Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari

shakl. Corporate & Innovative Startup Finance.

Biznes g‘oyasi ishlab chiqilgan paytdan boshlab kompaniyani strategik investorga sotish yoki ommaviy bozorga chiqishgacha bo‘lgan muddatda startapning kelajagini belgilaydigan asosiy omillardan biri bu uning moliyaviy strategiyasidir. Bu yirik korporatsiyalarning moliyaviy strategiyalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Hayotiy siklning har bir bosqichida moliyalashtirishning maqbul manbalarini tanlash, xarajatlar va daromadlar tarkibini moliyaviy rejalashtirish va kompaniyaning biznes modelini tahlil qilishdan iborat bo‘lgan vakolatli moliyaviy strategiya yangi tashkil etilgan korxona uchun muvaffaqiyat imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi.
Yangi kompaniyani shakllantirish va rivojlantirish jarayoni shartli ravishda bosqichlarga bo‘linadi. Ularning har biri o‘ziga xos vazifalar va ularni hal qilish usullariga ega. Hayot siklining quyidagi bosqichlari ajratilgan:

1. 
   rivojlanishning dastlabki bosqichlari – urug‘ va ishga tushirish (Seed Stage, Startup);
   
2. 
   dastlabki bosqich (Dastlabki bosqich);
   
3. 
   kengayish / rivojlanish bosqichlari (Development, Expantion).
   

