Innovatsiyalr vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALR VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI

«Iqtisodiyot» fakulteti				« Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti» kafedrasi
Ro’yxatga olindi №__________ «____» ___________ 2023 y.				Ro’yxatga olindi №__________ «____» ___________ 2023 y.

Malakaviy amaliyot bo’yicha
HISOBOT

_______________________________________________________________
(amaliyot o’talgan joy nomi)

Hisobotni tayyorladi: ___________________________________________________

( talabaning kurs,guruh, F.I.Sh)

Ilmiy rahbar: _________________________________________________________

(lavozimi, F.I.Sh)

Hisobot himoya qilingan hay’at a’zolari : _____________________________

_____________________________
_____________________________

Himoya natijasi: «___» _____ «_____» ____________ 2023 y.

Samarqand – 2023

Mundarija

1.Kirish
2.Qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sohasida marketing ahamiyati.
3.Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat marketingining ahamiyati.
4.Marketing kontsepsiyasi va marketing sistemasi.
5.Marketing faoliyatini axborot bilan ta’minlash.
6.Yangi mahsulot va bozorni o’rganish.
7.Tovar va tovar siyosati.
8.Tovarning hayotiy davri.
9.Narx va narx siyosati.
10.Mahsulotning sotish siyosati.
11.Logistika marketingi.
12.Raqamli marketing.
13.Raqobatchilar marketingi.
14.Marketing tahlili.
15.Strategik va taktik rejalashtirish, marketing nazorati.
16.Xalqaro marketing.
Xulosa

Kirish
Bugungi kunda korxonada marketing faoliyati dolzarb mavzudir. Marketing faoliyati jarayoni tahlil qilinishi va eng yaxshi variantni tanlashi kerak bo'lgan turli xil tadbirlar tizimini o'z ichiga oladi.

Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ichki iqtisodiyotning o'zgarishi sharoitida bozor marketingi ko'pincha to'siq bo'ladi. Samarasiz marketing tizimi bilan firmalarning ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa quyi tizimlarining moslashuvchanligi va resurs imkoniyatlari talab etilmaganligicha qolmoqda.
Hozirgi vaqtda ko'plab korxonalar sekin-asta real marketing faoliyati va tadqiqotlarni amalga oshirmoqda. Biroq, shu bilan birga, kompaniya boshqaruvining ajralmas quyi tizimi sifatida ko'pincha "marketing faoliyati", "marketing tizimi", "marketing menejmenti", "marketing menejmenti" tushunchalarini to'g'ri tushunishning etishmasligi mavjud. Buning ob'ektiv sabablari marketingning korxona faoliyatining eng xilma-xil tomonlariga tegishi va kesishishi, lekin ayni paytda ularni takrorlamasligi bilan bog'liq. Ushbu kontseptsiyaning keng ma'nosida marketing quyidagi tamoyillarni amalga oshirish tizimi sifatida tushuniladi: iste'molchiga yo'naltirilganlik, kompaniya faoliyatining asosi sifatida iqtisodiy samaradorlik; belgilangan maqsadlarga erishish uchun barcha xizmatlar va bo'limlarning sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish. Bu erda marketing ba'zi boshqaruv funktsiyalarini oladi. Rivojlangan mamlakatlar uchun qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat marketingining ahamiyati. Qishloq xo’jaligi marketingining maqsadi - talabni shakllantirish va rag’batlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchisi ishning rejalari va qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining asosliligini ta’minlash hamda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining savdo ko’lami, bozor hissasi va foydasini ko’paytirishdan iborat. Sotiladigan, ya’ni bozori chaqqon qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish – qishloq xo’jaligi fermeri faoliyatiga marketing nuqtai nazaridan yondashishining asosiy nishonidir.
Umuman marketing tushunchasiga adabiyotlarda mualliflar o’z asarlarida turli fikrlarini bayon qilgan Jumladan Evans Dj.R ning fikricha Marketing –bu iste’molchilar va tashkilotlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabini ko‘ra bilish, boshqarish va ayirboshlash orqali qondirishdir deyilgan bo’lsa yana bir olim Pashkus Yu.V Marketing – kompleks tushuncha. U insonlar va mamlakatlar o‘rtasida bo‘ladigan barcha ayirboshlash bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni o‘z ichiga olib, iste’molchilarning xohish va talablarini qondirishga yo‘naltirilgandir degan fikrlarni bayon qilgan. Demak aytishimiz mumkinki,qishloq xo’jaligi rivojlanishi uchun eng avvalo qishloq xojaligi marketing strategiyasida bozor va ayirboshlash bilan bogliq barcha tuzilmalarni yaxshilash va fermer xojaliklarga beriladigan erkinliklarni ko’paytirish orqali marketingni yaxshilash imkoni mavjud. So'nggi yillarda mamlakatimizda qishloq xo'jaligini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasi qabul qilingani sohani tubdan isloh qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

2.Qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sohasida marketing ahamiyati. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligining asosiy vazifalari mamlakatdagi asosiy ozuqa vositasi bo’lgan guruchning ichki ta’minoti yetarliligi hamda shaharlar va qishloqlarda uy xo’jaliklari daromadlari tengligini ta’minlashdir. Hukumat mazkur maqsadlarga hosilni ko’paytirish va iste’molni kamaytirishga intildi. Yetishtirishni ko’paytirish uchun davlat ichki ishlab chiqaruvchilar uchun maqbul narxlarni belgilab, import qilinuvchi tovarlar uchun yuqori to’siqlar kiritdi. Sholi, arpa, makkajo’xori, soya va tamakining mamlakatda yetishtirilishi subsidiya qilindi. Importga nisbatan baland to’siqlar sholi, arpa, sabzavot, meva yetishtiruvchi va chorvadorlarni himoya qilishdi. lekin bug’doy, yem uchun g’alla, moyli o’simliklar, terilar va paxta importiga nisbatan savdo to’siqlari joriy etilmadi. Hosilning o’rtacha 26 foizini balandroq narxda xarid qilish orqali (1990- 1997 yillar- dagi kabi) davlat guruchning xarid narxini muvofiqlashtiradi. 2012 yilga kelib davlat xaridi sholi hosilining 14 foizigacha pasaydi. Ishlab chiqaruvchilarni narxlar orqali qo’llab-quvvatlash va importni cheklash ichki bozorda jahon bozoriga qaraganda yuqoriroq narxlar shakllanishiga olib keldi. Bu esa iste’molni kamayishini rag’batlantirdi. Xalqaro shartnomalarga binoan 1980 yillarda importga nisbatan cheklovlar qadam baqadam bekor qilinib, mamlakat bozorlarini xorijiy ishlab chiqaruvchilarga ochib berdi. Import qilingan guruch qayta ishlash uchun mo’ljallangan bo’lib, yuqori sifatli mahalliy guruch bevosita iste’mol uchun talabni qondirishi lozim edi. 2001 yil 1 yanvardan boshlab Koreya barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlari importini erkinlashtirdi va guruchdan tashqari barcha oziq-ovqatlarga nisbatan tariflar chegarasini belgiladi. 1239 toifadagi tovarlar uchun o’rtacha tarif 64,8 foizni tashkil qilardi. 1994 yilda hukumat 50 mlrd dollarga teng bo’lgan besh yillik qishloq xo’jaligini qayta tuzish dasturini boshladi. guruch ishlab chiqarishni qo’llabquvvatlash strategiyasidan farqli o’laroq yangi dastur resurslarni qayta taqsimlab, boshqa sohalar, jumladan tovar ekinlar hamda qishloq joylarda infratuzilma va marketingni rivojlantirish- ga qaratdi.Oxirgi yillarda Koreyada guruch iste’moli ishlab chiqarishga qaraganda tezroq kamaydi. Undan tashqari import qilingan guruch ichki bozorda mahalliy guruch bilan raqobat qiladi. guruch ko’pligi va Jahon savdo tashkiloti talablari tufayli hukumat guruchni sun’iy baland narxlarda xarid qilish amaliyotidan voz kechdi. guruch mamlakat zaaholiga ham chegirmasiz bozor narxida sotiladi.

