Innovatsiyalar vazirligi turon zarmed universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet

{4}
I BOB. Qadimgi Yunonistonning geografik o‘rni.
1.1.Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish . Yunoniston hududida odamlar paleolit davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Yunonistoning jez davri madaniyati shartli ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—17-asrlarda Krit orolida axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260-yil Mikena, Tirinf va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urugʻchilik munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shimoliy Yunoniston da — eoliylar, Oʻrta Yunoniston va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yunonistonda polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urugʻchilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning gʻalabasi natijasida Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bogʻliq boʻlgan. Qadimgi yunon tarixining geografik joylashuvi doimiy bo‘lmagan.
{5}
U tarixiy rivojlanishga ko‘ra o ‘zgarib va kengayib turgan. Qadimgi yunon sivilizatsiyasining asosiy hududi Egey havzasi, ya’ni, Egey dengizining Bolqon, Frakiya va Kichik Osiyo sohillari va ko‘p sonli orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-VI asrlarga kelib, buyuk yunon kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va Sitsiliya hududlari, shuningdek, Qora dengiz sohillarini o‘zlashtirganlar. Natijada Buyuk Yunoniston tushunchasi vujudga keldi. Mil. avv. IV asming oxirida Makedoniyalik Aleksandming g‘olibona yurishlari va Ahmoniylar davlati egallanganidan so‘ng Yaqin va 0 ‘rta Sharqda ellin davlatlari tashkil topdi va bu hududlar qadimgi yunon dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon dunyosi g‘arbda Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy Qora dengiz sohillaridan janubda Nilning birinchi irmoqlarigacha bo" Igan ulkan hududlarni qamrab oldi. Biroq, butun qadimgi yunon tarixi davomida uning markaziy qismi Egey havzasi hisoblangan. Chunki, bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘ldi va gullab yashnadi. Qadimgi Sharq mamlakatlaridan farqli o‘Iaroq, qadimgi Yunonistonda etnik rang-baranglikni kuzatish mumkin. Yunonistonning markaziy hududlari, ya’ni Egey havzasi va Bolqon yarim orolining janubiy qismlarida asosan yunon tilli xalqlar yashagan bo‘lib, ulami axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu qabila guruhlari o‘z dialektlarida gaplashganlar hamda diniy qarashlar va urf-odatlarida ham o‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu farqlar unchalik sezilarli bo'lmagan. Barcha yunonlar bir tilda gaplashgan, bir-birini yaxshi tushungan va o‘zlarini bitta xalqqa va bitta sivilizatsiyaga tegishli ekanligini his qilgan. Mazkur xalqlar orasida birmuncha qadimiyroq qabila guruhi axeylar bo‘lib, ular mil. 128 aw . Ill mingyillikning oxirida Bolqon Yunonistonining janubiy qismiga kelib o ‘mashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir va Makedoniya hududlaridan harakatlangan doriy qabilalalari bosimi ostida axeylar qisman assimilyatsiyalashadi va bir qismi tog‘li hududlarga siqib chiqariladi. Doriylaming katta qismi Peleponnes (Lakonika Messeniya, Argolida, Elida), Egeydengizining janubidagi orollaming katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va Kichik Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida
{6}
o‘mashganlar. Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi Attika, Evbeya, Samos, Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy qismidagi orollari va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatida joylashganlar. To'rtinchi qabila guruhlari boim ish eoliylar Beotiya, Fessaliya va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatini shimolidagi Eolida viloyati va Lesbos orolida yashaganlar. Egey havzasida yunonlardan tashqari uunongacha bo‘lgan qabilalar qoldiqlari, jumladan, leleglar, pelasglar, kariylar yashagan boiib, ular mil. avv. I mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta rol o'ynamagan. Shuningdek, yunon davlatchiligida muhim o‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida Frakiyaliklarni qayd etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat hududining katta qismi tojiklardan iborat bo’lib, faqatgina 20% ni tekislik va vodiylar tashkil etgan. Yunonistonda tabiiy boyliklardan - marmar, temir rudasi, mis, kumush qazib olingan, shu bilan birga kulolchilik uchun soz tuproqlarni ko‘p uchrashi hunarmandlarga xomashyo manbai bo’lib xizmat qilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini uchta katta bosqichga boiish mumkin: l)ilk sinfiy jamiyat va mil. aw . II mingyillikda davlat uyushmalarining shakllanishi (Krit va Axey Yunonistoni); 2) Polislaming shakllanishi va gullab yashnashi, klassik ko‘rinishdagi qulchilik munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi (mil. aw . XI-IV asrlar); 3)Yunonlar tomonidan Fors davlatini bosib olinishi, ellinistik jamiyatlar va davlatlaming tashkil topishi. Birinchi bosqich uchun xos boigan xususiyat shundan iboratki, unda Krit oroli va unga tutash hududlarda dastlabki sinfiy jamiyat paydo boiadi. Shu bilan birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga kelishi hamda rivojlanishi, Yuksak sivilizatsiya belgilarini namoyon 129 bo‘lishi kuzatiladi. Odatda bu davr Krit podshosi Minos sharafiga “Minoy sivilizatsiyasi” deb ham ataladi. Mazkur davr mil. aw . 3000 ming yillikdan - mil. avv. 1200-yilni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqichni tarixchilar “polislar davri” deb atashadi. Bu davr ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi:
1.Gomer davri yoki “zulmat asri”. Ushbu davr polisgacha yuz bergan.
{7}
Tarixiy jarayonlami qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX asrlami o‘z ichiga oladi. 2.Arxaik davr mil av. VIII-VI asrlami qamrab oladi. Mazkur bosqichda polis jamiyati va davlatlarining shakllanishi, aholining 0 ‘rtayer hamda Qora dengiz bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi (Buyuk yunon kolonlashtirishi). 3. Klassik yoki mumtoz davr (mil. a w . V-IV asrlar). Unda qadimgi yunon sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, davlatchilik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot jarayonlarini ko‘rish mumkin. “Ellin bosqichi” bilan Yunonistonning qadimgi tarixi nihoyasiga etadi. Biroq, mazkur bosqichda yunon va sharq tarixi bilan bog‘liq jarayonlar aks etgani bois, tarixchilar uni 3 davrga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi: 1. Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishlari va ellin davlatlari tizimining vujudga kelishi (Mil. aw . IV asming 30- yillaridan- mil. aw . Ill asming 80-yillariga qadar). 2. Ellin davlatlari va jamiyatining mavjud bo‘lishi (mil. avv. Ill asming 80 yillaridan-mil. avv. II asr o‘rtalarigacha). 3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim imperiyasi, sharqda Parfiya tomonidan egallanishi (mil. avv. II o‘rtalari - mil. avv. I asrlar). Rim imperiyasi tomonidan mil. avv. 30- yilda Misrdagi Ptolemeylar sulolasini bosib olinishi qadimgi Yunoniston tarixida ellin bosqichini tugallanganligini anglatadi. Aslida, manbalar - tarix xomashyosi boMib, tarixchilar undan tarixni yaratadilar. Deyarli, butun qadimdan saqlanib qolgan topilmalar - qadimgi tarix uchun potensial manbalardir. Bu davrga oid manbalar ikki katta guruhga - suyakdan tortib binolargacha bo‘iganlami o‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va yunonlaming bevosita o‘zi haqida yoki qadimda ular haqida yozilgan ma’iumotlardan iborat bo‘lgan yozma manbalarga bo‘linadi. Albatta, moddiy manbalardagi yozuvlar ba’zida sopolning bir qismi 130 shikastlanishi yoki tosh ustundagi yozuvning kesib olinishi natijasida tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin. Yunoniston tarixiga oid asosiy manbalar ko‘p hollarda ikki ming yil va undan qadimiyroq bo‘lgani uchun qo‘llanilishidan oldin ulami qayta tiklash va rekonstruksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda arxeologlar topilmalarga ishlov berishi, paleograflar papirus va pergamentlarga yozilgan yozuvlami rasshifrovka
{8}
qilish va tushuntirib berishi; epigraflar va numizmatlar esa tosh va tangalardagi yozuvlami izohlab berishi kerak bo‘ladi. Manba va xomashyolami qayta ishlovchi mutaxassislar xulosasi tarixchilar uchun qadimgi tarixni o‘rganishda katta imkoniyatlar yaratadi.