Ba’zida loyiha / texnologiyaning pasayishi (o‘lishi) kabi bosqich ham ajralib turadi. Kompaniyaning bosqichda shakllanishi va rivojlanish davrlarini taqsimlash mezonlari kompaniyaning umumiy (to‘plangan) pul oqimining dinamikasi va belgisidir. Shu bilan birga, har bir bosqichda biznesni rivojlantirish uchun zarur moliyaviy resurslar darajasi ham o‘zgaradi.
Innovatsion tadbirkorlikda an’anaviy moliyalashtirish manbalari va usullaridan foydalanish nihoyatda cheklangan yoki umuman imkonsizdir. Ertami-kechmi har qanday startap asoschilarining oldida asosiy savol paydo bo‘ladi: “Kerakli mablag‘ manbalarini qayerdan topish mumkin va ularning maqbul tarkibi qanday bo‘lishi kerak?" Shu bilan birga investitsiyalar to‘g‘risida qaror qabul qilishning hal qiluvchi omillari korxona rivojlanish bosqichi va moliyaviy daromadlarning noaniq istiqbollari hisoblanadi.
Yosh kompaniyalar rivojlanishining dastlabki bosqichlarini moliyalashtirishga urug‘ bosqichi, erta o‘sishni boshlash bosqichi (dastlabki bosqich) hamda moliyalashtirish kiradi. Shu bilan birga urug‘ va ishga tushirish bosqichlari o‘rtasidagi chegaralar ancha o‘zboshimchalik bilan amalga oshiriladi. Chunki ikkala bosqichda ham investitsiya faoliyatidan kelib chiqadigan pul mablag‘larining salbiy oqimi yordamida tajribaga ega bo‘lmagan yosh kompaniyalar ko‘rib chiqiladi. Ko‘pincha bu oqim mavjud bo‘lmagan yoki uning qiymatlari ahamiyatsiz bo‘lgan operatsion faoliyatdan kelib tushishi bilan to‘sib qo‘yilmaydi. Kompaniya bozorda to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘xshashlari bo‘lmagan yoki mavjud mahsulotlardan sifat jihatidan farq qiladigan yangilarini taklif qiladi.
Dastlabki bosqichida mahsulot yaratishni yakunlash, dastlabki namunasini olish va biznes-rejani tayyorlash uchun katta miqdordagi mablag‘ sarflanganiga qaramay, ko‘pincha operatsion faoliyat (ya’ni mahsulotni ishlab chiqarish va sotish) hali boshlanmagan holatda ijobiy pul oqimi xosil boladi. Odatda ushbu bosqich mahsulot hali yakunlanmaganligi yoki sinovdan o‘tkazilmaganligi bilan tavsiflanadi. Buning natijasida biz investitsiya faoliyatidan kelib chiqadigan salbiy pul oqimiga ega bo‘lamiz. Bu esa kompaniya rivojlanishi bilan ortib boradi. Kompaniyaning urug‘lanish bosqichida tashqi moliyalashtirishni jalb qilish juda qiyin va imkonsizdir. Natijada kompaniya tadbirkorning ichki resurslari va bepul olinishi mumkin bo‘lgan tashqi manbalar (4-rasmga qarang) hisobidan ishlaydi. Masalan, grantlar, universitetlarning mablag‘lari, biznes inkubatorlar. Bundan tashqari aksariyat boshlang‘ich korxonalar uchun tashqi qarzlarning yetishmasligi hamda moliyalashtirish manbalariga kirish imkoniyati yo‘qligi boshlang‘ich bosqichda pul juda qimmat bo‘lgan yangi bosqichdagi ulushini hech kim bilan baham ko‘rishni istamaydigan tadbirkorning tanlagan strategiyasi bilan izohlanadi. G‘arb adabiyotida venchur moliyalashtirish masalasida bu uchun maxsus atama mavjud “3F - oila, do‘stlar, ahmoqlar”.
Ishga tushirish bosqichida mablag‘larning chiqib ketishi ham mavjud. Bu qisman operatsion oqimlar hisobiga qoplanadigan mahsulot yoki xizmatni rivojlantirishga qo‘shimcha sarmoyalarni aks ettiradi. Ushbu bosqichda tadbirkorlar jamoasi bu vaqtga qadar yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan operatsion kompaniyaga o‘xshaydi. Kompaniyaning birinchi iste’molchilari ma’lum bo‘ladi. Mahsulot prototipi ustida olib boriladigan qizg‘in ish davomida kompaniyaning jamoasini qaysi odamlar to‘ldirishi kerakligi haqida fikr shakllandi. Shu bilan birga birinchi moliyaviy savollar tug‘iladi: moliyalashtirishda kompaniya qiymatini baholash va investor bilan operatsiyani mukammal tuzish lozimligi haqidagi.
Kerakli investitsiyalar o‘zini o‘zi moliyalashtirishda ko‘pincha oxirgi o‘rinda turadi yoki yo‘q bo‘lib ketadi. Chunki innovatsion biznes ko‘pincha yangi tashkil etilgan korxona bo‘lib, tegishli mablag‘larga ega bo‘lmaydi. Dastlabki ustav kapitali investitsiyalarni moliyalashtirishning jiddiy manbai bo‘lishi mumkin emas, chunki u doimo saqlanib turishi kerak. Aks holda korxona tugatilishi kerak bo‘ladi. Birinchi institutsional sarmoyadorlar – urug‘, venchur fondlari, innovatsion loyihalarni rivojlantirishning dastlabki bosqichlarini moliyalashtiruvchi biznes farishtalari moliyalashtirishning ustuvor manbalari hisoblanadi. Shuningdek universitetlar, biznes-inkubatorlar va texnoparklar mablag‘i ham moliyalashtirish manbalari sifatida katta ahamiyatga ega.
Kompaniyaning biznes modeli, tadbirkor hamda uning jamoasining tajribasi, obro‘si, shuningdek moliya bozorlaridagi vaziyat ko‘p jihatdan moliyalashtirishning u yoki bu turini jalb qilish imkoniyatini belgilaydi. Kompaniyani tashkil etishning dastlabki bosqichida ham institutsional investorlardan (masalan, urug‘ venchur fondlari yoki strategik investorlar), pul topishni osonlashtiradigan tajribali tadbirkordan farqli o‘laroq yangi tadbirkor, ehtimol, o‘z pullarini sarmoyaga kiritishi, do‘stlari orasidan xususiy investorlarni topishi yoki biznes farishtalari, davlat grantlari va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlariga umid qilishadi.