Ushbu sharoitda fermerlarni himoyalash maqsadida davlat ularga qonunga ko’ra har xil kompensasiya turlarini taklif qiladi. Birinchidan, har yili fermerlar o’z sholi dalalarini ekkani uchun har gektariga taxminan 600 dollar olishadi. Ikkinchi kompensasiya guruchning ichki bozordagi narxi davlat belgilagan darajadan pastga tushsa, ular yordam puli olishadi. Bunday holatda fermerlar narxning farqini 85 foizini olishadi. Yana bir chora guruchning haddan tashqari ko’p yeti shtirilishini oldini olishga qaratilgan. fermerlar ketma-ket uch yil davomida dalani tijorat maqsadida ekishmagan bo’lsa har gektar uchun 3000 dollar olishadi.
3. Rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda davlat dasturlari
Yer yuzi aholisining tez ko’payib borayotgani bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sish imkoniyatlari cheklangani o’rtasidagi tafovut oziq-ovqat dasturini hal etish masalasi yildan-yilga keskinlashib borayotganining asosiy sababi ekani haqida bugun ortiqcha gapirishning hojati yo’q, deb o’ylayman.
Sodda qilib aytganda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o’sishi aholi soni va ehtiyojlarining o’sishidan ortda qolmoqda. Bu tafovut, avvalo, oziq-ovqat mahsulotlarini jadal ishlab chiqarish uchun tegishli sharoitlar mavjud bo’lmagan mamlakat va hududlarda chuqurlashib bormoqda. Bu o’rinda gap, birinchi navbatda, atrof-muhitning ekologik jihatdan buzilishi hamon davom etayotgani, iqlim o’zgarishlarining oldindan aytib bo’lmaydigan oqibatlari, tez-tez takrorlanayotgan qurg’oqchilik va suv resurslari taqchilligi, jumladan, sug’orish uchun yerosti suvlarining tugab borayotgani, irrigatsiya, melioratsiya va yerlarning unumdorligini qayta tiklashga yo’naltiriladigan investitsiyalarning yetarli emasligi haqida bormoqda. Yerlarning ekologik jihatdan buzilishi kimyoviy moddalar, mineral o’g’it va pestitsidlarni tinimsiz ishlatish oqibatida yanada kuchaymoqda. Bularning qatoriga urbanizatsiya, ya’ni shaharlashuv jarayonlari, aholining qishloqlardan shaharlarga ko’chishi bilan bog’liq muammolar ham qo’shilmoqda. Natijada oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish uchun ekin maydonlari sezilarli darajada qisqarib ketmoqda.
Shuningdek, Xitoy, Hindiston kabi Osiyoning bir qator mamlakatlarida aholi daromadlarining jadal sur’atlar bilan ko’payib, shunga mos ravishda oziqovqat mahsulotlarini iste’mol qilish hajmi ortib borayotganini ham e’tibordan soqit qilib bo’lmaydi. Oziq-ovqat mahsulotlarini «daladan dasturxonga» sxemasi bo’yicha iste’molchiga yetkazib berishda ulkan yo’qotishlarga yo’l qo’yilmoqda. 4 BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, har yili dunyo bo’yicha qariyb 1,3 milliard tonna miqdoridagi salkam 1 trillion dollarlik oziq-ovqat mahsulotlari shu tariqa boy beriladi. Obyektiv real holat ana shunday bo’lib, ayniqsa, bu muammo g’oyat keskin bo’lib turgan mintaqa va hududlarda oziq-ovqat xavfsizligi prognozi va muammolari haqida so’z borganda, bu haqiqatni hisobga olish kerak. Oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan me’yordagi ehtiyojni aniqlashda mutanosib ratsion asosida ovqatlanishni ta’minlash vazifasi faqat me’yordagi kaloriyaga ega bo’lgan va har kuni iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlaridan iborat emasligini e‟tiborga olish o’ta muhimdir. To’laqonli ovqatlanish ko’p jihatdan uning tarkibiga, iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlarining insonning normal rivojlanishi va faoliyat yuritishi, uning organizmida to’g’ri modda almashinuvi, salomatlikni mustahkamlash, kasalliklarning oldini olish, keksayish jarayonini sekinlashtirish va umrni uzaytirish uchun zarur bo’ladigan to’yimli va sifatli moddalar bilan kerakli darajada ta’minlanishiga bog’liq.
Bu borada ovqat bilan birga o’rnini hech narsa bosolmaydigan aminokislotalar, vitaminlar, mineral moddalar, mikroelementlar va organizmda o’z-o’zidan hosil bo’lmaydigan boshqa moddalarning ham iste’mol qilinishi inson hayoti uchun eng muhim ahamiyatga egadir. Ana shu foydali moddalar, vitamin va mikroelementlar katta miqdorda faqatgina sabzavotlar, meva va uzum tarkibida bo’ladi va ularning o’rnini boshqa hech qanday mahsulot bosa olmaydi.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlari shundan dalolat beradiki, bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarda bir kishi uchun tavsiya etilgan kundalik 400 gramm o’rniga juda kam miqdorda - bor-yo’g’i 150-200 gramm meva va sabzavot iste’mol qilinmoqda. Xalqaro diyetologlarning tavsiyasiga ko’ra, inson iste’mol qiladigan oziqovqatning kamida 50 foizini meva va sabzavotlar tashkil etishi zarur. Hurmatli konferensiya ishtirokchilari! Yuqorida bayon qilingan fikrlarni umumlashtirgan holda, biz mazkur forumning maqsad va vazifalarini siz, anjuman qatnashchilarini O’zbekistonda sabzavot, meva va uzum yetishtirish bo’yicha to’plangan katta tajriba va salohiyat bilan, ularning dunyo seleksiyasida o’xshashi bo’lmagan juda boy, xilma-xil navlari, betakror sifati bilan tanishtirish, oziq-ovqat sohasidagi mavjud muammolarni yechishda va global oziq-ovqat dasturini hayotga tatbiq etishda O’zbekistonning qo’shayotgan hissasini oshirish imkoniyatlarini muhokama etishdan iborat deb bilamiz.
O’zbekistonda yetishtiriladigan meva va sabzavotlarning faqat ularga xos bo’lgan xususiyatlari va to’yimlilik darajasi haqida gapirganda, shuni qayd etish kerakki, mamlakatimiz seleksionerlari sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkaning 170 dan ortiq navini, meva va rezavor ekinlar va uzumning 175 ta yangi navini yaratdilar.
O’zbekiston qadimdan o’zining o’rik, shaftoli, olxo’ri, nok, gilos, anjir, anor, behi, uzum, pomidor, bodring, piyoz, sarimsoq piyoz va boshqa ko’plab meva va sabzavotlari, beqiyos mazasi va xushbo’y hidi bilan ajralib turadigan qovunlari bilan ma’lumu mashhurdir. O’zbekistonda shakllangan ko’p asrlik an’anaviy sabzavotchilik va bog’dorchilik madaniyati azaldan mahalliy o’g’itlardan foydalanishni ko’zda tutadigan biologik dehqonchilik prinsiplariga asoslangan. Bu genlarni modifikatsiya qilish texnologiyalarini qo’llamasdan, juda mazali ta’mga va iste’mol xususiyatlariga ega bo’lgan ekologik toza meva va sabzavotlar yetishtirish imkonini beradi.
Ayni masalaga alohida to’xtalib o’tish mumkin, lekin bu mavzu dunyoda anchagina dolzarb bo’lib, shu haqda turli, ba’zan hatto qarama-qarshi fikrlar ham mavjud. Mening nazarimda, genlarni modifikatsiya qilish texnologiyalari, umuman olganda, yaxshi niyatda yuzaga kelgan, ya’ni hosildorlik hajmini oshirishga qaratilgan. Lekin, bunday texnologiyalar inson salomatligiga ziyon yetkazmayotgani, o’n yoki yigirma yildan keyin salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmasligi aniq isbotlanmagunga qadar, men bu masala bilan hozir faol shug„ullanayotganlarga bu ishlarga juda berilib ketmaslikni tavsiya qilgan bo’lardi. Bunda, o’ylashimcha, eng avvalo tijorat, hatto egoistik maqsadlar ko’pincha ustunlik qiladi. Mening shaxsiy fikrim shuki, bu masala ustida har tomonlama chuqur o’ylab ko’rish lozim.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekiston qishloq xo'jaligi faol qo'llabquvvatlanadigan davlatlar sirasiga kiradi. Bugungi kunda yangi O'zbekistonda qishloq xo'jaligi rivojlanishi uchun boshqaruv xodimlariga barcha keng imkoniyatlar berilmoqda. O'z navbatida rahbar xodimlar zimmasida mas'uliyat va vazifalar ham mavjud. Mamlakatimizda agrar sohaga davlat tomonidan rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan xolda o’tgan yillarga nisbatan 2-3 barobar ko'p mablag' ajratilmoqda. Shuning uchun ham 2025-yilga borib davlat tomonidan qishloq xo'jaligi faqat bozor mexanizmlari asosida tartibga solinadi. Tan olish kerak, mamlakatimiz qishloq xo'jaligining eksport salohiyatini oshirish va qo'shilgan qiymatga ega mahsulotlar hajmini ko'paytirish borasida hali ishga solinmagan imkoniyatlar ko'p. Birinchidan, bozorni o'rganish va bozor topish borasida muammolar bor.Qishloq xo‘jaligini rivonlantirishning 2020-2030yillarga mo'ljallangan strategiyasida eng katta eʼtibor bozor mexanizmlariga qaratilgan. Buning zamirida dehqon, fermer ishlashi uchun imkoniyatlar kengaygan. Shu bilan birga, unda oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash ham nazarda tutilgan. Chunki aholi soni har yili ko'payib bormoqda, qishloq xo’jaligi iqtisodiyotining bosh maqsadi aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlash. Bu bozorda ehtiyoj ham ortib boryapti, degani. Shunday ekan, paydo bo'layotgan ehtiyojni qondirishning eng asosiy yo'llari bu unumdorlik va hosildorlikni oshirishdir. Marketing axborot tizimi(MAT) marketingni rejalashtirishnitakomillashtirish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va tadbirlar ijrosi ustidannazorat maqsadlarida foydalanishi yuzasidan aniq qarorlar qabul qilish uchunzamon va makonda axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash, tahlil qilish, baholash vatarqatish yuzasidan uzluksiz va o‘zaro bog‘liq kishilar, asbob-uskunalar vajarayonlar yig‘indisidir. Bozor iqtisodiyoti davrida firmalar marketingni rejalashtirishda, amalgaoshirish va nazorat qilishda axborotning roli juda muhim hisoblanadi.Buaxborotlarga, asosan, mijozlar haqidagi axborotlar, raqobatchilar haqidagiaxborotlar, diler va boshqa bozorda faoliyat yuritayotgan kuchlar haqidagiaxborotlar kiradi.Avvallari ko‘p firmalar mayda bo‘lganligi uchun, firma xodimlari o‘zmijozlarini tanishar edi. Boshqaruvchilar marketing axborotlarini odamlar bilanmuloqotda bo‘lib, ularni kuzatib, savollar berish yo‘li bilan to‘plab borardilar.XX asrga kelib esa firmalarga keng va sifatli axborotlar yig‘ib borishzaruriyati tug‘ildi. Marketing axborotlarini yig‘ishning bir qancha tendensiyalaripaydo bo‘ldi. Mana masalan, firma borgan sari bozordagi o‘rnini kengaytirishgaharakat qiladi, vaholanki, firma kattalashgan sari o‘z mijozlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ribilishga, tanishga imkoniyati bo‘lmay qoladi. Shuning uchun bunday holatdaaxborot yig‘ishning boshqacha usullarini topish talab etiladi.Boshqa bir tendensiya esa - bu narxli raqobatdan narxsiz raqobatga o‘tish,ya’ni tovar markasini o‘zlashtirish, reklamani kuchaytirish, sotishnirag‘batlantirish- har xil lotoreya, aksiyalar o‘tkazish va h.k.
Bozor iqtisodiyotining eng asosiy talablaridan biri axborotlarningto‘laqonli bo‘lishidadir. Umuman olganda hozirgi kun sanoat, industriya asriniaxborotlar bilan almashganligi bilan xarakterlanadi.Ishlab chiqarish samaradorligining o‘sish muammosi ham o‘zgacha bo‘lib,o‘tmish mehnatni tejashga, sotish va boshqarish xarajatlarini kamaytirishgako‘proq boliq. Bularning barchasi ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagio‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Mamlakatdaiqtisodiyotningrivojlanishini,boshqarishtiziminimukammallashtirishni axborotlarsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Axborotlar milliyiqtisodiyotning barcha tarmoqlari, sohalari, bo‘linmalari (ish joyidan tortibvazirliklargacha) va ushbu korxona bilan o‘xshash korxonalar va tashkilotlaro‘rtasida uzluksiz axborot almashishidan iborat. Fan-texnika taraqqiyoti o‘sishibilan birga chiqarilayotgan tovarlarning nomenklaturasi ham ortadi, tezyangilanadi, ishlab chiqarishning texnika bazasi zamonaviy va murakkabmashinalar tizimi bilan boyiydi, texnologik jarayonlar intensivlashadi vamurakkablashadi, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish kengayadi va hokazo.
YAngi XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axborotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. YA’ni milliy iqtisoddagi axborot va bilimlarning tutgan o’rni tobora yuksalmokda va ular strategik resursga aylangan. Dunyoda jamg’arilgan axborot va bilimlarning 90 % i so’nggi 30 yil mobaynida yaratilgan. Axborot va bilimlar hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodning barcha sohalarida, jumladan, ta’limda ham axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan keng ko’lamda samarali foydalanishni talab etmoqda.