Qadimgi Yunoniston yodgorliklari asosan yer ostida joylashgan. Bir nechta tosh binolami hisobga olmaganda asosan ibodatxonalar yer ostidan qazib o‘rganilgan. Yunoniston tuprog‘i buyumlami saqlanishi uchun qulay bo‘lmaganligi sababli ko‘p topilmalarga zarar yetganligini kuzatish mumkin. Shu boisdan yog‘och, mato va teridan yasalgan eksponatlar juda kam uchraydi. Saqlanib qolgan metall buyumlar orasida: oltin va kumush buyumlar yaxshi darajada; bronza qisman, o‘z o‘mida, temir buyumlar esa korroziyaga uchragan holda topilgan. Yana bir turkumdagi yaxshi saqlangan moddiy buyumlar sirasiga yuqori olovda pishiriladigan sopol terrakotalar kiradi. Sopol qadimda ko‘plab maqsadlarda, xususan, haykallar va yodgorliklarda, lekin ko‘p hollarda xo‘jalikda ishlatilgan bo‘lib, asosan qabrlar va boshqa joylardan topilgan. Ushbu idishlar asosida arxeologlar Yunonistonnning siyosiy tarixigacha va uning ilk tarixi xronologiyasini tuzib chiqib, ulami tarixiy sanalarga aylantirish imkoniyatini yaratgan. Bu davrga oid moddiy yodgorliklar Knoss, Fest, Miken va Pilos hamda Peloponnesdagi saroy qazishmalari natijasida topilgan. Eng ko‘p m a’lumotlar Lema (Shimoliy Peloponnes) va Rafina (Attika) manzilgohlaridan qazib o‘rganilgan. Ushbu manzilgohlar miloddan avvalgi uchinchi ming yillik oxirlariga mansub bo‘lib, undan bronzadan yasalgan mehnat qurollari va xo‘jalik buYumlari topilgan. Shuningdek, Axey qabilalari yashagan qishloqlar qoldig‘i Koraka (Korinf) hamda Ziguries (Miken yaqinida) manzilgohlarini o‘rganishda ma’lum bo‘ldi. Shu bilan birga, Attika va Spartadan qadimgi qabristonlami o‘rganilishi oqibatida miloddan avvalgi II ming yillik o ‘rtaIariga oid ashyoviy manbalar topildi. Qadimgi yozuvlar sopol, tosh, metall, va papirus (mil av. II asrdan pergament) kabi turli materiallarga yozilgan.

{9}
Bizgacha yetib kelgan asosiy yozma manbalar mil. avv.VIII asrda yaratilgan yunon alifbosi asosida yozilgan; shuningdek, mil. avv. II mingyillik davomida A va В chiziqli Krit yozuvlari ham bo‘lgan. Ushbu yozuv namunalari 1901-yilda A. Evans tomonidan topilgan bo‘lishiga qaramay, faqatgina 1953- yili ingliz olimi M. Ventris ba’zi qismlarini shifrovka qilishga muvaffaq bo'ldi. Afsuski, bulaming ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan. Qadimgi Yunonistonning klassik hamda ellin davri tarixini yoritishda mazkur mintaqada yashab ijod qilgan tarixchilar asarlarini o‘mi beqiyos. Birinchi navbatda mil. avv. V asrda yashagan Galikamaslik Gerodot ( 485-425-yy)ni qayd etish maqsadga muvofiqdir. Uning mashhur asari “Tarix” deb nomlanib, 9 kitobdan iborat. Muallif asaming dastlabki 4 ta qismida Kichik Osiyo, Bobil, Midiya, Misr hamda Skif qabilalari tarixini bayon etadi. Qolgan 5 ta kitobda asosan yunon-fors urushi bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar (mil. aw . 479 yilgacha) o ‘rin olgan. Shu davming yana bir yirik vakili afmalik tarixchi Fukidid (460-400- yy) boiib, uning asari Peloponnes urushlariga (431-404- yy) bag‘ishlangan. Shuningdek, tarixchi va publitsist Ksenofont (430-355- yy) ham o ‘z davrining mashhur kishilaridan bo‘lgan. U Fukidid ishlarini davom ettirib, “Yunon tarixi” asarini yaratgan. Yunoniston tarixi yoritishda antik davr faylasuf va siyosatchi arboblaming asarlari muhim o‘rin tutadi. Ular orasida Platon va Aristotel qoldirgan ilmiy meros biz uchun qimmatlidir. Platon (427- 348- yy) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy munosabatlarini chuqur tahlil qilgan holda “Davlat” va ’’Qonunlar” nomli traktatlar yaratgan. Aristotel esa hududdagi 158 ta Yunon polislari siyosiy jarayonlarini ilmiy tadqiq etgan holda “Siyosat”(Politika) asarini yozgan. Qadimgi Yunoniston tarixini yoritishda badiiy adabiyot va san’atning o‘mi beqiyos. Esxil, Sofokl, Evripid tragediyalari hamda Aristofan komediyalari shular jumlasidandir. Afsuski, barcha tarixiy va badiiy asarlar to’liq saqlanib qolmagan. Jumladan, mil. avv. V asrming eng taniqli dramaturgi Sofokl tomonidan yozilgan 120 dan ortiq pyesaning yettitasigina bizgacha to‘liq etib kelgan.
{10}
Hozirga kelib so‘nggi texnologiyalar asosida yunon yozuvlarining elektron bazasi yaratilgan boMib, unda mil. avv. VIII asrdan milodiy II asrgacha bo’lgan 20 000 000 so‘zdan iborat yunon adabiyoti matnlari joy olgan. Qadimgi O'rtayer dengizi hududida yozish uchun qo’llaniladigan odatiy xomashyo - papiruslar bo’lib, u Misrda mil. avv. Ill mingyillikdan ishlatila boshlangan. Qadimgi yunonliklar o‘tmish mualliflar asarlarini saqlashga jiddiy e’tibor qaratganlar. Aleksandriyadagi katta kutubxonaga tashrif buyuruvchi o‘quvchi mil. avv. 1-ming yillik davomida 500 ming o‘ramga yaqin kitob o‘qish imkoniyatga ega boMsa, aytishlaricha o‘sha vaqtda Pergamda bunday kitoblar 200 000 o‘ramdan oshgan. Shuni ta’kidlash lozimki, mazkur davrda yunonlar uchun manbalami o‘qish jarayonida tanlov imkoniyati kuchli bolgan. Aleksandriyalik olimlar o‘zlari ular maktablarda o‘rganish uchun eng munosib deb hisoblaganlarini mualliflar ro‘yxati bilan birga saralab foydalanganlar. Mazkur manbalar keng qamrovli boMib, ulami davr va joyiga qarab o‘rganish maqsadga muvofiq boMadi. Jumladan, Miken davriga (mil av. 1600-1200) oid manbalar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Afsuski, “Zulmat davri” bosqichida, ya’ni mil. avv. VIII asrgacha juda kam materiallar uchraydi va hech qanday yozma maMumotlar yo‘q (Gomer dostonlari bundan mustasno). Mil. avv. VII asrdan keyin esa moddiy va yozma manbalar ko‘plab uchraydi va qadimgi Yunoniston haqidagi rang-barang malumotlarga ega manzaraning guvohi bo’lishimiz mumkin. Mazkur manzaralarda yunonlar murakkab tabiiy sharoitlarga qanday g‘oya va texnologiyalar bilan javob bergani, ular kishilik jamiyati doirasida o ‘zaro hamkorlik qilganliklari va jamoalar - uyushmalar doirasida qanday o‘zgacha madaniyat vujudga keltirgani hamda individual farqlilikni saqlaganliklarini ko‘rsatib beradi. Yunon yozma manbalari orasida badiiy adabiyot ham muhim o‘rin tutadi. Albatta zamonaviy tarixchilar asosan qadimgi tarixchilar va biograflar ma’lumotlarga tayanishadi.
Yunoniston qadimgi tarixi jahon tarixida muhim o‘rin tutadi. Yunonlar yaratgan sivilizatsiya Yevropada dastlabkisi bo‘lib, u jamiyatning barcha sohalarini qamrab olgan edi.