Dastlabki bosqichda kompaniya allaqachon mahsulotni sotishdan daromad olishni boshlaydi - ular hali ham oz, ammo bu miqdor kompaniyaning xarajatlari va uning investitsiya faoliyati bilan bog‘liq pul oqimini qoplash uchun yetarli bo‘ladi. Buning natijasida umumiy pul oqimi ijobiy bo‘ladi. Ushbu bosqichda innovatsion mahsulot yoki xizmat bozorining hajmi, ma'lum bir necha yildan so‘ng loyihadan chiqish imkoniyati, inson omili va barqaror raqobatbardosh ustunliklar bilan bog‘liq masalalar birinchi o‘ringa chiqadi. Kompaniya venchur kapital fondlari, xususiy kapital fondlari va turli xil strategik sherikliklar tomonidan to‘liq ta’minlanishi mumkin bo‘lgan muhim moliyaviy investitsiyalarni talab qiladi. Strategik sheriklik bir necha xil shakllarda bo‘lishi mumkin. Bu katta kompaniya tomonidan istiqbolli texnologiyalarga ega startapdagi ulushni sotib olish yoki birgalikda rivojlantirish uchun yirik kompaniya / korporatsiyadan mablag‘ olish va boshqalar.
Kengayish / rivojlanish bosqichida kompaniya bozordagi mavqeyini mustahkamlaydi va sotishni ko‘paytiradi. U sezilarli ijobiy pul oqimini shakllantira boshlaydi. Shu bilan birga operatsion faoliyatdan tushgan mablag‘ qoida tariqasida investitsiya va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq pul oqimini qoplaydi. Kompaniyaning yangi strategik kengayishi, uning yangi bozorlarga chiqishiga imkon berishi katta sarmoyalarni talab qiladi. Natijada venchur biznesining yirik ishtirokchilari - strategik sheriklar, venchur fondlari va xususiy kapital fondlari kompaniyaga qiziqish bildirishni boshlashi mumkin. Shu bilan birga moliyaviy resurslar hajmi va kapital bozoridagi mavqeyi bizga katta hajmdagi yangi yirik loyihalarni amalga oshirishga imkon beradi.
Masalan, boshlang‘ich kompaniya texnologiyasi yirik kompaniya uchun yangi mahsulot yaratilishiga olib keladigan, u uchun yangi bozorlarni ochadigan yoki xarajatlarni sezilarli darajada tejashga qodir bo‘lgan holatlarda, yirik kompaniya boshlang‘ich kompaniya bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor bo‘lishi mumkin. Strategik sheriklik bir necha xil shakllarda
bo‘ladi. Bu katta kompaniya tomonidan istiqbolli texnologiya bilan startapdagi ulushni sotib olish yoki qo‘shma rivojlanish uchun yirik kompaniyadan pul olish bo‘lishi mumkin (QRSH - qo‘shma rivojlanish shartnomasi). Qo‘shma rivojlanish shartnomasi bilan bog‘liq holatlarda kompaniya ulushini sotish mumkin emas. Texnologiyalar hamda ishlarni rivojlantirish uchun pul sherik kompaniya tomonidan eksklyuzivlik va ushbu texnologiyadan foydalanish yoki mahsulot sotib olishning ustun huquqi evaziga ajratiladi.
Har bir investorning asosiy maqsadi foyda olishdir. Innovatsion kompaniya ishga tushirish va boshlang‘ich o‘sish muammolarini hal qilishga muvaffaq bo‘lgandan so‘ng, rentabellik va bozor qiymati ko‘rsatkichlari asta-sekin ko‘tarila boshlaydi. Natijada esa investorning nafaqat kompaniyaga qo‘ygan mablag‘larini qaytarish, balki ma’lum bir foyda olish imkoniyatini beradigan sharoitlar yaratiladi. Barqaror o‘sish bosqichida kompaniya investorga va tadbirkorga daromadli chiqishni kafolatlash uchun venchur sarmoyadorlarga o‘zlarining investitsiya qilingan mablag‘larini ma’lum foyda ulushi bilan to‘liq qaytarilishini ta’minlay oladigan iqtisodiy natijalarga erishishi mumkinligini isbotlashi kerak. Ikkinchisiga keyingi qarorlarni investorning ishtirokisiz mustaqil ravishda qabul qilishga imkon beradi.
Shunday qilib barqaror o‘sish va kengayish davrining yakuniy bosqichi chiqish bosqichiga tayyorgarlik hisoblanadi. Ushbu bosqichda kompaniya uzoq muddatli korporativ strategiyani o‘ylab, uzoq muddatli chiqishni rejalashtirishga o‘tishi kerak. Bu esa foyda / zararni tuzatish maqsadida investor tomonidan kompaniyaning ulushini sotishini anglatadi. Investorning kompaniyadan chiqishi uchun turli xil yo‘llar mavjud: to‘g‘ridan- to‘g‘ri sotish; ommaviy savdolar orqali sotish (shu jumladan IPO); hisobdan o‘chirish; imtiyozli aksiyalar / kreditlarni to‘lash; boshqa venchur kapitalistga sotish; moliya institutini sotish.
Shunday qilib rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida ham, keyingi bosqichlarida ham innovatsion kompaniyani
moliyalashtirish manbalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. An’anaviy kompaniyalar foydalanadigan o‘xshash manbalardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Keling, moliyaviy manbalarni innovatsion faoliyatni moliyalashtirish hajmining ortib boruvchi tartibida tartibga solaylik (4-rasmga qarang): 1) shaxsiy jamg‘armalar (3F deb atalmish - oila, do‘stlar, ahmoqlar); 2) grantlar, universitetlarning mablag‘lari; 3) biznes-inkubatorlarning resurslari; 4) innovatsion loyihalar uchun o‘tkaziladigan tadbirkorlik tanlovlari resurslari; 5) ishbilarmon farishtalar; 6) dastlabki investitsiya fondlari; 7) venchur fondlari; 8) strategik sheriklik bilan; 9) fond bozorlari va banklar.
Hayotda investitsiya, operatsion va moliyaviy faoliyatni rivojlanishining boshqacha shakli bo‘lgan hamda pul oqimi egri chizig‘iga ega bo‘lgan holatlar bo‘lishi mumkin. Ushbu ma’ruzada soddalashtirilgan diagramma keyingi ko‘rib chiqish uchun asos bo‘ladi.

4.