Axborot xuddi an’anaviy resurslar kabi izlab topish, tarqatish mumkin bo’lgan resursga aylandi. Ushbu resursning foydalanadigan umumiy hajmi kelgusida davlatlarning strategik imkoniyatini, shuningdek mudofa qobiliyatini ham belgilab beradi, deyishga jiddiy asos bor .
Axborot, kompyuterlashtirish, hisoblash texnikasi, zamonaviy axborot texnologiyasi, modellash, ma’lumotlar manbai, dasturlashtirish, shaxsiy kompyuterlar, dastur bilan ta’minlash va boshqa shu kabi ilmiy tushunchalar jamiyatni axborotlashtirishning eng muhim xususiyatlarini ifoda etadi.
Axborot - ijtimoiy, iqtisodiy tabiiy fanlarning, tafakkur ilmining taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan bilim va ma’lumotlar, kishilarning amaliy faoliyati davomida to’plagan tajribalari majmui demakdir. Inson axborot oqimi ichra yashar ekan, turli-tuman voqea, xodisalar va jarayonlarning bir - biriga aloqadorligini, o’zaro munosabati mohiyatini tahlil etish, mushohada va mulohaza qilib ko’rish maqsadida ko’pdan ko’p dalil va raqamlarga murojaat qiladi. Axborot tufayli nazariy bilimlar amaliyot bilan birlashadi.
Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti axborot oqimining juda ham kengayishiga olib keldi. Axborot oqimining tobora kengayib borganidan shu narsa ham dalolat bera oladiki, o’tgan asrning 70-yillar o’rtalariga keliboq ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti shunday darajaga etgan ediki, ulardan oqilona foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirish uchun yiliga 1016 arifmetik amalni bajarish kerak bo’ladi. Tabiiyki, bunday murakkab hisob - kitobni cho’t qoqib amalga oshirib bo’lmaydi. 10 milliard kishi bir yil davomida tinmay ishlagan taqdirdagina shuncha arifmetik amalni echa olishi mumkin. Axborot resurslarini oqilona tashkil etish va foydalanishda ular mehnat, moddiy va energetik resurslar ekvivalenti sifatida namoyon bo’ladi. Ayni paytda axborot — bu boshqa barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanish hamda ularni asrab-avaylashga ko’maklashuvchi yagona resurs turidir.
XXI asrga kelib insoniyat tarixida ilk bor sanoati rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarishida axborot ish quroliga aylandi. Moddiy ishlab chiqarish sohasidan mehnat resurslarining og’ishmay axborot sohasiga o’tib borishi tendentsiyasi tobora yaqqol sezilmoqda. Buning asosiy sababi shundaki, ishlab chiqarish sur’ati o’sishi va rivojlanishi jarayonida qarorlar qabul qilish hamda boshqarish uchun zarur bo’lgan axborot hajmi oshib bormoqda. Bu o’sish avvalo, iqtisodiy, texnik, ilmiy, texnologik va ijtimoiy tizimlar va jarayonlarda namoyon bo’lmoqda.
Axborot hajmining ortishi va uni qayta ishlash vositalarining rivojlanmaganligi insonning u to’g’risida ta’savvurga ega bo’lishi va ulardan foydalanishini qiyinlashtiradi. Ko’plab vaqt axborotni qidirishga, ajratishga va foydalanishga ketadi. Axborot fondlari har bir insonga xizmat qilishi uchun yangi, zamonaviy vositalar kerak bo’ladi. SHuning uchun XX asr o’rtalariga kelib axborotni ishlash sohasida ko’p odamlar shug’ullana boshladi. Axborot bilimlar manbai sifatida jamiyat uchun strategik resursga aylandi. Bu resurslardan samarali foydalanish esa jamiyatni axborotlashtirish jarayoni bilan bog’liq.
Axborotlashtirish jarayoni deganda – inson faoliyatining muxim yo’nalishlarida olingan bilimlardan samarali foydalanish uchun ko’rilgan kopleks chora-tadbirlar tushuniladi.
Zamonaviy va samarali echimlar topish uchun ko’plab, struktura jihatidan murakkab axborot tizimi yaratilmoqda, natijada, axborotlashtirish jarayonida ishtirok etuvchilar soni kun sayin ortib bormoqda. Bu jamiyat va moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining ko’plab mablag’larini shu sohaga jalb qilishga olib kelmoqda. Bu o’z navbatida insonlarni axborot resurslaridan ratsional foydalanish yo’llarini qidirishga majbur qilmoqda. Zamonaviy sharoitda yangi axborot oqimi qanchalik tez ko’paysa shu bilan birga ularning eskirish muddatlari ham tezlashmoqda, bu o’z navbatida, axborotni tanlash, unga erishish qiyinchiliklarini keltirib chiqarmoqda.
Har bir injener, xizmatchi, rahbar o’z faoliyati davomida ko’plab qog’ozlarga bitilgan axborotni tahlil qilishiga to’g’ri keladi. Bu esa axborotga erishish uchun ko’plab vaqt sarflashga to’g’ri kelib, ishni tashkil qilish unumdorligiga salbiy ta’sir qiladi. Bunday muammolarni samarali echish jamiyatni axborotlashtirish masalasini ko’ndalang qilib qo’ymoqda.
Jamiyatni axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiyiqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir .
Jamiyatni axborotlashtrish jarayoni quyidagi qator muammolarni hal etilishini talab etadi: 1. Hisoblash texnika vositalarini jamiyat faoliyatining barcha tarmoqlariga tadbiq qilish. 2. Jamiyat a’zolarini hisoblash texnikasi vositalaridan samarali foydalanishga o’rgatish. 3. Jamiyat a’zolarining turli xil extiyojlarini qondirishda axborot resurslaridan to’la va samarali foydalanishlarini ta’minlash.
Axborotlashgan jamiyat – ko’pchilik ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo’lgan jamiyatidir. Korxonaning marketing muhiti uning ichida va tashqarisida faoliyat yurituvchi omillar va sub'ektlarning kombinatsiyasidan iborat bo'lib, ushbu korxonaning korporativ faoliyati bilan bog'liq faoliyatdan manfaatdor bo'lgan shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) bilan munosabatlariga bog'liqdir. missiyasi kuzatilmoqda. Missiya kompaniya faoliyatining qisqacha tavsifini, bozor ehtiyojlari va iste'molchi xususiyatlari kabi o'zgaruvchilarga yo'naltirilganligini ta'minlaydigan qisqacha tuzilgan qoidalar sifatida ishlaydi. Marketing muhiti doirasida korxonaning marketing jarayonlari sodir bo'ladi. Bu muhit turg‘un emas, iste’molchilar didi va xohishlarining o‘zgaruvchanligi, soliq va qonunlarning o‘zgarishi, yangi texnologiyalar va mahsulotlarning joriy etilishi, turli omillarning to‘xtab qolishi va boshlanishi tufayli doimiy ravishda o‘zgarib turadi.
Korxonaning tashqi muhiti mikromuhit (uni bozor muhiti deb ham ataladi) va makromuhitga bo'linadi.
Atrof-muhit ichki muhitdir. Korxonaning o'zi, u oldiga qo'ygan maqsadlari, tashkiliy tuzilmasi, xodimlari va (qisman) kapital egalarini kiritish qabul qilinadi. Bularning barchasi korxonada qarorlar qanday qabul qilinishi va ularning qanchalik samarali ekanligiga ta'sir qiladi. Ushbu muhit omillari boshqariladigan deb hisoblanadi, chunki ular va ularning xususiyatlarini korxonaning o'zi belgilaydi. Ko'rib chiqilayotgan muhitning shunday tizimini ishlab chiqish va barcha turdagi resurslarni sarflashni shunday tashkil etish muhim ahamiyatga egaki, korxona mavjud tashqi muhitni hisobga olgan holda ulardan maqbul foydalanishni ta'minlash va ularning yordami bilan bozor maqsadlariga erisha oladi. Atrof-muhit tashqi muhitdir. U mikro va makro darajada ma'lum bir korxonaga eng to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadigan hodisa va jarayonlardan iborat.O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishida qishloq xo’jaligi muhim ulushga ega soha hisobanadi. Jahon Bankining 2019 yilgi hisobotlariga ko’ra, qishloq xo’jaligi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 23% ni tashkil qiladi. Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlariga asosan mamlakat aholisining 55% qishloq joylarda istiqomat qilishadi. Jami ishchi kuchining 23% qishloq xo’jaligi bilan band aholini tashkil qilmoqda.
Ko’plab tadqiqotchilar qishloq xo’jaligida mavjud imkoniyatlarni yuqori baholagan holda, ushbu sohaning zamonaviy bozor tendensiyalariga moslashishi, xalqaro bozor shartsharoitlari asosida ishlab chiqarish yo’nalishlarini tranformatsiya qilish, tashqi bozorlarni doimiy va tezkor tahlil qilish amaliyoti va malakasini shakllantirish kabi muhim vazifalar hisoblanadi.O’zbekiston Respublikasi prezidenti 2019 yil 6-sentabrda qishloq xo’jaligini 2020-2030 yillar mobaynida rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Ushbu yig’ilishda qishloq xo’jaligini rivojlantirishning yangi bosqichiga chiqish, innovatsion va texnologik yangiliklarni joriy qilish, xalqaro bozorlarni tahlil qilish masalalariga e’tibor berildi. Jumladan, qishloq xo’jaligida qiymat zanjirini rivojlantirish, tashqi bozor talablari asosida maxalliy ishlab chiqarishni rag’batlantirish iqtisodiy samaradorlikka olib keladi.Zamonaviy ilm-fan ilgari surayotgan nazariyalar, mamlakatlar tashqi savdosini rivojlantirishda marketing tadqiqotlarining ahamiyati birlamchi omillar qatoriga qo’shishadi. Eksport potensialini baholash, mavjud imkoniyatlarini tahlil qilish, xalqaro bozor o’zgarishlarini kuzatib borish va qarorlar qabul qilishda xalqaro marketing sohasining ilmiy va amaliy tajribalarini o’rganish dolzarb ahamiyatga ega. Marketing sohasi olimlardan F.Kotler fikricha, marketing bu yangi yoki sun’iy bir soha va ilmiy yo’nalish emas, balki bu qadimdan tabiiy ehtiyoj asosida mavjud bo’lgan iqtisodiy aloqalarning muhim bo’g’ini. Iqtisodiyotning bosh g’oyasi bu doimiy o’zgaruvchi ehtiyojlarni ta’minlashga qaratilgan bo’lsa, marketing usha ehtiyojlarni aniqlash va taklifni shakllantiruvchi vosita hisoblanadi. Maqolada tashqi savdo aloqalarini tahlil qilish, eksport hajmi va tarkibini o’rganish hamda marketing tadqiqotlarini joriy qilish, marketing tahlilini ishlab chiqish masalalari yuzasidan ilmiy nazariy hamda empirik usulda yondashuv uslublari qo’llanildi. Maqolada birlamchi va ikkilamchi axborot turlaridan tahlil uchun foydalanildi. Ikkilamchi axborotlar xalqaro tashkilotlar hisobotlari, malumotlari, shuningdek mamlakat milliy statistika hisobotlari va ma’lumotlaridan foydalanildi. Shuningdek mavzuni chuqurroq yoritish, vizualizatsiyani shakllantirish, o’zgaruvchilar, asosiy tadqiqot konsepsiyalari bog’liqligini tasvirlash uchun konsepsiyalar tuzilmasi ishlab chiqildi.
Mavjud ilmiy tadqiqotlar, adabiyotlar tahlili, hisobotlar va biznes tahlillarining natijasiga ko’ra, marketing tadqiqotlarini tashkil qilish, rivojlantirish bevosita qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish samaradorligidan tortib xalqaro bozorlarda eksport hajmini oshirishga ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonning jami tashqi savdo aylanmasi ko’rsatkichlarini ko’rish mumkin. Oxirgi uch yil mobaynida tashqi savdoda o’sish tendensiyasi kuzatilgan bo’lib, eksport va import hajmi ham mos ravishda ko’payib brogan. Eksport va importni hajmi jihatida taqqoslaganda, jami import hajmi eksport hajmidan ortiq ekanligi aniqlanadi. O’zbekiston tashqi savdo aylanmasida asosiy hamkor mamlakatlar va ularning ulushi, 2019 yil uchun (mln. AQSH dollari). O’zbekistonning asosiy tashqi savdo hamkorlari va ularning savdodagi ulushi keltirilgan. Xususan Xitoy, Rossiya hamda Qozog’iston eng ko’p ulushga ega uchta hamkor davlatlar hisoblanib, ham eksport va imprtda nisbatan yuqori ulushga egadir. 2020 yilda jahonda yuz bergan pandemiya tufayli dunyo mamlakatlari tashqi savdosida keskin pasayish kuzatilmoqda. Jumladan yil yakuniga qadar ko’pgina rivojlanayotgan davlatlar tashqi savdo aloqalarida iqtisodiy ko’rsatkichlarning tushishi yuz berdi. Moliya vazirligining 2020 yil sentabr oyida e’lon qilgan hisbotlariga muvofiq, O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2020 yil yanvar-avgust oylarida 24,5 milliard AQSH dollarini tashkil qilgan. 2019 yilning ushbu davriga nisbatan 12,7 foizga kamayish kuzatildi. Mazkur holat bevosita qishloq xo’jaligi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini marketing tadqiqotlarini olib borish, sotish va realizatsiya masalalari bugungi kunda dolzarb hisoblanmoqda. Marketing tadqiqotlarini olib borish deganda, mahsulot yetishtirishdan avval boshlanadigan jarayonni tushunish mumkin. Ya’ni ishlab chiqaruvchilar tashqi bozorga eksport qilish masalasini ko’rib chiqish asnosida bozor talablari bilan yaxshi tanish bo’lishlari lozim. Ushbu talablarni quyidagi guruhlarga jaratib o’rganish mumkin:
• Mahsulot sifati. Bunda mahsulotning tabiiylik darajasi, zararli dori vositalari, pestisidlardan kamroq foydalanganlik darajasi, turli tabiiy jarayonlar mahsulot tarkibiga ko’rsatgan ta’siri. Shuningdek mahsulotning ta’mi.
• Mahsulotning ko’rinishi. Qishloq xo’jaligi mahsulotining ko’rinishi xalqaro bozordagi raqboatbardoshlikka bevosita ta’sir o’tkazasi. Bunda mahsulotning hajmi, rangi, tuzilishi, bejirimligi kabi xususiyatlarga e’tibor qaratilinadi. Eksport jarayonida jahon talablaridan biri sifatida mahsulotlarning bir xil hajmda ya’ni kalibrovkada bo’lishi masalasiga ahamiyat beriishi lozim. Importchi kompaniya 5-6 sm hajmdagi mahsulotni talab qiladigan bo’lsa, undan kichik hajmdagi mahsulotlar sotilmay qolib ketishi ehtimoli mavjud bo’ladi.
• Mahsulotning qadoqlanishi. Bugungi kunda qadoqlash texnologiyasi tez rivojlanish asnosida yildan-yilga o’zgarib bormoqda. Xalqaro formatda mahsulotlarning qadoqlanishi ko’p jihatdan iste’molch xohish-istaklariga mos bo’lishi talab qilinadi. Uzoq masofalarga tashiladigan mahsulotlarni qadoqlash, ularning yaxshi holatda yetib borishiga ham ta’sir qiladi. Birinchi navbatda qadoqlash bu dizayn masalasi bilan bog’liq. Ikkinchidan, mahsulot turiga qarab, qadoqlash uni qancha muddat saqlash jarayoniga muvofiq amalga oshirilishi lozim bo’ladi.
• Qo’shimcha xususiyatlar. Mahsulot yuqoridagi talablar asosida tayyorlanib, bozorga kiritilishida uning qo’shimcha xususiyatlar bo’lishi raqobat sharoitida nisbiy afzallik hosil qiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yaxshi saqlanganligi, ishonchliligi, tarkibida foydali vitamin va moddalarning yuqori bo’lishi ista’molchilar tomonidan yaxshi kutib olinadi. O’zbekiston bugungi kunda bir qancha meva turlari bo’yicha jahonda katta eksportchi mamlakatlar safiga qo’shilmoqda. Jumladan gilos eksporti bo’yicha dunyo reytingida 5-o’rinda e’tirof etilgan. O’rik yetishtirish va eksporti bo’yicha kuchli o’ntalikka qo’shildi. Uzum eksporti daromadlari oshishi bo’yicha yaxshi natijalarga erishib kelmoqda. Shu bilan birga, ko’p tadqiqotchilar ilgari surayotgan fikrlardan biri shuki, O’zbekiston xalqaro bozorda narx jihatidan raqboatbardoshligi nisbatan pastroq bo’lmoqda. Masalan 2019 yilda Rossiyaning bir qancha bozorlarida hurmo savdosi bo’yicha bir qancha qiyinchiliklarga uchrashgan. Bozordagi boshqa yetkazib beruvchi davlat Ozarbayjon hurmosining narxi O’zbekiston hurmosidan bir necha barobar qimmatroq sotilgan. Bundan tashqari yirik iste’molchi supermarketlar Ozarbayjon hurmosini sotib olishda ortiqcha talablar qo’yishmagan. Bunga saba sifatida eksportchi tadbirkorlar, hurmoning hajmi, rangi, qadoqlanishi, yetkazib berilishi kabi xizmatlarda ustunlikni sabab qilib ko’rsatishgan. Marketing tadqiqotlarining ishlab chiqarish va sotish yo’nalishlari bo’yicha olib borilishi tizimi. Shuningdek O’zbekiston uchun asosiy importchi mamlakatlar sifatida Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Xitoy davlatlari talablari yildan-yilga o’zgarib bormoqda. Ishlab Marketing tadqiqotlari Ishlab chiqarish jarayoni Sotuv jarayoni Dehqon va fermerlar imkoniyatlarini baholash Ulgurji iste’molchilar ishtikoni baholash Bozor talabi asosida mahsulot yetishtirish Mahsulotni oxirgi iste’molchiga yetkazish chiqaruvchilar tomonidan yangi bozorlarni zabt etishdagi asosiy qiyinchiliklardan biri sifatida ko’rilmoqda. Hukumat mazkur maqsadlarga hosilni ko’paytirish va iste’molni kamaytirishga intildi. Yetishtirishni ko’paytirish uchun davlat ichki ishlab chiqaruvchilar uchun maqbul narxlarni belgilab, import qilinuvchi tovarlar uchun yuqori to’siqlar kiritdi. Sholi, arpa, makkajo’xori, soya va tamakining mamlakatda yetishtirilishi subsidiya qilindi. Importga nisbatan baland to’siqlar sholi, arpa, sabzavot, meva yetishtiruvchi va chorvadorlarni himoya qilishdi. lekin bug’doy, yem uchun g’alla, moyli o’simliklar, terilar va paxta importiga nisbatan savdo to’siqlari joriy etilmadi. Hosilning o’rtacha 26 foizini balandroq narxda xarid qilish orqali (1990- 1997 yillar- dagi kabi) davlat guruchning xarid narxini muvofiqlashtiradi. 2012 yilga kelib davlat xaridi sholi hosilining 14 foizigacha pasaydi. Ishlab chiqaruvchilarni narxlar orqali qo’llab-quvvatlash va importni cheklash ichki bozorda jahon bozoriga qaraganda yuqoriroq narxlar shakllanishiga olib keldi. Bu esa iste’molni kamayishini rag’batlantirdi. Xalqaro shartnomalarga binoan 1980 yillarda importga nisbatan cheklovlar qadam baqadam bekor qilinib, mamlakat bozorlarini xorijiy ishlab chiqaruvchilarga ochib berdi. Import qilingan guruch qayta ishlash uchun mo’ljallangan bo’lib, yuqori sifatli mahalliy guruch bevosita iste’mol uchun talabni qondirishi lozim edi. 2001 yil 1 yanvardan boshlab Koreya barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlari importini erkinlashtirdi va guruchdan tashqari barcha oziq-ovqatlarga nisbatan tariflar chegarasini belgiladi. 1239 toifadagi tovarlar uchun o’rtacha tarif 64,8 foizni tashkil qilardi. 1994 yilda hukumat 50 mlrd dollarga teng bo’lgan besh yillik qishloq xo’jaligini qayta tuzish dasturini boshladi. guruch ishlab chiqarishni qo’llabquvvatlash strategiyasidan farqli o’laroq yangi dastur resurslarni qayta taqsimlab, boshqa sohalar, jumladan tovar ekinlar hamda qishloq joylarda infratuzilma va marketingni rivojlantirishga qaratdi. Oxirgi yillarda Koreyada guruch iste’moli ishlab chiqarishga qaraganda tezroq kamaydi. Undan tashqari import qilingan guruch ichki bozorda mahalliy guruch bilan raqobat qiladi. guruch ko’pligi va Jahon savdo tashkiloti talablari tufayli hukumat guruchni sun’iy baland narxlarda xarid qilish amaliyotidan voz kechdi. guruch mamlakat zaxiralari uchun bozor narxida sotib olinadi va 3 aholiga ham chegirmasiz bozor narxida sotiladi. Ushbu sharoitda fermerlarni himoyalash maqsadida davlat ularga qonunga ko’ra har xil kompensasiya turlarini taklif qiladi. Birinchidan, har yili fermerlar o’z sholi dalalarini ekkani uchun har gektariga taxminan 600 dollar olishadi. Ikkinchi kompensasiya guruchning ichki bozordagi narxi davlat belgilagan darajadan pastga tushsa, ular yordam puli olishadi. Bunday holatda fermerlar narxning farqini 85 foizini olishadi. Yana bir chora guruchning haddan tashqari ko’p yeti shtirilishini oldini olishga qaratilgan. fermerlar ketma-ket uch yil davomida dalani tijorat maqsadida ekishmagan bo’lsa har gektar uchun 3000 dollar olishadi.
4.Marketing kontsepsiyasi va marketing sistemasi.
Bozordagi talab va taklif orasidagi nisbatning o‘zgarishi bozor munosabatlari uchun xarakterli bo‘lib, firmalarning tovar ishlab chiqarishdan sotish, so‘ngra esa xaridorga va jamiyatga yetkazishgacha bo‘lgan faoliyatning boshqaruvida urg‘u berilishining aralashib ketganligi bilan kuzatilar edi. XX asr davomida marketingning boshqa boshqaruv konsepsiyalari paydo bo‘ldi.Marketing konsepsiyasi – bu bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va sotish faoliyatini boshqarish haqidagi ilmiy asoslangan tasavvurlar tizimidir.
Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi. Bozor rivojlanishining boshlang‘ich bosqichida (AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlari uchun o‘tgan asrning 20 – 40 –yillari) tovarga bo‘lgan talab taklifdan ortadi, tovar tanqisligi yuz beradi, xaridorlar tovar qidirib, o‘zaro raqobatlashadilar, ishlab chiqaruvchi – sotuvchilar mustahkam pozitsiyani egallaydilar(sotuvchilar bozori). Bunday sharoitlarda tadbikorlarning kuchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga (ratsionalizatsiyasiga),juda bo‘lmaganda, bunday bozor munosabatlarida uncha qiyin bo‘lmagan savdoga yo‘naltiriladi, potensial iste’molchilarni jalb etish esa hozircha ularning e’tiboridan chetda qoladi. Shuning uchun bu davr manketingning passiv davri, deb ataladi. Bu yerda gap ishlab chiqarish yoki tovarga yo‘nalganlik haqida ketmoqda.
Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi bilan mos holda xaridorlar keng tarqalgan va narxlari uncha qimmat bo‘lmagan tovarlarga intiladilar, deb hisoblanadi, binobarin, boshqaruvga doir o‘z kuchlarini ishlab chiqarishni mukammallashtirishga qaratishlari zarur. Bu konsepsiya ikki vaziyatga to‘g‘ri keladi. Birinchisida tovarga bo‘lgan talab taklifdan ortib ketadi. Bunday hollarda rahbariyat ishlab chiqarishni oshirish yo‘llarini izlashi kerak bo‘ladi. Ikkinchisi – tovar tannarxi o‘ta yuqori va uni pasaytirish zarur, buning uchun esa mahsuldorlikni oshirishga to‘g‘ri keladi.
Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi mavjud assortimentdagi ishlab chiqarish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan. Bu dastlabki konsepsiya hozirgi kunda ham qo‘llaniladi. Firmaning asosiy e’tibori mahsulot hajmini ko‘paytirishga qaratilgan bo‘lib, bozor tor assortimentdagi tovarlarga to‘yinadi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘z talabini bozor taklifiga qarab shakllantiradi. Bu konsepsiya asosan quyidagi hollarda qo‘llaniladi:
Real va potensial iste’molchilarning ko‘pchiligi cheklangan sotib olish qobiliyatiga ega bo‘lsa.Ma’lum tovarga talab taklifdan yuqori bo‘lsa, bunday holda o‘rinbosar tovar bo‘lmagani uchun xaridor bor tovarni sotib olishga majbur.
Agarda mahsulot tannarxi yuqori bo‘lsa, ko‘p hajmda ishlab chiqarish tannarxni birmuncha kamayishiga olib keladi, korxona ma’lum bir tovari bilan bozorda o‘z ulushini egallaydi.Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish bo‘lib, aynan shu tovarga talab yuqori, taklif esa kam bo‘lgan vaqtda uni sotish muammo emas.
Sotuvchining vazifasiga raqobatchilarni emas, aynan xaridorlarni tovarlarni sotib olish uchun qator rag‘batlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish kiradi. Buning uchun sotuvchi o‘z mahsulotlarini reklama qilish, uning savdosini rag‘batlantirish uchun qo‘shimcha xarajatlar qilishi kerak bo‘ladi.Bunday vaziyatda agar savdo va rag‘batlantirish sohasida sezilarli harakatlar amalga oshirilmasa, xaridorlar korxonaning mahsulotlarini yetarli miqdorda sotib olmaydilar, degan tasdiqqa asoslanadigan tijorat kuchlarini intensifikatsiyalash (jadallashtirish) boshqaruv konsepsiyasi (savdo konsepsiyasi) yo‘nalishi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi.
5.Marketing faoliyatini axborot bilan ta’minlash.
Zamonaviy tadbirkorlik davri o‘zining bir qancha xususiyatlariga ko‘ra dastlabki davrlardan ajralib turadi. Bu birinchi navbatda marketing faoliyatining nazariy va amaliy jihatdan asosiy kurash vositasi, rivojlanish uslubi va dasturi sifatida tobora namoyon bo‘layotganligidan ko‘rinmoqda.Marketing faoliyatiga xos bo‘lgan barcha axborotlar, ma’lumotlar tadqiqotlar uchun muhim qurol sifatida shakllanadi. Ularni tashkil etish, muayyan tartibga solish va uzluksizligini ta’minlash zarur bo‘ladi. Marketing axboroti yaxlit tizim sifatida namoyon bo‘ladi va rivojlanib boradi.
Marketing axborot tizimi - insonlar, texnik vositalar va amalga oshirish uslublaridan tashkil topib, muhim va to‘g‘ri axborotni to‘plash, tartibga solish, tahlil qilish, kuzatish natijasida marketing sohasida qaror qabul qiluvchiga samarali yordam ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Marketing axboroti tizimi o‘zaro mushtarak bog‘langan elementlar va munosabatlar majmuini tashkil etadi.
Marketingni axborot manbalari quyidagilardan iborat: yillik statistik ma’lumotlar; korxona (firma) hisobotlari; tadbirkorlar uyushmasi axborotlari; tarmoqlar axborotlari; birja axborotlari; bank axborotlari; ma’lumotlar to‘plamlari;sud qarorlari; korxona ma’lumotlari; e’lonlar, prospektlar, kataloglar; tanlov natijalari; aksiya kurslari jadvallari; axborot-tahliliy byulletenlari; radio hamda televidenie yangiliklari; voqealar sharhlari; iqtisodiyot yangiliklari; maxsus kitob va jurnallar; lug‘atlar, ensiklopediyalar; kundalik gazetalar va hokazolar.