{11}
Qadimgi Yunoniston Bolqon yarim oroli hududida va Kichik Osiyoning g‘arbiy sohilida joylashgan.Bolqon yarim oroli qirg‘oqlarining past-baland bo‘lib ketganligi natijasida, Yunonistonda bir joy yo‘qki u dengizdan uzoqda joylashgan bo‘lsin. Bu esa dengiz kemachiligini va baliqchilikni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bolqon yarim orolidan o‘tadigan tog‘larning balandligi o‘rtacha. Bu tog‘lar Makedoniyada va Frakiyada eng balandlikka yetadi – bu Bolqon tog‘laridir. Joyning relyefi juda notekis. Faqat ikkita vodiy – shimolda Peney daryosi bo‘ylab ketgan Fessaliya vodiysi va janubda Evrot daryosi bo‘ylab ketgan Lakonika vodiysi – Bolqon yarim orolining janubida serhosil tuproqqa ega bo‘lgan birdan – bir tekisliklardir. Yarimorolning g‘arbida Ioniya dengizi joylashgan. Bolqon yarim oroli bilan Kichik Osiyo yarimorolini Egey dengizi ajratib turadi. Egey dengizi Propontida bilan Gellespont bo‘g‘ozi orqali bog‘lanadi. Marmar dengizi shuning uchun Propontida deb atalganki, u haqiqiy Pont oldida bo‘lgan. Propontidani Pont bilan Frakiya Bospori bo‘g‘ozi bog‘laydi. Yunonlarga juda ilgari zamonlarda ma‘lum bo‘lgan Qora dengiz Pont - ya‘ni «dengiz» deb atalgan. Qora dengizda kemachilik ishi rivojlangach, uni Evksin Ponti, ya‘ni mehmon do‘st dengiz deb atay boshlaganlar. Egey dengizida Bolqon yarim oroli yaqinida ham Kichik Osiyo yaqinida ham ko‘p orollar bor. Egey dengizining shimolida, Frakiya yaqinida Fasos oroli joylashgan. Uning janubiy-sharqiy tomonida Samofrakiya va Imbros orollari bor. Kichik Osiyo sohillari bo‘ylab Sporada (tarqoq) orollari deb ataluvchi qator orollar cho‘zilib ketgan. Bolqom yarim orolida tortib, to Kichik Osiyoga qadar ham Kiklada (doirasimon) orollari deb ataluvchi katta bir to‘da orollar qatorlashib ketgan. Bu orollar juda ko‘p, ulardan birin-ketin suzib o‘tib osongina Bolqon yarim orolidan Kichik Osiyoga borish mumkin. Ulardan eng asosiylari Paros, Samos hamda Yunoniston tarixida katta ahamiyatga ega Delos va boshqa orollardir. Bolqon yarim orolining janub tomonidan Kifera oroli joylashgan.Attikaning shimoliy-sharqiy sohilida eng katta orol bo‘lib, bu orol Evbeya edi.
{12}
1.2. Qadimgi Yunonistonni o'rganishning asosiy bosqichlari . Qadimgi Yunonistonning madaniy va tarixiy merosi hech qachon unutilmagan. Yunon madaniyati Rim imperiyasida paydo bo'lgan O'rta er dengizi madaniyatining muhim qismiga aylandi. Qadimgi meros, yozma an'ana Vizantiya davlatida saqlanib qolgan. IN G'arbiy Evropa qadimgi yunon madaniyati va tarixiga qiziqish 15 -asrda Uyg'onish davrida paydo bo'lgan. Biroq, Qadimgi Yunonistonni haqiqiy ilmiy o'rganish 18 -asr oxiri - 19 -asrning birinchi yarmidan boshlanadi. I. Vinkelman va F. Volfning asarlari jamiyatda va mutaxassislar orasida yunon tarixiga qiziqish uyg'otdi. 19 -asr va 20 -asr boshlarida Germaniya klassik tadqiqotlar maktabi eng ta'sirli edi. A.Bekning asarlari yunonlarning iqtisodiy hayotini o'rganishga asos yaratdi. Shuningdek, u yunon yozuvlarini ilmiy nashr qilish tashabbusi bilan chiqdi. I. Droysen kech yunon tarixining murakkab tarixiy materialini birinchi bo'lib tizimlashtirgan va "ellinizm davri" tushunchasini birinchi bo'lib kiritgan. E. Kurtius Olimpiada klassik qazishmalarini olib bordi va Gretsiya tarixi bo'yicha eng yaxshi umumlashtiruvchi asarlar yaratdi. Edning asarlari. Meyer, K. Byuxer, J. Belox, R. Polmann. Frantsuz tarixchilari orasida antik davrda qullik haqida umumlashtiruvchi asar yozgan A.Vallon va fuqarolik jamiyati sifatida polisiya g'oyasini shakllantirgan F. de Kulanjni alohida qayd etish lozim. Rossiya davlatida Qadimgi Yunoniston tarixini o'rganish ilmiy maktabining asoschisi Sankt -Peterburg va Moskva universitetlarining professori M.S. Kutorga. U asosan Afina davlati tarixi bilan shug'ullangan; asarlari G'arbiy Evropada nashr etilgan. F.F. Sokolov epigrafik manbalarni o'rganishga asos yaratdi va rus olimlarining butun avlodini tarbiyaladi. Qadimgi inqilobdan oldingi mutaxassislar orasida V.V. Latysheva, M.I. Rostovtseva, M.M. Xvostova, V.P. Buzeskul, S.A. Zhebeleva, F.F. Zelinskiy. Yunon mualliflarining asosiy asarlarining rus tiliga tarjimalari F.G. Mishchenko. Ayniqsa, Shimoliy Qora dengiz mintaqasidagi yunon davlatlarini o'rganishda rus olimlari faollik ko'rsatdilar. Ikki jahon urushi o'rtasidagi davrda G'arbda jahon tarixi bo'yicha ko'p jildli umumlashtiruvchi asarlar nashr etildi, ular orasida


{13}

"Kembrijning qadimiy tarixi" ni ta'kidlash kerak, undagi bir necha jildlar Qadimgi Yunonistonga bag'ishlangan. Shu bilan birga, SSSRda, birinchi navbatda, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarga bag'ishlangan asarlar bilan ajralib turadigan sovet tarixchilarining maktabi paydo bo'la boshladi. V.S. asarlari. Sergeeva, A.I. Tyumenev, S.I. Kovaleva, S. Ya. Lurie. Klassik tadqiqotlar rivojlanishining yangi bosqichi 20 -asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. M. Ventris A harfining bo'g'inli yozuvini ochib berganidan so'ng, miloddan avvalgi 2 -ming yillikda Yunoniston tarixini o'rgangan maxsus yo'nalish paydo bo'ldi. NS. - mikenologiya. G'arb tarixshunosligida ingliz olimi M. Ko'p sonli asarlarida qadimgi tarixni, ayniqsa, iqtisodiyotni modernizatsiya qilishga qarshi chiqqan Finli. Bu yo'nalish E. Uill, C. Starr va ba'zi olimlarning asarlarida o'z ifodasini topdi. Qadimgi qullik muammolari bilan Frantsiyada J. Vogt boshchiligidagi mutaxassislar guruhi shug'ullangan. K. Mosse, R. Meiggs, J. Devis, M. Hansen va boshqa ko'plab asarlari Afina davlati va demokratiyasi tarixi masalalarini o'rganishga bag'ishlangan. Hozirgi davr G'arb olimlari ishida hamkorlik siyosati, turli mavzularda xalqaro konferentsiyalar o'tkazish va ko'plab tematik to'plamlar chiqarish bilan ajralib turadi. Yunon tarixining markaziy muammolaridan biri - polisning barcha jabhalarini o'rganish bilan shug'ullanuvchi Daniyadagi tadqiqot markazi (boshlig'i M. Xansen) Evropa antik davrida alohida o'rin tutadi. Mamlakatimizda Qadimgi Yunoniston tarixini o'rganishning aksariyat yo'nalishlari tasvirlangan. Yu.V.ning asarlari. Andreeva. T.V. Blavatskiy Axey Yunonistonining tarixini o'rgangan. Siyosat va uning shakllanishi muammolari G.A. Koshelenko, E.D. Frolov, A.I. Zaytsev, V.P. Yaylenko. Afina davlati tarixining turli jihatlari K.K. Zelina, V.M. Strojetskiy, S.G. Karpyuk, I.E. Surikov; qadimgi yunonlarning ijtimoiy va siyosiy tafakkuri - A.K. Berger, A.I. Dovatura, E.D. Frolov. Yunon polisi inqirozining turli jihatlari L.M. Gluskina, L.P. Marinovich va V.I. Isaeva. Rus klassik tadqiqotlar maktabi Shimoliy Qora dengiz mintaqasidagi yunon shahar-davlatlari tarixini o'rganishda dunyodagi etakchi maktab bo'lib qoldi.

{14}
So'nggi yigirma yil ichida rus antik davr tadqiqotlari katta yo'qotishlarga duch keldi va qazish ishlari keskin kamayib ketdi. Biroq, shu bilan birga, g'arblik hamkasblar bilan hamkorlik kuchayib, mahalliy olimlar xalqaro loyihalarda ko'proq ishtirok eta boshladilar.
Va D.P. Kallistova. M., 1956 yil.
Qadimgi tsivilizatsiyalar. Ed. G.M. Bongard-Levin. M., 1989 yil.
Qadimgi Yunoniston tarixi bo'yicha o'quvchi. Ed. D.P. Kallistova. M., 1964 yil.
Ed. IN VA. Kuzishchina. SPb, 2000 yil.
1. Qadimgi Yunoniston tarixi qadimiy tarixning bir qismi sifatida.
2. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar.
