misol, undosh tovushlarni assimilyatsiya qilish, bunda 
undosh yaqin undoshning sifatlarini oladi. Masalan, kitob (kitob) so‘zida /t/ tovushi 
quyidagi /b/ tovushiga o‘zlashtirilib, ovozli /d/ tovushiga aylanadi. Bu fonologik 
jarayonlar oʻzbek tilining lingvistik murakkabliklari va boyligini aks ettiradi 
(muallif tarjimasi). 
O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarga misollar 
“Oʻzbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi” deb nomlangan 
inshoda aytilishicha, oʻzbek tilidagi fonema va tovush munosabatlarini oʻrganish 
uning oʻziga xos lingvistik xususiyatlarini tushunishda muhim ahamiyatga 
egMuallif o‘zbek tilidagi fonemik tuzilma va tovush qoliplari unlilar uyg‘unligi, 
assimilyatsiya, undosh turkumlari kabi turli omillar ta’sirida shakllanganligini 
ta’kidlaydi. Qolaversa, insho til o‘rgatish va o‘rganishda fonetik va fonologik 
tahlilning muhimligini ta’kidlaydi, chunki u o‘quvchilarga o‘zbek tilining o‘ziga xos 
fonetik xususiyatlarini tushunishga va bu tilda samarali muloqot qilishga yordam 
beradi (muallifning familiyasi, yili). 

---

13 
Oʻzbek fonetikasida Tojikiston va Oʻzbekiston tomonidan tasdiqlangan yigirmata 
unli mavjud boʻlib, ular oʻn ikki ogʻzaki unli va sakkizta burun unlisidan iborat 
(Yunus-odilova, 2007). Ogʻzaki unlilar davom etishiga koʻra oʻz navbatida qisqa va 
choʻziq unlilarga boʻlinadi (Safarov, 2018). Bundan tashqari, o‘ttiz bir undosh, 
jumladan, sakkizta frikativ, oltita portlovchi, to‘rt burun, to‘rtta afrikat, uchta 
yaqinlashuvchi, beshta yon va bir trill mavjud (Yunus-odilova, 2007). O‘zbek 
tilidagi fonemalar va ularga mos keladigan tovushlar o‘rtasidagi munosabat ko‘p 
allofonli murakkab orfografik tizim bilan tavsiflanadi (Safarov, 2018).