Yaxshi axborot marketologga yordam beradi: raqobatda ustunlikka erishish imkonini beradi; xavfni va moliyaviy qaltislikni kamaytiradi; iste’molchilar munosabatini belgilaydi; tashqi muhitni kuzatadi; strategiyani tartibga soladi; faoliyatni baholaydi; reklamaga bo‘lgan ishonchni oshiradi; qaror qabul qilishga yordam beradi; fikrni yaxshilaydi; samaradorlikni yaxshilaydi.
Axborotni to‘plash va undan foydalanish jihatlariga ko‘ra axborot tizimini to‘rtta quyi tizimga ajratish mumkin. Bular jumlasiga 1)tashkilot ichki hisobot tizimi, 2) marketing tashqi xabarnoma - axborot tizimi, 3) qaror qabul qilishni quvvatlovchi tizim, 4) marketing tadqiqoti tizimi kiradi. Ushbu quyi tizimlarning shakllanishida axborotga bo‘lgan ehtiyoj, zaruriy shakldagi va talabdagi axborotni taqdim etish tartibi va muddati muhim ahamiyat kasb etadi. Ular haqida quyida alohida to‘xtalib o‘tamiz.
Tashkilot ichki hisoboti tizimi muayyan firma faoliyatining joriy xarajatlari, sotuv hajmi, ombordagi mahsulot qoldig‘i, mavjud va kelishi kutilayotgan xaridorlar, ta’minlovchilar ko‘lami va boshqa marketing faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan axborotning o‘z vaqtida jamlanishini, qayta ishlashini va undan foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, firma miqyosida ichki hisoboti tizimi quyidagi talablar asosida shakllanadi. Joriy yakunlanayotgan kun so‘ngida firma do‘konidagi savdo zalida har bir tovar guruhi miqyosida qanday zahiralar qoldi, bir kunda sotuv hajmi va qaysi turdagi (assortiment) tovarlar uchun ta’minlovchilarga buyurtma berish kerak va shunga o‘xshash operativ axborot olish zaruriyati paydo bo‘ladi. Bu erda muhim o‘rinni ushbu axborot qay tarzda, qancha vaqt mobaynida yig‘ilishi, umumlashtirilishi egallaydi. Axborot olish tezligi, sifati esa qaror qabul qilishda samarali ahamiyat kasb etadi. Demak, axborotga bo‘lgan ehtiyojni o‘z o‘rnida va aniq belgilash hamda firma faoliyatida undan foydalanish jihatlarini avvalroq belgilab olish lozim.
6.Yangi mahsulot va bozorni o’rganish.
Bozorda yangi mahsulotni chiqarish qiyin va qimmatga tushadi. Shu munosabat bilan, ko'plab tadbirkorlar o'z safarlarining boshida o'z lavozimlaridan voz kechishadi. Oldinda turgan muammolar yangi boshlanuvchilarni qo'rqitmoqda. Biroq, yangi mahsulotni yangi bozorga olib chiqish - bu mumkin bo'lgan vazifa. To'g'ri marketing strategiyasini ishlab chiqish bilan eng qisqa vaqt ichida mahsulot yoki xizmat etakchi o'rinni egallashiga erishish mumkin. Tadbirkor faqat dastlabki bosqichda yangi mahsulot foyda keltira boshlashi ehtimoldan yiroq emasligi uchun tayyor bo'lishi kerak.
Mavjud amaliyotga asoslanib, yangi mahsulotni yangi bozorga kiritish muhim xatarlar bilan bog'liq degan xulosaga kelish mumkin. Bu g'oyani amalga oshirish har doim ham muvaffaqiyatli bo'lmasligiga olib keladi.
Xatarlarni minimallashtirish bozorga yangi kirib kelgan unchalik taniqli bo'lmagan mahsulotga iste'molchilar e'tiborini jalb qilish uchun to'g'ri marketing va to'g'ri texnikani talab qiladi. Faqat bu uni sotib olinadigan va talabga javob beradigan qiladi. Qanday qilib kerakli natijaga erishasiz? Buning uchun har bir ishlab chiqaruvchi uchun kerakli mahsulotni chiqarishi, kerak bo'lganda uni, kerak bo'lganda va xaridorni qoniqtiradigan narxda sotishi mumkin bo'lgan marketing vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Hozirda yangi mahsulotni yangi bozorga chiqarishga yordam beradigan ko'plab turli xil texnikalar ishlab chiqilgan. Shu munosabat bilan, tadbirkorlar va ishbilarmonlarga, avvalo, marketing vositalarining mavjud arsenalini o'rganish va o'z g'oyalarini amalga oshirish uchun ulardan to'g'ri foydalanishni o'rganish kerak bo'ladi. Albatta, har qanday ishlab chiqaruvchi mahsulot yoki xizmatni ilgari surish bo'yicha har qanday sinovdan o'tgan strategiya va texnikada har bir ishlab chiqaruvchi o'ziga xos nuanslarni joriy qilishi kerak, bu esa aniq shartlar asosida belgilanadi. Axir, klassik texnikalar, ma'lum bir biznesga moslashtirilgan taqdirdagina imkon qadar samarali ishlaydi.
Bozorda yangi mahsulotni xaridorga etib borguniga qadar uni sotish ma'lum bosqichlardan o'tishi kerak. Ular kontseptsiyani ishlab chiqish bilan boshlanadi va tijoratlashtirish bilan yakunlanadi. Bozorga yangi mahsulotlarni olib chiqish strategiyasi turlicha. Shuning uchun biz tovar va xizmatlarni ommalashtirish qadamlarining umumlashtirilgan g'oyasini ko'rib chiqamiz.
Yangi mahsulotni yaratish qanday boshlanadi? G'oyalarni avlod yoki qidirish bilan. Ular kompaniya xodimlari va olimlari, mijozlar va raqobatchilar, dilerlar va yuqori darajadagi rahbariyatdan kelishlari mumkin.
Marketing kontseptsiyasi iste'molchilarning ehtiyojlari va istaklarini aniqlash uchun ushbu bosqich uchun eng mantiqiy boshlang'ich nuqtani ko'rib chiqadi. Axir, kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlardan eng professional darajada foydalanadigan xaridorlar unda yaxshilanishi kerak bo'lgan hamma narsani birinchi bo'lib sezadilar. So'rovlar, guruh muhokamalari, proektiv testlarni tashkil etish, shuningdek iste'molchilarning shikoyatlari va takliflarini ko'rib chiqish orqali kompaniya mijozlarning ehtiyojlari va ehtiyojlari to'g'risida bilib olishi mumkin. Jahon biznesining tarixida iste'molchilar o'rtasida o'tkazilgan so'rovnomalardan so'ng muhandislar va dizaynerlardan yaxshi g'oyalar tug'ilib, mahsulotdan foydalanish paytida ularning muammolari haqida gaplashadigan ko'plab misollar mavjud.
Yangi mahsulotni yaratish uchun ko'plab kompaniyalar o'z xodimlarining takliflaridan foydalanadilar. Bundan tashqari, xodimlar tomonidan yangi g'oyalarni yaratish istagi odatda rag'batlantiriladi.
7.Tovar va tovar siyosati.
Tovar-murakkab kup kirrali tushuncha, birok bunda eng asosiy narsa istehmol xususiyatlari , yahni tovarning uz vazifasini bajarish-unga ega bulgan istehmolchining extiejlarini kondirish xususiyatidir. Tovarning istehmol kiymati uning istehmol xususiyati majmuasidir. Tovarning kuyidagi xususiyatlariga karab aloxida ehtibor beriladi:rangi , upakovkasi (urash, boglash), tashki kurinishining fasoxati (dizayni),ergonomik xususiyatlari (foydalanish, tahmirlash va boshkalarning kulayligi va boshkalar). Tovarni ishlab chikarishdan oldin uning istehmol xususiyati taxlil kilinadi.
Tovar-murakkab kup kirrali tushuncha, birok bunda eng asosiy narsa istehmol xususiyatlari , yahni tovarning uz vazifasini bajarish-unga ega bulgan istehmolchining extiejlarini kondirish xususiyatidir.
Tovarlar kuyidagi mezonlari buyicha aloxida guruxlarga bulinadi:
• maksadli kursatkich buyicha
• bozor turiga kura
• foydalanishga tayyorligiga kura
• istehmolchilar soniga karab bulinadi.
Maksadli xarakteriga kura esa tovarlar istehmol tovarlari va ishlab chikarishga oid tovarlarga bulinadi. Istehmol tovarlari – bu shaxsiy istehmol uchun muljallangan tovarlardir. Ular kundalik talab tovarlari, dastlabki tanlov asosida olinadigan tovarlar, aloxida talabdagi tovarlar, passiv talabdagi tovarlarga bulinadi.
Kundalik talab tovarlariga kundalik turmush uchun zaruriy ozik-ovkatlar, kir yuvish, tozalash vositalari, uy xujaligi uchun zaruriy mayda tovarlarni kiritish mumkin.
Kundalik istehmol tovarlarini istehmol kilish intensivligiga kura ularni uz navbatida 3 ta kuyi guruxga ajratish mumkin:
1.doimiy extiyojdagi asosiy tovarlar (non, xujalik sovuni)
2.impulg’siv tarzda sotib olinadigan tovarlar (sakich, gazeta)
3.favkulodda xolatlar uchun xarid kilinadigan tovarlar (zont).
Dastlabki tanlov asosidagi tovarlar safiga: mebelg’, kiyim-kechak, uy-ruzgor uchun elektr jixozlari kiradi va u xaridorlarni kiyoslashni, narx, moda, dizayn jixatidan tanlovda bir muncha muloxaza yuritishni talab kiladi. Ushbu tovarlar:
• uxshash tovarlar (sifat jixatdan bir-biriga yakin, lekin dizayn, narxi buyicha farklanadi,)
• aloxida kurinishdagi tovarlar (rangi, fasoni, navi jixatidan)
Passiv talabdagi tovarlar – xaridorlarga notanish yoki ular xususida juda kam uylaydigan tovarlardan tarkib topadi. Ishlatish vaktiga kura
• kiska muddatli foydalanishga oid tovarlar
• uzok muddatli foydalanishga oid tovarlar
Tovar siyosatini asosiy maksadi bulib
• foydani tahminlash
• taksimotni ustirish
• firma xarakat kilayotgan bozor ulushini kupaytirish
• ishlab chikarish va marketingshga xarajatlarni tejash
• imidjni oshirish bulib xisoblanadi.
Tovar siyosatida asosiy maksadga erishish kuyidagi soxalardagi vazifalarni xal etish orkali amalga oshiriladi:
• uning innovatsiyasi
• variatsiya
• differentsiya
• eliminatsiya
• markani urnatish va tanlash
• kadoklash
• tovarni shakli , turi va boshkalar.
8.Tovarning hayotiy davri.
Tovarning hayotiy sikli - tovarning bozorda sotilib, sotuvchiga foyda keltirib turish davri; Tovarning hayotiy sikli tovarni yaratish gʻoyasi va namuna nusxasining yaratilishi, xarajatlar va foyda koʻlamini hisob-kitob qilishdan boshlanadi. Tovarning hayotiy siklining asosiy bosqichlari:
1) tovarning ommaviy sotish uchun bozorga kirib kelishi;
2) tovarga talabning ortishi natijasida sotish hajmining oʻsishi;
3) tovar mavqeining yuksak bosqichga koʻtarilishi va maksimal sotish hajmiga erishish;
4) bozorning tovarga toʻyinishi, talabning pasayishi, sotishning kamayishi;
5) sotish hajmining keskin pasayishi, foydaning kamayishi va tovarning bozordan chiqib ketishi.
Yuqoridagi bosqichlarga monand ravishda tovarning sotilishi va undan kelgan foyda dastlab orta borib, oʻz choʻqqisiga yetadi, soʻngra pasayib, minimal darajaga keladi. Tovarning hayotiy sikli uzun ligi yoki qisqaligi tovarning sifatiga, bozor talabini qondira olishiga, narxi, reklama, sotilishining sharoitlarini oʻzgartirish va boshqalarga bogʻliq boʻladi.
Bozorga chiqish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning bozorga kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning asta-sekin o’sishi kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko’pligi tufayli foyda hali hosil bo’lmaydi. Bu erda marketingning maqsadi aniq, ya'ni yangi tovar uchun bozorni yaratishdan iboratdir (ayniqsa, agar bu mutloq yangi tovar va unga extiyoj hali bozorda namoyon bo’lmasa). Bu bosqichda raqobatchilar deyarlik yo’q yoki ular juda kam sonni tashkil etadi. Bu bosqichda iste'molchilar deyarlik novatorlar bo’lganligi uchun, dastlab reklama aynan shularga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Bu bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez shakllantirish va potentsial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylantirishdan iboratdir. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag’batlantirish, reklamani tashkil etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
O’sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, u holda tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki, yangi tovarlarni takroran xarid qilayotgan faol xaridorlarga ko’p sonli boshqa xaridorlar qo’shiladi.
Bu bosqichda tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish hisobiga tovar sifatining barqarorligiga erishiladi. Bu bosqichda korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu foyda o’sib boradi va ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko’rsatkichga etadi. Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o’sishiga qaratishi kerak bo’ladi. Bu erda marketingning asosiy vazifasi tovar sifatini oshirish, bozorning yangi segmentlarini o’zlashtirish, mazkur tovarni sotishning qamrab olinmagan kanallarini topish, iste'molchilarni tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida ishonarli reklama ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat hisoblanadi.
Etuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda takomillashgan texnologiyalar bo’yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. Bu bosqichda ko’pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan tovarlarning zahiralari to’planib qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi kamayadi.