3. Qadimgi Yunoniston tarixshunosligi.
Qadimgi Yunonistonning geografik chegaralari haqida gapirganda, ular ko'pincha zamonaviy Gretsiya davlatining chegaralari bilan taqqoslanadi. . Biroq, Qadimgi Yunonistonning geografik ko'lami hozirgi Yunoniston Respublikasi chegaralaridan ancha farq qiladi. Qadim zamonlarda Qadimgi Yunoniston deb nomlangan yagona davlat yo'q edi va Yunoniston hududiga yunonlar yashagan, ularning shaharlari, koloniyalari yoki davlat tuzilmalari joylashgan hududlar kiradi. Qadimgi Yunoniston qat'iy belgilangan hududga ega bo'lmagan va turli tarixiy davrlarda uning mulk chegaralari o'zgargan. Miloddan avvalgi II ming yillikda. Qadimgi Yunonistonda Krit orolining hududi, Kiklad arxipelagi va Peloponnes tushunilgan.
VIII-VI asrlarda Buyuk Yunon mustamlakasidan keyin.Miloddan avvalgi yunonlar yashaydigan hudud Italiyaning janubidagi Sitsiliya (bu joylar "Buyuk Yunoniston" deb nomlangan), shuningdek Qora dengiz sohilidagi koloniyalar tufayli ko'paydi.
{15}
Iskandar Zulqarnaynning Sharqqa yurishlari va qudratli Ahamoniylar imperiyasining ulkan yerlarini bosib olishidan so'ng, Aleksandr Makedonskiyning vorislari bo'lgan ellinistik davlatlar vujudga keldi, ular ham qadimgi yunon dunyosining yangi hududlari hisoblanadi. Shunday qilib, IV-II asrlarning oxirida. Miloddan avvalgi Qadimgi Yunonistonni g'arbda Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Orol dengizi sohilidan janubda ellinistik Misrgacha cho'zilgan ulkan geografik zona tushunila boshlandi. Ellinistik davlatlarning qulashi, ularning sharqda Parfiya davlati va g'arbda Rim respublikasi tomonidan bosib olinishi bilan Qadimgi Yunoniston hududi qisqarishni boshladi va 1 -asrda. Miloddan avvalgi u g'arbda Rim va qisman sharqda Parfiya imperiyasi tarkibiga kirgan. Qattiq qirg'oq chizig'i tog'li erlar bilan birlashtirilgan (80% - tog'lar) Bolqonda markazlashgan davlat tuzishning iloji yo'qligini tushuntiradi: har bir kichik vodiyda alohida davlat bor, u ayni paytda butun ekumen bilan bog'liq. dengiz orqali. Ichki "zararsiz" dengiz, qirg'oq bo'ylab sayohatlar (yozda), umuman dengiz tsivilizatsiyasi. Baliq - sog'lom ovqatlanishning asosi. Attikadagi qulay portlar va ularning Peloponnesda yo'qligi, shuningdek Peloponnesda unumdor erlarning ko'pligi va Attikada etishmasligi Afina va Spartaning rivojlanishining turli vektorlarini tushuntiradi. Messiniyaning alohida izolyatsiyasi: uch tomondan - Parnon va Tayget tog'lari, to'rtinchi tomondan - Istm istmusi. Albatta, unumdor hududlar bor - Fessaliya, Arkadiya, Boeotiya; bu erda savdo uchun kichikroq rol, sekinroq ijtimoiy rivojlanish, shuning uchun jamiyat an'anaviyroq. Tuproq toshli, bug'doy o'smaydi, lekin uzum va zaytun daraxtlari yaxshi meva beradi. Nonni mahalliy etishtirishdan ko'ra sotib olish arzonroq, almashtiriladigan mahsulot ham bor. Demak - dengiz savdosi uchun old shartlar (Misr, Italiya, mustamlakadan keyin - Pont va undan uzoqroq hududlar). Savdo yo'llari uchun kurash urushlarning umumiy sababidir. Hunarmandchilikning rivojlanishiga hissa qo'shgan minerallar (loy, marmar, temir, mis, kumush, yog'och) bor. Yunonistonda qadim zamonlardan (miloddan avvalgi VII ming yillik) odamlar yashagan. Qadimgi Yunoniston tarixi
{16}
birlamchi davlatchilik asoslari va genezisini, samarali iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishini, bitta qabilaviy massadan vujudga kelgan ijtimoiy guruhlar va sinflarni o'rganadi. Birinchi marta bu tsivilizatsiya belgilari miloddan avvalgi III ming yillikning ikkinchi yarmida paydo bo'lgan. Krit orolida va Peloponnesning ba'zi hududlarida. Bu sana nafaqat Gretsiya, balki butun Evropa tsivilizatsiyasining haqiqiy tarixining boshlanishi bilan bog'liq. Keng hududlarga tarqalib, yunon tsivilizatsiyasi uzoq rivojlanish yo'lini bosib o'tdi. Qadimgi yunon davlatchiligining mustaqil tarixining oxiri oxirgi ellinistik qirolliklarning qulashi va ularning sharqda Parfiya, g'arbda Rim tomonidan bosib olinishi hisoblanadi. Miloddan avvalgi 30 -yillarda - oxirgi ellinistik davlat - Ptolemaik Misrni (Kleopatra VII hukmronligi davrida) Rim tomonidan bosib olinishi. mustaqil qadimgi yunon tsivilizatsiyasiga nuqta qo'ydi. Aynan shu voqealar bilan "Qadimgi Yunoniston tarixi" kursi tugaydi. O'shandan beri qadimgi Yunoniston shaharlari va davlat tuzilmalari tarixi "Qadimgi Rim tarixi" kursining ajralmas qismi sifatida o'rganila boshlandi. Yunonistonning g‘arbida bir necha orollar, ular orasida Itana va Kernira kabi anchagina katta orollar bor. Bolqon Yunonistonning shimolida Xalkidika va Bolqon yarim orolining janubida Peloponnes degan yirik yarim orol joylashgan. Bu dengizning shimol tomonida Frakiya joylashgan. Frakiyaning g‘arb tomonidan borish qiyin bo‘lgan Makedoniya bo‘lib, Adriatika dengizning sharqiy sohilida esa Illiriya joylashgan edi.
Qadimgi Yunoniston tarixi uzoq vaqt davomida o'rganilgan va shu vaqt ichida tarix fani turli tadqiqot yondashuvlarini ishlab chiqdi. Hozirgi vaqtda antik davrni o'rganishga tsivilizatsiyaviy yondashuv eng samarali deb e'tirof etilishi kerak. Sivilizatsiya keng ko‘lamli jamiyatning tarixiy yo‘lini bosib o‘tgan mavjud
{17}
bo‘lishining tarixan shartlangan o‘ziga xos shakli: tug‘ilish, rivojlanish, gullab-yashnash va o‘lim sifatida tushuniladi. Ushbu tarixiy yo'lda faqat shu jamiyatga xosbo'lgan, o'zining asosiy qadriyatlari va hayotiy tartib tamoyillari bilan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy tizimlar yaratildi. Bu elementlarning barchasi ushbu tsivilizatsiyaning o'ziga xos xususiyatlarini, uning boshqalardan farqini oldindan belgilab beradigan ko'plab xususiyatlarni keltirib chiqardi. Har bir tsivilizatsiyaning markazi Inson, uning tashuvchisi vazifasini bajaradi. Shaxs nafaqat uning ishlab chiqarish va mulkiy mavqei bilan belgilanadigan ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tizimining bir qismi, balki madaniy va tarixiy turi, inson xulq-atvorining motivatsiyasini shakllantiradigan ushbu tsivilizatsiyaga xos bo'lgan asosiy qadriyatlar va ko'rsatmalar bilan dunyoning rasmini olib borish. Shunday qilib, tsivilizatsiya yondashuvi bilan qadimgi yunon tarixi, iloji bo'lsa, ochib beriladi o'sha davr odamining bilimi orqali. Shu bilan birga, o'tmish sub'ektni ob'ektivlashtirish orqali, ya'ni insonning ichki "men"ini uning barcha xilma-xil faoliyatida (mehnat, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy, kundalik hayotda) ochib berish orqali ma'lum bo'ladi. jamoat bilan aloqa. O'tmishni o'rganishga tsivilizatsiyaviy yondashish jamiyatni tarixiy tadqiqotning markaziy ob'ektiga aylantirish, uni keng qamrovli makrotizim sifatida ko'rib chiqish imkonini beradi. Buning yordamida nafaqat tarixiy jarayonlarning global jihatlarini ajratib ko'rsatish, nafaqat katta ijtimoiy qatlamlar va guruhlarning munosabatlarini ko'rib chiqish, balki ularning kundalik faoliyatining xususiyatlarini va ma'naviyatiga qarab harakat motivatsiyasini o'rganish mumkin bo'ladi. jamiyatda hukm surayotgan qadriyatlar. Shunday qilib, tarixga tsivilizatsiyaviy yondashish insonning tarixdagi bilimiga, shuningdek, u yaratgan jamiyatga qaratiladi. Qadimgi sivilizatsiya bir qator xususiyatlarga ega bo'lib, ular tufayli tarixiy rivojlanish jarayonlari va jamiyatning kundalik hayoti o'rtasidagi
{18}
bog'liqlikni juda aniq ko'rish mumkin. Bu xususiyatlarning asosiysi davlat-siyosiy, iqtisodiy va shaxsiy, maishiy sohalarning haddan tashqari yaqinligidir. Qadimgi dunyoda ularning o'zaro kirib borishi shunchalik tabiiy va chuqur ediki, ba'zida bu sohalarni ajratib bo'lmaydi. Qadimgi jamiyat hayotidagi shaxsiy insoniy tamoyil, ayniqsa, unda turli mikro-jamoalar, masalan, harbiy kontingentlar, barcha turdagi kollegiyalar va uyushmalar, jamoalar va hamdo'stliklarning rolida aniq va o'ziga xos tarzda namoyon bo'ladi. Kundalik hayotni qattiq, yashashga yaroqli ijtimoiy dunyoga yopish tendentsiyasi ko'pchilik ilk jamiyatlarga xosdir. Qadimgi Yunonistonda bu fratriyalar, mahalliy jamoalar, diniy jamoalar edi. Muayyan shaxslararo munosabatlar va uning a'zolarining o'zaro bog'liqligi bilan birlashtirilgan aloqa guruhi printsipiga ko'ra, arxaik Yunonistonning aholi punktlarini himoya qilish uchun baziliya qirollari va rahbarlarining jangovar otryadlari tuzildi. Keyingi davrlarda esa u yoki bu siyosiy arbob tarafdorlari jamoalari milliy assambleyada oʻz yetakchisini qoʻllab-quvvatlab, siyosat hayotida muhim rol oʻynashda davom etdilar (baʼzan uning raqiblarini dahshatga solishdi). Qadimgi Yunoniston tarixi siyosiy, iqtisodiy va maishiy sohalarning bir-biriga yaqinligi, siyosatda shaxsning, ijtimoiy hayotda mikro kollektivning rolining ortishi bilan tavsiflanadi. Jamiyat va uning tarixiy o‘tmishini o‘rganishda umumiy qonuniyatlar, agar ular o‘zining haqiqiy sub’ekti – shaxs bilan chambarchas bog‘liq holda, uning kundalik faoliyati orqali, shaxslararo munosabatlar: oila-qarindoshlik, homiylik, do'stlik va boshqalar.. Shu bilan birga, tarixda etakchi o'rinni qadimgi jamiyatning asosiy ijtimoiy tuzilmalari - oila va jamoa egallaydi, ular ichida ijtimoiy aloqalar ham, shaxsning shaxsiy munosabatlari ham mavjud. anglab yetdi. Bu bizga qadimgi jamiyat taraqqiyotining asosiy jarayonlarini nafaqat an'anaviy ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatlarda, balki ularning kundalik ko'rinishlarida ham kuzatish
{19}
imkonini berdi.Har qanday jamiyat hayotining eng muhim jihatlaridan biri bu ma'naviy madaniyat, jamiyat a'zolarining har tomonlama faolligi natijasida yuzaga keladi. Odamlarning ma'naviy sohasining asosini uning atrofidagi dunyo, butun jamiyat va har bir shaxsning bu dunyodagi o'rni haqidagi g'oyalari yig'indisi tashkil etadi. Insonning dunyoni idrok etishi uning yashash muhitining tabiiy va ijtimoiy muhiti, insonning tarixiy ildizlari, shuningdek, uning dunyoqarashi shakllangan davrga oid an'analar bilan bog'liq. Ularga asoslangan g'oyalar va e'tiqodlar to'plami pirovard natijada xalqning axloqiy me'yorlari va ma'naviy qadriyatlarini shakllantiradi. Demak, ma’naviyat sohasining asosiy vazifasi jamiyat birligini mustahkamlash va uning o‘ziga xosligini saqlashni ta’minlashdan iborat.Tarixga tsivilizatsiyaviy yondashuv bilan katta e'tibor beriladi davlat jamiyat siyosiy tuzilishining markaziy elementi sifatida. Qadimgi sivilizatsiyada davlat uni bir-biridan ajratib turuvchi ko'plab xususiyatlarga ega edi siyosiy tuzilmalar keyingi davrlarda mavjud bo'lgan. Hukumatning siyosiy hukmronligi quroli sifatida davlatning mohiyatini inkor etmasdan ijtimoiy guruh Biroq, uning har bir davr odamlari ongida paydo bo'ladigan xususiyatlariga e'tibor qaratish lozim: davlat adolat va adolat timsoli sifatida, xalq yaxlitligi va xavfsizligi posboni sifatida. shaxsiy va jamoat manfaatlari o'rtasidagi "nizo" da hakam. Nihoyat, davlatning tsivilizatsiya funktsiyasi juda muhimdir.

{20}
II BOB. Qadimgi Yunonistonning tabiiy sharoiti.
2.1 Qadimgi Yunonistonning taraqqiyot bosqichlari. “Antika” tushunchasi Antik davr tushunchasi. "Antik" atamasi lotincha antiquus - qadimgi so'zidan kelib chiqqan. Ularni qadimgi Yunoniston va Rimning, shuningdek, ularning nazorati ostida bo'lgan er va xalqlarning rivojlanishidagi alohida davr deb atash odatiy holdir. madaniy ta'sir. Bu davrning xronologik doirasi, har qanday boshqa kabi madaniy va tarixiy hodisalarni aniq belgilash mumkin emas, lekin ular asosan vaqtga to'g'ri keladi. qadimgi davlatlarning o'zlari mavjudligi: XI-IX asrlardan. Miloddan avvalgi, Yunonistonda qadimgi jamiyatning shakllanish davri va 5-asrgacha. AD - Rim imperiyasining vahshiylar zarbalari ostida o'limi. Antik davr tushunchasi. "Antik" atamasi lotincha antiquus - qadimgi so'zidan kelib chiqqan. Ularni qadimgi Yunoniston va Rimning, shuningdek, ularning madaniy ta'siri ostida bo'lgan er va xalqlarning rivojlanishidagi alohida davr deb atash odatiy holdir. Bu davrning xronologik doirasini, boshqa har qanday madaniy va tarixiy hodisa kabi, aniq aniqlash mumkin emas, lekin ular asosan vaqtga to'g'ri keladi. qadimgi davlatlarning o'zlari mavjudligi: XI-IX asrlardan. Miloddan avvalgi, Yunonistonda qadimgi jamiyatning shakllanish davri va 5-asrgacha. AD - Rim imperiyasining vahshiylar zarbalari ostida o'limi. Qadimgi Yunoniston tarixini o'rganish manbalarining tasnifi yozma manbalar Qadimgi Yunoniston tarixini o'rganish; Qadimgi Yunoniston tarixini o'rganish uchun yozma manbalar; moddiy madaniyat yodgorliklari; moddiy madaniyat yodgorliklari; etnografik kuzatishlar materiallari. etnografik kuzatishlar materiallari. Qadimgi Yunoniston insoniyat tarixida o'ziga xos o'rin tutadi. Aynan shu erda, O'rta er dengizining sharqiy qismida, Sharqning eng qadimiy tsivilizatsiyalari bilan yaqin aloqada bo'lib, bir necha ming yillar oldin paydo bo'lgan. Yevropa sivilizatsiyasi. Qadimgi Yunoniston jamiyat mavjudligining barcha jabhalari - ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotning misli ko'rilmagan darajada yuqori rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qadimgi dunyoning bu ajoyib yutuqlari ko'p jihatdan butun insoniyat tarixining yo'nalishini


{21}
belgilab berdi. "Antik" atamasi (lat. antikvar- qadimgi) nafaqat uzoq antik davrni, balki yunon-rim dunyosi rivojlanishidagi alohida davrni anglatadi. Yunonlar va rimliklar bir xil Janubiy Evropa, O'rta er dengizi irqiga, bir xil hind-evropa tillari oilasiga mansub edilar. Ular tarixiy yaqinlik bilan ajralib turardi. Ular o'xshash jamoat institutlarini yaratdilar, yaqin madaniy an'analarga ega bo'ldilar va asosan o'xshash moddiy va ma'naviy madaniyat yodgorliklarini qoldirdilar. Lekin, albatta, bularning barchasi qadimgi yunonlar va rimliklarning aniq tarixiy rivojlanishining yo'llari va shakllaridagi farqni istisno qilmadi. Shunday qilib, qadimgi Yunoniston tarixi qadimgi sivilizatsiya tarixining birinchi bosqichi.
Qadimgi tsivilizatsiya qadimgi Yunonistonda paydo bo'lib, u erda o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi. Keyin Yunonistonning yutuqlari Qadimgi Rimni rivojlantirishda davom etdi va Rim imperiyasining qulashi bilan qadimgi sivilizatsiya ham o'z rivojlanishini yakunladi.