9.Narx va narx siyosati.

Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning bozorda namoyon bo‘lish shakli.
Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‘rgan foydasi, foydalanish darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, didi va to‘lov qobiliyatiga bog‘liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik mahsulot kerak bo‘lsa, unda bitta turdagi to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Agarda unga bir nechta mahsulot kerak bo‘lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‘ladi. Bu haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‘iga olib keladi.
Mahsulotning narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta’sir ko‘rsatadi. Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‘lsa, unda xaridor tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir qiladi. Bu vaziyatda xaridor o‘zi uchun eng ma’qul va ko‘proq foydali bo‘lgan mahsulotni sotib oladi.
Narx – “marketing-miks” kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi. U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda ko‘rilmasligi kerak. Korxona biron bir “narx muammosini” tahlil qilganda ko‘p hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat ko‘rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.
Bozor xo‘jaligi faqatgina erkin raqobatli narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan holda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida hosil bo‘ladi. Narx-navo, ya’ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab elementidir. U har doim o‘zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‘lib bozordagi vaziyat o‘zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.
Narx va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Oxirgi yillarda narx bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli ishlar natijasida mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi va nafliligi o‘rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.
Narx marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan uzviy aloqada bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi. Marketingda baho siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‘zda tutilgan foydani olish va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun firma tovarlariga narx belgilash va narxlarni o‘zgartirib turishdan iborat.
Bozor narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi. Narxlar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar, deb ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini faqatgina asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning o‘zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx darajasiga bog‘liq. Buning natijasi sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.
10.Mahsulotning sotish siyosati.
Tovar harakati – bu tovarni ishlab chiqarilgan joydan iste’molchigacha siljitish bilan bog’liq bo’lgan hamma faoliyat turlaridir. Ma’lum bir savdo firmasi ishlab chiqarish korxonasiga buyurtma berib, buyurtma berilgan tovarni yuklashtushirish, saqlash, magazinlargacha transport vositasida tashish va hatto magazinlarni tovar zahiralari bilan to’ldirib turish mas’uliyatlarni o’z zimmasiga oladi. Ana shu funksiyalarning jami birgalikda tovar harakati sistemasini tashkil etadi.
Bu sistemaning maqsadi esa tovarni o’z vaqtida yuklash, tovarni kerakli joyga, kerakli miqdorda o’z vaqtida yetkazib berish va iste’molchilarning ehtiyojlari bo’yicha aniq axborotlarga ega bo’lishdan iboratdir. Tovarlarni kerakli assortimentda, o’z vaqtida, yuqori sifat bilan va iste’molchilar haqida ishonchli axborotga ega holda mijozlarga yetkazib bergan firmalar raqobat kurashida albatta ustunlikka ega bo’ladilar.
Tovar harakati – bu faqatgina xarajatlar manbai bo’lib qolmasdan, balki talabni shakllantiruvchi muhim vosita hisoblanadi. Tovar harakati sistemasini takomillashtirish hisobiga xizmat ko’rsatishni yaxshilash yoki narxni pasaytirib, qo’shimcha mijozlarni topishga erishish mumkin. Firmalar tovarni o’z vaqtida yetkazib bermasalar, u holda mijozlarini yo’qotib qo’yishlari ham mumkin.
Ko’pgina firmalar eng minimal xarajatlar bilan kerakli tovarni kerakli joyga belgilangan vaqtda yetkazib berishni tovar harakatining asosiy maqsadi qilib qo’yadilar. Afsuski, tovar harakati sistemasining birontasi ham bir vaqtning o’zida tovar tarqatish bilan bog’liq xarajatlarni minimal darajagacha kamaytirib va mijozlar uchun maksimal servis ko’rsatishga layoqatli emas. Mijozlar uchun maksimal servis deganda katta miqdordagi tovar zaxiralarini saqlab turish, tovar tashishni yuqori darajada tashkil etish va ko’plab omborlarga ega bo’lish tushuniladi. Bular esa o’z navbatida tovar tarqatish bilan bog’liq xarajatlarning ko’payib ketishiga olib keladi. Xarajatlarni kamaytirishni ko’zlash esa, arzon transport sistemasi, kam hajmdagi tovar zaxiralarini saqlab turish va kam sonli omborxonalarga ega bo’lish bilan bog’liqdir. Tovar harakati xarajatlari bir-biri bilan teskari proporsional bog’liqlikka egadir. Masalan, tovar-ekspedisiya boshqaruvchisi tovarni ko’pchilik hollarda samolyot bilan emas, arzon transport vositasi – temir yo’l orqali jo’natishga harakat qiladi. Bu albatta firmaning transport xarajatlarini kamaytiradi. Lekin, mijozning yetkazib berilgan tovar uchun hisob-kitob ishlari uzoq muddatga cho’ziladi va ikkinchidan bu holat mijozlarni tovar yetkazib berishning qisqa muddatini taklif etuvchi subyektlar bilan ishlashga majbur etadi. Yoinki, tovar zaxiralari xizmati boshqaruvchisi kam miqdordagi tovar zaxiralari bilan ishlashni afzal ko’radi, chunki bunday yondashuv albatta tovar zaxiralarini saqlash bilan bog’liq xarajatlarni kamaytiradi. Lekin, bunday holatda mijoz so’raganda Tovar mavjud bo’lmay qolish ehtimoli katta, ikkinchidan hujjatlarni rasmiylashtirish xarajatlari oshib ketadi. Demak, bajarilmaydigan buyurtmalar sonining ortishi, firmaning o’z mijozlaridan ajralib qolish xavfini keltirib chiqaradi. Yuqorida keltirilgan fikrlardan shuni anglash mumkinki, tovar harakatini tashkil etish bilan bog’liq faoliyat juda murakkab hisoblanadi va bu yerda biron bir qaror qabul qilganda ishni kelishuv asosida, sistemali yondashuv tamoyilidan foydalanib amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirib shuni aytish kerakki, tovar harakati tizimida vositachilar ham muhim rol o’ynar ekan. Vositachilar – bu bozor ehtiyojlarini qondirish va foyda olish uchun tovarlarni qayta sotadigan mustaqil savdo tashkilotlari, korxonalar va shaxslardir. Bularga ulgurji va chakana sotuvchilar, brokerlar, savdo agentlari, komissionerlar va boshqalar kiradi.
Ulgurji savdo tovarlarni qayta sotish va biznesda foydalanish maqsadida tovarlarni sotish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq barcha faoliyatlarni o’z ichiga oladi. Non ishlab chiqarish korxonasining egasi yaqinidagi restoran bilan qandolat mahsulotlarining ulgurji savdosini olib borishi mumkin, lekin ulgurji sotuvchi deganda shunday tashkilotlar tushuniladiki, ularning asosiy faoliyat turi ulgurji savdo hisoblanadi.
11.Logistika marketing. Logistika murakkab ishlab chiqarish-sotish komplekslarini o‘rganadi, bu komplekslar ta’minot, asosiy ishlab chiqarish, transport va sotuv sohalarida tashkiliy-iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi.
Bu komplekslarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: asosiy vositalar va ishchi guruhlarning katta maydonga tarqalganligi; texnik vositalar asosiy qismining yuqori fond sig'imi; logistik tizim elementlari ba’zilarining mobilligi va boshqalarining ma’lum jug‘rofik mintaqaga qattiq bogliqligi; katta miqdordagi aralash tizimostilar (yuk jo‘natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar, resurslarni yetkazib beruvchilar va hokazo) ishining natijasiga bogliq.
Ko‘rib chiqilgan xususiyatlar logistik tizimda moddiy va axborot. oqimlarining o‘tishiga va hajmiga ta’sir qiladi hamda material o‘tkazuvchi zanjiming alohida bo'g'inlari o‘rtasida yuzaga keladigan taslikiliy va iqtisodiy munosabatlar tabiatini aniqlaydi. Fan sifatida logistikaning predmeti bo‘lib tovar harakati sohasida xarid, ishlab chiqarish va mahsulotni sotish bosqichlaridagi tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar xizmat qiladi. Logistika fan sifatida logistik tizimlarni tashkil etishning umumiy xususiyatlarini, qonun va qorruniyatlarmi o'rganadi. Logistikaning fan sifatida tuzilmasi bo’lib tovar harakati liiiayoniga tegishli bo'lgan qonuniyatlar va aloqalarni o'rnatish hisoblanadi. Bu moddiy va axborot oqimlarini boshqarishning samarali shakl va uslublarini amaliyotda aniqlash va qo‘llash maqsadida amalga oshiriladi.
Logistika fanining umumiy uslubi boMib tadqiqotning dialektik nsliibi hisoblanadi. Aniq masalalar yechimini topish uchun fanda ii/imli yondashuv, amallarni tadqiqot qilish usiublari va tizimlar na/ariyasidan foydalaniladi.
Logistika tushunchasi o‘zinining tarixiga ega. Oadimgi greklar logistika deb hisob-kitoblarni amalga oshirish san’atini tushunishardi. Maxsus davlat nazoratchilarini logistlar deb atashardi. Qadimgi Rimda esa logistika deb mahsulotlar taqsimoti tushunilardi.
Keyinchalik logistika atamasi harbiy qo‘shinlarning joyiashishi va harakatlanish amaliyotini tasniflashda ishlatila boshladi. I ramizning IX—X asrlarida yashagan Vizantiya imperatori Leon V, o‘zining harbiy ish bo'yicha kitobida «logistika» atamasini «front orti, qo‘shinlarning ta’minoti» ma’nosida ishlatadi’.
0‘zbekiston tarixiga kelsak, logistika masalalariga buyuk sarkarda Sohibqiron Amir Temur armiyasida katta ahamiyat qaratilgan. Amir Temur armiyasi tashkiliy va harbiy tuzilishda, shunindek, jang olib borish usullari borasida eng katta va qudratli armiya edi. Amir Temur o‘z armiyasini yetti ko‘lga (korpusga) boMgan. Ularga amirlar, shahzodalar qo‘mondonlik qilishgan va markaz, o‘ng, so‘1, qanvuldan joy olganlar. Ba’zi koMlar Amir Temur tomonidan zaxiraga ehtiyot uchun ajratilgan. Bunday tartib qanotlarnigina emas, balki markazni ham birmuncha kuchaytirgan. Markaz ixtiyorida ilg‘or, qanvul va ehtiyot qismlar boMib, u jang taqdirini hal etgan.
Qo‘shinni to ‘plash va ularni taqsimlash bilan tavochilar shug‘ullanishgan. Yurish davrida har bir askar o‘z.i bilan kamon va 30 ta o‘q, chapar va to‘ra, qilich va bir oyga yetarli ozuqa olishi lozim bo'lgan. Har bir askar ikki ot, har o‘n kishi o'zi biian birga bir hiyma (chodir), ikki soyabon, bir bel o‘roq, arra. Tabar, yuz dona igna, arqon, charm mesh, qozon olgan. XIX asr boshida, Napoleon urushlari davrida logistikaga zaxiralami rejalashtirish, tashish va qo'shin ta’minotini boshqarish to'g‘- risidagi fan sifatida qaralardi. Sankt-Peterburgda 1850-yilda nashr etilgan «harbiy ensiklopedik leksikon»iga asosan Rossiyada XIX asr o'rtalarida logistika deb qo'shinlarning dushman yaqinida ham, o'zagida ham harakatlanishini boshqarish va ulaming frontorti ta’minotini tashkil etish san’ati tushunilardi. Harbiy logistikaning rivojlanishida yangi bosqich ikkinchi jahon urushi davomida vujudga keldi, bunda logistik qarashlar janglami tayyorlash va rejalashtirishda keng qo‘llanila boshladi.
XX asrning 50-yillarida moddiy oqimlarni boshqarish masalalari harbiy logistikada qo’llaniladigan uslublar yordamida hal etilishi mumkinligi tan olindi.