Qadimgi dunyo sivilizatsiyasini boshqa antik sivilizatsiyalardan ajratib turuvchi asosiy hodisa - bu shahar fuqarolik jamiyati asosiy ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy tuzilma sifatida. Antik davrda
Gretsiya, fuqarolik jamiyati doirasida mavjud bo'lgan davlat deb nomlangan siyosat. Davlatning polis tipi bir qator belgilari bilan ajralib turardi. Ulardan eng muhimi kontseptsiyaning paydo bo'lishi edi "fuqaro". U jamiyatning erkin, mustaqil a'zosi bo'lib, o'z burchlaridan ajralmas deb hisoblangan fuqarolik va siyosiy huquqlardan to'liq foydalanardi. Fuqarolik kollektivi vakili bo'lgan davlat-polis barcha siyosiy huquq va erkinliklarga rioya etilishini, shuningdek, uning har bir a'zosining munosib yashashi uchun ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy shart-sharoitlarni kafolatladi. Fuqarolar jamoasidagi qadriyatlar tizimi insonparvarlik yo'nalishiga ega edi. Jamiyat, fuqarolik kollektivi manfaatlari birinchi navbatda ilgari surildi. Bu jamoaviy, jamoat manfaati shaxsiy, shaxsiy narsadan ustun ekanligini anglatardi.


{22}
Lekin shu bilan birga, qadimgi sivilizatsiya gullab-yashnagan davrda fuqaro o‘z shaxsini har tomonlama rivojlantirish, barcha qobiliyatlarini namoyon etishi uchun barcha sharoitlarga ega edi. Bu shaxs va jamoa o'rtasidagi uyg'un va ajralmas aloqani ta'minladi. Aynan polis fuqarosi bir vaqtning o'zida kichik erkin ishlab chiqaruvchi (birinchi navbatda dehqon - mulkdor va ishchi), eng yuqori davlat hokimiyatining tashuvchisi va jangchi, polis institutlari va qadriyatlarining himoyachisi sifatida harakat qilgan. qadimgi sivilizatsiya tashuvchisi. Qadimgi siyosatda qul bo'lishi taqiqlangan to'la huquqli fuqarolardan tashqari, fuqarolar jamoasidan tashqarida turgan erkin fuqaroning antipodi ham mavjud edi. majburiy ishchilar. Qadimgi jamiyat chet elliklarga qaramlik va majburlashning eng to'liq va rivojlangan shaklini keltirib chiqardi - klassik qullik. Qul shaxs sifatida tan olinmagan, ammo so'zlovchi "mehnat quroli" hisoblangan. Ammo qul mehnatidan foydalanish tufayli qadimgi tsivilizatsiyaning ko'plab yutuqlariga erishish mumkin bo'ldi. Shunday qilib, qadimgi sivilizatsiya polis tsivilizatsiyasidir. Bu noyob tsivilizatsiyaning barcha ko'tarilishlari va pasayishlari siyosat va uning fuqarolik jamoasi tarixi bilan bog'liq. qadimgi dunyo. Qadimgi Yunonistonda tsivilizatsiyaning shakllanishiga yana bir tabiiy omil sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Hellasning butun hududi tog 'tizmalari tomonidan ko'plab shunga o'xshash ekologik mintaqalarga bo'lingan, ularning chegaralari, qoida tariqasida, siyosat chegaralariga to'g'ri kelgan. Sohil zonasida ular baliqchilik, hunarmandchilik va savdo bilan shug'ullanadi. Keyinchalik don yetishtirish uchun eng qulay sharoitga ega bo'lgan kichik vodiy yotadi. Keyin zaytun va uzum etishtirish uchun mos toshli tog 'yon bag'irlari boshlanadi. Nihoyat, tog'lar ko'tariladi, unda siz mol boqishingiz va ov qilishingiz mumkin. Bundan tashqari, biron bir faoliyat turi (hech bo'lmaganda yunon tarixining dastlabki davrlarida) ellinlarning mavjudligini ta'minlay olmadi. Shuning uchun har bir yunon nafaqat dehqon, balki baliqchi, dengizchi, savdogar bo'lishi, non, zaytun va uzum etishtirish, sharob tayyorlash, chorvachilik va hunarmandchilik va ovchilik bilan shug'ullanishi kerak edi. Va bularning barchasi Egey dengizi aholisidan mehnatsevarlik, bilim va tashabbuskorlikni talab qildi. Ammo aks holda omon qolish mumkin emas edi.
{23}
Tog' tizmasi orqasida, boshqa siyosat hududida, xuddi shunday tabiiy muhit mavjud edi. Shunday qilib, tabiatning o'zi insoniyat tarixida Qadimgi dunyo sivilizatsiyalari tarixida hali bo'lmagan faol, faol, tashabbuskor shaxs, o'ziga xos madaniy va tarixiy tipning paydo bo'lishi uchun sharoit yaratadi. Bundan tashqari, Bolqon Gretsiyasi va Egey dengizi orollari, doim yashil o'simliklar bilan qoplangan vodiylari va tog'lari, quyoshda yaltirab turgan dengizi, qirg'oq qoyalariga urilayotgan to'lqinlar bilan tabiati o'zining ajoyib go'zalligi va yorqinligi bilan ajralib turardi. ranglar. Uning manzaraliligi qadimgi yunonlarning dunyoqarashining shakllanishiga, estetik did va go'zallik tuyg'usini tarbiyalashga katta ta'sir ko'rsatdi, bu qadimgi san'atning noyob asarlarida o'z aksini topdi. Qadimgi yunonlarning badiiy ijodi, V. G. Belinskiyning so'zlariga ko'ra, "ruh va tabiatning ajoyib uyg'unligi" ning yorqin namunasini ifodalagan. Shunday qilib, ellinlar ushbu qiyin dunyoda o'zlarini mustahkamlash va tabiiy muhit bilan uyg'un yashash yo'llarini topish uchun butun ijodiy kuchlarini safarbar qilishlari kerak edi. Ular o‘zlarining mashaqqatli mehnatlari bilan yangi sivilizatsiyaga poydevor qo‘yishdi. Har bir tarix fani o‘z predmetini tarixiy faktlarni o‘rganish orqali o‘rganadi. Fakt o'tmishdagi tarixiy voqelikni tiklashga intiladigan ilmiy izlanishlarning boshlang'ich nuqtasidir. Tarixiy faktlar biz uchun tarixiy manbalar tomonidan saqlanib qolgan bo'lib, olimlar o'tmishni qayta tiklashda foydalanadilar. Tarixiy manba o'tmishning barcha yodgorliklari, ya'ni, insonning o'tmishdagi hayoti va faoliyatini aks ettiruvchi barcha omon qolgan dalillar. Tarixiy manba o‘zi guvohlik beruvchi faktdan ko‘ra, albatta, ikkinchi o‘rinda turadi. Xususan, yozma manbaning axborot miqdori va ob'ektivligiga har doim ham u yozilgan material, ham uni tuzuvchining mavqei va voqealariga shaxsiy munosabati ta'sir qiladi. Ko'pincha bu ma'lumotlarning buzilishiga olib keladi, ko'plab hodisalar tarixiy haqiqatni yashiradi va bu tarixiy manbadan olingan ma'lumotlardan to'g'ridan-to'g'ri, tanqidiy tanlovsiz foydalanishga imkon bermaydi. Tarixiy manbalar o'tmishdagi dalillarning mazmuni va ma'lumotlarning tabiati bo'yicha farqlanadi:
{24}
1) haqiqiy manbalar - moddiy madaniyatning turli yodgorliklari (binolar qoldiqlari, mehnat qurollari va qurollari, uy-ro'zg'or buyumlari, tangalar va boshqalar);
2) yozilgan manbalar - har xil turdagi asarlar, jumladan, o‘rganilayotgan davrdagi adabiy asarlar, bizgacha yetib kelgan turli mazmundagi yozuvlar;
3) lingvistik manbalar - qadimgi yunon tilining ma'lumotlari (leksika, grammatik tuzilish, onomastika, toponimika, idiomalar va boshqalar); xalq haqida ko'p narsa uning shevalari va koine (umumiy yunon tili) orqali aytiladi;
4) folklor manbalar - og'zaki xalq og'zaki ijodi yodgorliklari (ertaklar, qo'shiqlar, ertaklar, maqollar va boshqalar), ular keyinchalik yozib olinganligi tufayli bizgacha etib kelgan;
5) etnografik manbalari - keyingi davrlarda qoldiq shaklida saqlanib qolgan urf-odatlar, marosimlar, e'tiqodlar va boshqalar.