12.Raqamli marketing.

Raqamli marketing — bu raqamli texnologiyalardan foydalangan holda mahsulot yoki xizmatlarning marketingi, asosan, internetda, shu jumladan, mobil qurilmalar, reklama va boshqa har qanday raqamli vositalar shular jumlasidandir.
1990 va 2000 yillardan buyon raqamli marketingning rivojlanishi brendlar va korxonalarning marketing uchun texnologiyadan foydalanish usullarini o'zgartirdi. Raqamli platformalar marketing rejalari va kundalik hayotga tobora ko'proq kiritilayotgani va odamlar jismoniy do'konlarga tashrif buyurish o'rniga raqamli qurilmalardan foydalanishlari sababli, raqamli marketing kompaniyalari keng tarqaldi. Xususan, yurtimizda ham shu kabi internet bozorlar, raqamli servislar ishga tushganiga guvoh bo'lishimiz mumkin, jumladan, Express.uz, Zoodmall.uz, Yandex taxi.uz, My taxi.uz va shu kabilar.
Forbes rasmiy reklama elektron manbasiga ko'ra, integratsiyalashgan global marketingga e'tibor kuchayadi, iste'molchilarga bir xil mavzuning turli tomonlari bo'yicha elektron pochta kabi bir nechta kontent manbalari o'rtasida aloqa o'rnatish imkoni ortadi, kompaniyalarning ma'lumot va chuqur tahlillardan foydalanishi oshib ketadi.
Hozirda, raqamli iqtisodiyot rivojining zamonaviy bosqichida, O'zbekiston uning shakllanish davri va rivojlanishining yuqori dinamikasi bilan xarakterlanadi. Mavjud jahon tendentsiyalarini e'tiborga olib, O'zbekiston uchun jamiyat hayotining barcha sohalarida AKTni jadal qo'llash, shuningdek raqamli texnologiyalarning umumiy rivojlanishi innovatsiyalarni harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi hamda jahon iqtisodiyotiga integratsiya va uyg'unlashish imkonini beradi. Ko'pgina davlatlardagi kabi, ushbu ilmiy tadqiqotlar respublikamiz uchun dolzarb hisoblanadi. O'zbekistonda raqamli iqtisodiyot rivojlanishining o'ziga xos tomonlari uning shakllanishini o'rganish va tahlil qilish, shuningdek, korxonalarda zamonaviy AKT tatbiq qilishning asosiy muammolarini aniqlash, raqamli iqtisodiyot shakllanishi sharoitida korxona faoliyatini tashkil qilishni takomillashtirish bo'yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Muvaffaqiyatga erishish uchun ertangi kundagi raqamli marketing kompaniyalari ushbu kelajakdagi muammolarni hal qilish va sanoatning oldingi saflarida qolish uchun ta'lim va ko'nikmalarga ega ishchi kuchiga muhtoj bo'ladi.
Raqamli marketing elektron qurilma yoki internetdan foydalanadigan barcha marketing harakatlarini o'z ichiga oladi. Korxonalar joriy va bo'lajak mijozlar bilan bog'lanish uchun qidiruv tizimlari, ijtimoiy media, elektron pochta va boshqa veb-saytlar kabi raqamli kanallardan foydalanadi.
Raqamli maketing bizga an'anaviy usullardan ko'ra ko'proq auditoriyaga erishishga yordam beradi va mahsulot yoki xizmatimizni sotib olish ehtimoli yuqori bo'lgan istiqbolga yo'naltiradi. Bundan tashqari, u an'anaviy reklamaga qaraganda ko'pincha tejamliroq bo'lib, muvaffaqiyatni har kuni sarhisob qilish va o'zimiz xohlagan usulda harakatlantirish imkonini beradi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, raqamlashtirishning yuqori sur'atda o'sib borishi yaqin kelajakda haqiqatda ulkan o'zgarish hamda ijobiy natijalarga olib keladi. Ayniqsa, iqtisodiyotga bo'lgan ta'siri hamda o'zgarishi sezilarli darajada bo'lishi va bu kutilgan kelajakning o'ziga xos musbat hosilasini yuzaga keltiradi. Ushbu yo'nalishni qo'llab-quvvatlashimiz hamda jarayonning bevosita ishtirokchisi yoki qaysidir ma'noda unga katalizator bo'lishimiz kerak.