Biroq, Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar tarixiy voqelikni har tomonlama va to'liq tiklash qobiliyatiga bevosita ta'sir qiluvchi bir qator xususiyatlarga ega. Antik tadqiqotlarning asosiy muammosi manba bazasining kamligi (keyingi tarixiy davrlar materiallariga nisbatan). Shuni ham ta'kidlash kerakki, etnografik manbalar qadimgi dunyoni o'rganishda nisbatan kichik rol o'ynagan, chunki zamonaviy tadqiqotchilarning hech biri qadimgi jamiyatni bevosita kuzata olmadi. Biroq etnografik ma’lumotlardan miflar, marosimlar, urf-odatlar va boshqalarning kelib chiqishini o‘rganishda qiyosiy tarixiy material sifatida foydalanish mumkin. Bundan tashqari, o'tmishdagi dalillarning nisbatan cheklangan miqdori ham turli davrlar va mintaqalar, ham manbalar turlari bo'yicha notekis ifodalangan. Bu tarixchi uchun eng muhim yozma manbalarga to'liq taalluqlidir. Qadimgi Yunoniston tarixining bir necha asrlarni o'z ichiga olgan ko'pgina bosqichlari yozma yodgorliklarda kam aks ettirilgan bo'lib, ular o'tmishdagi jamiyat hayoti haqida asosiy ma'lumotlarni beradi. Darhaqiqat, qadimgi Yunoniston tarixining biron bir davri ham manbalarda to'liq va har tomonlama yoritilmagan va ba'zi juda uzoq vaqt davomida tarixchilar juda kam va parcha-parcha dalillarga ega.
{25}
Bundan tashqari, bizgacha yetib kelgan ko‘plab manbalarda bir qator masalalarga oid ma’lumotlar juda murakkab yoki yashirin shaklda keltirilgan. Shu sababli, manbani tahlil qilish va ular asosida qadimgi tarixni talqin qilish muqarrar ravishda Qadimgi Yunoniston jamiyati hayotidagi ob'ektiv voqeliklar va sub'ektiv hodisalarning noaniq va ko'pincha munozarali bahosini keltirib chiqaradi. Yozuvlarning aksariyati qadimgi yunon tilida, ammo Krit orolida, shuningdek, Miken va Pilosda olib borilgan qazishmalar paytida chiziqli deb nomlangan maxsus yozuvda yozilgan yozuvlar topilgan. Yaqindan o'rganib chiqqach, u 2 xil ekanligi ma'lum bo'ldi. Ko'rinishidan, u 2 xil tilda yozilgan. Kritda topilgan eskisi Linear A deb ataladi. U Kritning eng qadimgi aholisi tilida yozilgan. Nafaqat Kritda, balki Mycenae va Pylosda ham topilgan ikkinchi harf, Linear B, yunon tilining qadimgi lahjalaridan birida yozilgan.
Ba'zan qimmatbaho materiallar loydan yasalgan idishlar - orollarda qisqacha yozuvlar (eslatmalar) beradi. Tosh va yog'ochdagi yozuvlardan tashqari, metall, papiruslar ham muhim manba hisoblanadi. Ular qurg'oqchil joylarda saqlanib qolgan va ellinistik davrga va undan keyingi davrlarga to'g'ri keladi. Bular moliyaviy hisobotlar, IOUlar, shaxsiy xatlar, davlat pochtasi va boshqalar. Bundan tashqari, yomon asarlar va tarixiy asarlar yozilgan papiruslar topilgan. Asarlarning eng mashhuri Aristotelning yo'qolgan deb hisoblangan "Afina siyosati" dir.Yunoniston, Egey dengizi va boshqa bir qator O'rta er dengizi mamlakatlarida qadimgi yunon aholi punktlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Ular tadqiqotchilarning e'tiborini tortadi. Arxeologlar ko'plab joylarda qazish ishlarini olib borishgan. Natijada ko'plab mehnat qurollari, qurol-yarog'lar, zargarlik buyumlari, san'at asarlari to'plangan. Ushbu moddiy yodgorliklar boshqa Yunonistonni o'rganishda juda muhim rol o'ynaydi. Qadimgi yunon binolarining ko'plab xarobalari saqlanib qolgan: qal'a devorlari, ibodatxonalar, jamoat binolari, turar-joy binolari va boshqalar. Arxiologik yodgorliklar antik davr dehqonchiligi va hunarmandchiligi haqida ma'lumot olish imkonini berishi bilan qimmatlidir.
{26}
2.2. Qadimgi Yunoniston aholisi. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, Yunoniston hududida odamlar paleolit davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Yunonistoning jez davri madaniyati shartli ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon qabilalari — axeylar, ioniyaliklar siqib chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib yuborganlar. Miloddan avvalgi taxminan 20—17-asrlarda Krit orolida axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, AgiaTriada, Mikena, Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Miloddan avvalgi taxminan 1260-yil Mikena, Tirinf va boshqalar davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan (qarang Troya urushi). Doriy qabilalarining kirib kelishi (miloddan avvalgi taxminan 1200 yil) oqibatida davlatlar parchalanib, urugʻchilik munosabatlari jonlangan. Miloddan avvalgi 9-asrga kelib Shimoliy Yunoniston da — eoliylar, Oʻrta Yunoniston va Peloponnesda — doriylar, Attika va orollarda — ioniyaliklar istiqomat qilgan: 8—6-asrlarda yunonlar Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar. Bu davrda Yunonistonda polislar (shahar davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit o.da) tarzda boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, Afina va boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urugʻchilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 6-asrda polislar Sparta boshchiligida Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar. 5— 4-asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunonfors urushlarida (500—449) yunonlarning gʻalabasi natijasida Afinaning yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bogʻliq boʻlgan. Perikl hukmronligi davri (443—429) Afina kuchqudratining eng kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq
{27}
topgan davri hisoblanadi. Afina Yunonistonning asosiy iqtisodiy va madaniymarkaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni oʻz qoʻliga olgan. Afina bilan Sparta oʻrtasida Yunonistonda gegemon boʻlish, savdo yoʻllariga egalik qilish uchun kurash Peloponnes urushi (431—404) ga olib kelgan, u Afinaning magʻlubiyati bilan tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi miloddan avvalgi 395—387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (miloddan avvalgi 371-yil) fivaliklar Sparta qoʻshinini tormor keltirishgan. 4-asr oʻrtasida Yunonistonning shim.da Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (338) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yunonistonni tobe etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (3—2-asrlar) Yunonistonda hukmron boʻlish uchun kurashayotgan harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Miloddan avvalgi 197-yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yunonistondagi oligarxiyani quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Miloddan avvalgi 148 yil Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146 yildan (Axey ittifoqi rimliklar tomonidan tormor etilgandan soʻng) Yunoniston Rimga tobe boʻlgan (miloddan avvalgi 27 yildan uning hududida Rimning Axaya provinsiyasi barpo etilgan), faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy 4-asrdan Yunoniston Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan. Qadimgi yunon tarixining geografik joylashuvi doimiy bo‘lmagan. U tarixiy rivojlanishga ko‘ra o ‘zgarib va kengayib turgan. Qadimgi yunon sivilizatsiyasining asosiy hududi Egey havzasi, ya’ni, Egey dengizining Bolqon, Frakiya va Kichik Osiyo sohillari va ko‘p sonli orollar bo‘lgan. Mil. avv. VIII-VI asrlarga kelib, buyuk yunon kolonlashtirishidan so‘ng yunonlar Janubiy Italiya va Sitsiliya hududlari, shuningdek, Qora dengiz sohillarini o‘zlashtirganlar. Natijada Buyuk Yunoniston tushunchasi vujudga keldi. Mil. avv. IV asming oxirida Makedoniyalik Aleksandming g‘olibona yurishlari va Ahmoniylar davlati egallanganidan so‘ng Yaqin va 0 ‘rta Sharqda ellin davlatlari tashkil topdi.
{28}
Ellinizm davrida yunon dunyosi g‘arbda Sitsiliyadan sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy Qora dengiz sohillaridan janubda Nilning birinchi irmoqlarigacha bo" Igan ulkan hududlarni qamrab oldi. Biroq, butun qadimgi yunon tarixi davomida uning markaziy qismi Egey havzasi hisoblangan. Chunki, bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘ldi va gullab yashnadi. Qadimgi Sharq mamlakatlaridan farqli o‘Iaroq, qadimgi Yunonistonda etnik rang-baranglikni kuzatish mumkin. Yunonistonning markaziy hududlari, ya’ni Egey havzasi va Bolqon yarim orolining janubiy qismlarida asosan yunon tilli xalqlar yashagan bo‘lib, ulami axeylar, doriylar, ioniy va zoliylar tashkil etgan. Bu qabila guruhlari o‘z dialektlarida gaplashganlar hamda diniy qarashlar va urf-odatlarida ham o‘ziga xoslikni kuzatish mumkin, biroq bu farqlar unchalik sezilarli bo'lmagan. Barcha yunonlar bir tilda gaplashgan, bir-birini yaxshi tushungan va o‘zlarini bitta xalqqa va bitta sivilizatsiyaga tegishli ekanligini his qilgan. Mazkur xalqlar orasida birmuncha qadimiyroq qabila guruhi axeylar bo‘lib, ular mil. aw . Ill mingyillikning oxirida Bolqon Yunonistonining janubiy qismiga kelib o ‘mashganlar. Mil. avv. II mingyillikda zamonaviy Epir va Makedoniya hududlaridan harakatlangan doriy qabilalalari bosimi ostida axeylar qisman assimilyatsiyalashadi va bir qismi tog‘li hududlarga siqib chiqariladi. Doriylaming katta qismi Peleponnes (Lakonika Messeniya, Argolida, Elida), Egey dengizining janubidagi orollaming katta qismi, xususan, Krit va Rodos, Kariya va Kichik Osiyo hududlarining ba’zi qismlarida o‘mashganlar. Attika ioniy shevada gaplashgan uchinchi qabila guruhi Attika, Evbeya, Samos, Xios, Lemnos kabi Egey dengizining markaziy qismidagi orollari va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatida joylashganlar. To'rtinchi qabila guruhlari boim ish eoliylar Beotiya, Fessaliya va Kichik Osiyo sohillaridagi Ioniya viloyatini shimolidagi Eolida viloyati va Lesbos orolida yashaganlar. Egey havzasida yunonlardan tashqari uunongacha bo‘lgan qabilalar qoldiqlari, jumladan, leleglar, pelasglar, kariylar yashagan boiib, ular mil. avv. I mingyillikda Yunoniston aholisining etnogenezida unchalik katta rol o'ynamagan. Shuningdek, yunon
davlatchiligida muhim o‘rin tutgan xalqlardan biri sifatida to’g’ri Frakiyaliklarni
{29}
qayd etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat hududining katta qismi tojiklardan iborat boiib, faqatgina 20% ni tekislik va vodiylar tashkil etgan. Yunonistonda tabiiy boyliklardan - marmar, temir rudasi, mis, kumush qazib olingan, shu bilan birga kulolchilik uchun soz tuproqlarni ko‘p uchrashi hunarmandlarga xomashyo manbai b o iib xizmat qilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini uchta katta bosqichga boiish mumkin: l)ilk sinfiy jamiyat va mil. aw . II mingyillikda davlat uyushmalarining shakllanishi (Krit va Axey Yunonistoni); 2) Polislaming shakllanishi va gullab yashnashi, klassik ko‘rinishdagi qulchilik munosabatlari, yuqori madaniyatni yaratilishi (mil. aw . XI-IV asrlar); 3)Yunonlar tomonidan Fors davlatini bosib olinishi, ellinistik jamiyatlar va davlatlaming tashkil topishi. Birinchi bosqich uchun xos boigan xususiyat shundan iboratki, unda Krit oroli va unga tutash hududlarda dastlabki sinfiy jamiyat paydo boiadi. Shu bilan birga ilk davlatchilik an’analarini vujudga kelishi hamda rivojlanishi, Yuksak sivilizatsiya belgilarini namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Odatda bu davr Krit podshosi Minos sharafiga “Minoy sivilizatsiyasi” deb ham ataladi. Mazkur davr mil. aw . 3000 ming yillikdan - mil. avv. 1200-yilni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqichni tarixchilar “polislar davri” deb atashadi. Bu davr ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi: 1. Gomer davri yoki “zulmat asri”. Ushbu davr polisgacha yuz bergan tarixiy jarayonlami qamrab olgan holda mil. avv. XI-IX asrlami o‘z ichiga oladi. 2. Arxaik davr mil av. VIII-VI asrlami qamrab oladi. Mazkur bosqichda polis jamiyati va davlatlarining shakllanishi, aholining 0 ‘rtayer hamda Qora dengiz bo‘ylariga kelib joylashuvi kuzatiladi (Buyuk yunon kolonlashtirishi). 3. Klassik yoki mumtoz davr (mil. a w . V-IV asrlar). Unda qadimgi yunon sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, davlatchilik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot jarayonlarini ko‘rish mumkin. “Ellin bosqichi” bilan Yunonistonning qadimgi tarixi nihoyasiga etadi. Biroq, mazkur bosqichda yunon va sharq tarixi bilan bog‘liq jarayonlar aks etgani bois, tarixchilar uni 3 davrga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi: 1. Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishlari va ellin
davlatlari tizimining vujudga kelishi (Mil. avv . IV asming 30- yillaridan- mil. avv .
{30}
Ill asming 80-yillariga qadar). 2. Ellin davlatlari va jamiyatining mavjud bo‘lishi (mil. avv. Ill asming 80 yillaridan-mil. avv. II asr o‘rtalarigacha). 3. Ellin tizimining inqirozi va ellin davlatlarining g‘arbda Rim imperiyasi, sharqda Parfiya tomonidan egallanishi (mil. avv. II o‘rtalari - mil. avv. I asrlar). Rim imperiyasi tomonidan mil. avv. 30- yilda Misrdagi Ptolemeylar sulolasini bosib olinishi qadimgi Yunoniston tarixida ellin bosqichini tugallanganligini anglatadi. Aslida, manbalar - tarix xomashyosi boMib, tarixchilar undan tarixni yaratadilar. Deyarli, butun qadimdan saqlanib qolgan topilmalar - qadimgi tarix uchun potensial manbalardir. Bu davrga oid manbalar ikki katta guruhga - suyakdan tortib binolargacha bo‘iganlami o‘z ichiga oladigan moddiy manbalar va yunonlaming bevosita o‘zi haqida yoki qadimda ular haqida yozilgan ma’iumotlardan iborat bo‘lgan yozma manbalarga bo‘linadi. Albatta, moddiy manbalardagi yozuvlar ba’zida sopolning bir qismi shikastlanishi yoki tosh ustundagi yozuvning kesib olinishi natijasida tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin. Yunoniston tarixiga oid asosiy manbalar ko‘p hollarda ikki ming yil va undan qadimiyroq bo‘lgani uchun qo‘llanilishidan oldin ulami qayta tiklash va rekonstruksiya qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda arxeologlar topilmalarga ishlov berishi, paleograflar papirus va pergamentlarga yozilgan yozuvlami rasshifrovka qilish va tushuntirib berishi; epigraflar va numizmatlar esa tosh va tangalardagi yozuvlami izohlab berishi kerak bo‘ladi. Manba va xomashyolami qayta ishlovchi mutaxassislar xulosasi tarixchilar uchun qadimgi tarixni o‘rganishda katta imkoniyatlar yaratadi.
Qadimgi Yunoniston yodgorliklari asosan yer ostida joylashgan. Bir nechta tosh binolami hisobga olmaganda asosan ibodatxonalar yer ostidan qazib o‘rganilgan. Yunoniston tuprog‘i buyumlami saqlanishi uchun qulay bo‘lmaganligi sababli ko‘p topilmalarga zarar yetganligini kuzatish mumkin. Shu boisdan yog‘och, mato va teridan yasalgan eksponatlar juda kam uchraydi. Saqlanib qolgan metall buyumlar orasida: oltin va kumush buyumlar yaxshi darajada; bronza qisman, o‘z o‘mida, temir buyumlar esa korroziyaga uchragan holda topilgan. Yana bir turkumdagi
{31}
yaxshi saqlangan moddiy buyumlar sirasiga yuqori olovda pishiriladigan sopol terrakotalar kiradi. Sopol qadimda ko‘plab maqsadlarda, xususan, haykallar va yodgorliklarda, lekin ko‘p hollarda xo‘jalikda ishlatilgan bo‘lib, asosan qabrlar va boshqa joylardan topilgan. Ushbu idishlar asosida arxeologlar Yunonistonnning siyosiy tarixigacha va uning ilk tarixi xronologiyasini tuzib chiqib, ulami tarixiy sanalarga aylantirish imkoniyatini yaratgan. Bu davrga oid moddiy yodgorliklar Knoss, Fest, Miken va Pilos hamda Peloponnesdagi saroy qazishmalari natijasida topilgan. Eng ko‘p m a’lumotlar Lema (Shimoliy Peloponnes) va Rafina (Attika) manzilgohlaridan qazib o‘rganilgan. Ushbu manzilgohlar miloddan avvalgi uchinchi ming yillik oxirlariga mansub bo‘lib, undan bronzadan yasalgan mehnat qurollari va xo‘jalik buYumlari topilgan. Shuningdek, Axey qabilalari yashagan qishloqlar qoldig‘i Koraka (Korinf) hamda Ziguries (Miken yaqinida) manzilgohlarini o‘rganishda ma’lum bo‘ldi. Shu bilan birga, Attika va Spartadan qadimgi qabristonlami o‘rganilishi oqibatida miloddan avvalgi II ming yillik o ‘rtaIariga oid ashyoviy manbalar topildi.