13.Raqobatchilar marketingi.

Marketing tizimining maqsadi mumkin darajada tovar va xizmatlarga bo‘lgan maksimal iste’molni aniqlash, maksimal iste’mol qoniqishiga erishish, maksimal keng tanlovni taklif qilish, tovar va xizmatlarning sifatini maksimal oshirish va o‘z iste’molchilar safini kengaytirishdir.
Ayrim iqtisodchilar fikricha, marketintning maqsadi ishlab chiqarishni ish bilan bandlik va boyliknint o‘sishini ta’minlovchi yuqori iste’molni engillashtirish va rag‘batlantirishdir. Boshqalarning fikricha, aksincha, marketing maqsadi mumkin bo‘lgan maksimal istemol darajasida emas, balki maksimal istemol qoniqishiga erishishdan iborat. Lekin, birinchidan, aniq tovarning iste’mol qoniqish darajasini o‘lchash mumkin bo‘lmagan va mumkin emas. Ikkinchidan, aniq marketing qarorlaridan, alohida iste’molchilar tomonidan olinadigan bevosita qoniqish atrof-muhitning ifloslanishi va u keltiradigan zarar kabi salbiy natijalarni hisobga olmaydi. Shunday qilib, marketing tizimi va uning faoliyati samarasini ehtiyojlarning qondirilishi ko‘rsatkichlari asosida baholash juda murakkab va deyarli mumkin emas. Uchinchi guruh iqtisodchilarning fikricha, marketing tizimining amaliy maqsadi tovarlarning maksimal mumkin bo‘lgan darajadagi xilma-xilligini ta’minlash va iste’molchiga maksimal keng tanlovni yaratishdir. Bu tizim iste’molchiga uning didiga ko‘proq javob beruvchi tovarni topish imkonini berishi kerak, degan fikr yotadi.
Mijozlar o‘z ehtiyojlarini maksimal qondirish imkoniga ega bo‘lishlari va natijada ko‘proq qoniqish olishlari zarur. Shunday nuqtai nazar borki, unga muvofiq marketing tizimining asosiy. maqsadi «hayot sifatini» yaxshilash, deb hisoblaydilar. Bu qarash tarafdorlari marketing tizimini ular taklif etayotgan iste’mol qoniqish darajasi bilangina emas, balki jismoniy va madaniy muhit sifatida ko‘rsatiladigan ta’sir bilan ham baholaydilar.
Marketing tizimi uchun ham sifatni o‘zgartirish oson emas, bu ta’rif esa ba’zida bir-biriga zid keladi. Yuqorida keltirilgan marketingning maqsadini quyidagicha guruhlashni tavsiya etamiz:
— barcha xaridorlarning har qanday tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash;
— xaridorlarning barcha ehtiyojlarini, zaruriyatlarini qondirish;
— tovar va xizmat ko‘rsatish bozorida raqobat ustunligiga erishish;
— tovar va xizmatlar bozorlarini kengaytirish hamda yangi bozorlarni aniqlab, tanishish va zabt etish;
Korxona marketingi korxonaning uzoq strategiyasini tuzar ekan, o‘z iste’molchilari va jamiyat manfaatlarini hisobga olishi zarur. Bu va shunga o‘xshash muammolar tamoman yangi, zamonaviy konsepsiya paydo bo‘lishiga olib keladi. Yangi konsepsiya — ijtimoiy-axloqiy marketing bo‘lib, uning mohiyati jamiyat, firma, xaridor manfaatlarining muqobilligini ta’minlashdir.
Bu konsepsiya korxona marketingini ham qamrab oladi. Korxona marketingi ham o‘z faoliyatini jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirmog‘i lozim. Ijtimoiy-axloqiy marketingning maqsadi amaldagi marketing konsepsiyalaridan farqli ravishda xaridorlar ehtiyojlarini to‘liq qondirish, firma samaradorligini oshirishgina emas, balki barcha muammolarni umummilliy, ijtimoiy xalq xo‘jalik manfaatlarini hisobga olib hal etishdir. Marketingning zamonaviy konsepsiyasi iste’molchilarning hamma ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yo‘naltiriladi.
14.Marketing tahlili.
Marketing strategiyasi - korxona imkoniyatlarining tahlili, maqsadlarni tanlash, rejalarni ishlab chiqish, marketing chora- tadbirlarini amalga oshirish va ularni ro‘yobga chiqarishni nazorat qilish jarayonidir.
Zamonaviy sharoitlarda marketing integratsiyalashgan tizimga aylanishi kerak. Bu degani, tizim faoliyati natijasi yuqori bo‘lishi uchun, u faqatgina marketing bo‘limi faoliyati bo‘libgina qolmay, u yoki bu darajada korxonaning barcha bo‘limlarini qamrab olishi lozim. Korxonaning raqobatdosh bo‘lmog‘i uchun, faqatgina - marketing uning biznes - strategiyasini harakatga keltiruvchi kuch bo‘lishi kerak.
Marketing tizimi bozorni korxonaning xo‘jjalik faoliyatini sohasi, tashqi muhiti, ya’ni u uni u erda namoyon bo‘lib, harakat qiladigan joyi sifatida ko‘radi. SHu tufayli barchamiz bozorni xo‘jalik faoliyatimizning hal qiluvchi sohasi sifatida qabul qilib, u erda harakat qilish qobiliyatiga ega bo‘lishimiz kerak.
Hozirgi vaqtda zamonaviy biznesni asosiy muammosi bu tovarlar tanqisligi emas, balki iste’molchilar tanqisligidir. SHu sababli zamonaviy marketing tizimining asosiy vazifasi – bu mijozlar uchun zarur bo‘lgan qiymatni (iste’mol qimmatini) yaratish va mijozlar bilan foydali bo‘lgan munosabatlarni shakllantirishdan iboratdir.
Demak, zamonaviy marketing asoslarini predmeti faqat mijoz uchun oliy iste’mol qimmatiga ega bo‘lgan tovarni yaratish va mijozlar bilan foydali munosabatlarni shakllantirishdan iboratdir.
Marketing – bu alohida shaxslar va shaxs guruhlari muhtojligi va ehtiyojlarini tovarlar hamda iste’mol qimmatlari orqali ayirboshlashga qaratilgan ijtimoiy va boshqaruv jarayonidir.
Zamonaviy marketing iste’molchilarni hohish va muhtojliklarini aniqlashdan boshlanib, ushbu korxona qaysi maqsadli bozorlarga samarali xizmat ko‘rsatib va ajoyib qimmatni taklif etib, ular asosan korxona maqsadli iste’molchilarini egallab hamda ushlab qolib, shuningdek, sonini ko‘paytirishga erishish bo‘yicha qaror qabul qilishdir. Agar korxona mazkur vazifalarni muvaffaqiyatli echsa, u ma’lum miqdordagi bozor ulushiga, foydaga va mijoz kapitalini egallashga erishadi.
Hozirda O‘zbekistonda raqobat bozori sharoitida korxonalar amaliy faoliyatining muhim bo‘lagi hisoblangan marketing tizimiga bo‘lgan qiziqish keskin oshgan. Ammo, shu vaqtgacha ishbilarmonlar, tadbirkorlar orasida va jamiyatda marketing tizimi to‘g‘risida noto‘g‘ri tushuncha hukmronlik qilmoqda. Ular marketingni asosiy vazifasi, ishlab chiqarishning mahsulotini sotishga yordam berish deb biladilar. Haqiqatda esa, hammasi buning aksidir, ya’ni ishlab chiqarish marketingga yordam berish uchun mavjuddir.
Marketing bu ishlab chiqarilgan mahsulotni engil sotish san’ati emas, balki u iste’molchiga qimmatli bo‘lgan narsani berib, uni hayotini yaxshilashga yordam berishdir.
Mahalliy tadbirkorlar marketing tizimi sohasi bo‘yicha etarli bilim va tajribaga ega bo‘lmaganligi sababli, ular xo‘jalik, tijorat hamda boshqaruv vazifalarini echishda tor doiradagi yondashuvlardan foydalanmoqdalar. Bu esa korxonalar faoliyati samaradorligi pasayishiga olib kelmoqda.
Hozirgi vaqtda zamonaviy marketing ko‘p xarajatli tizimga aylandi, shu tufayli korxonalar bozorni segmentlash masalalariga katta e’tibor qaratishlari lozim. Avvalgi davrlarda marketing asosiy e’tiborni mahsulotga qaratib, marketing strategiyasining maqsadi iloji boricha katta miqdordagi iste’molchilarni jalb etish bo‘lgan bo‘lsa, (ular kim bo‘lishidan qatiy nazar soni ko‘p bo‘lishi kerak) bugungi kunda esa, asosiy faoliyat differensiatsiyalashgan ehtiyojlarni qondirishga jalb etilishi lozim (alohida bozorlar bo‘shlig‘iga yo‘naltirilgan marketing).

15. Strategik va taktik rejalashtirish, marketing nazorati.

Korxonalar uchun rejalashtirish faoliyatining yuqori darajasini ifodalab, sotish va foyda olish ko’rsatkichlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Rejalashtirishning asosiy qismi strategik rejalashtirishdan iboratdir.
Strategik rejalashtirish - bu korxonani istiqbolda ko’rish, korxonaning iqtisodiyotda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o’rni, rolini bilish va yangi darajaga erishish yo’llari, vositalarini ishlab chiqishdir. Strategik rejalashtirishda aniq hisoblangan ko’rsatkichlar bo’lmaydi, balki turli bashoratlar asosida mo’ljallar, kelgusiga nazar tashlashdan iboratdir.
F.Kotler firmaning strategik rejalashtirish haqida bunday deb yozadi:«Firmaning maqsadlari, uning marketing sohasidagi imkoniyatlari orasidagi strategik muvofiqlikni qo’llashni boshqaruv jarayonidir. Strategik rejalashtirish firmaning aniq ifodalangan dasturiy bayonotiga, yordamchi maqsadlar va vazifalarni mo’ljallashiga, sog’lom xo’jalik portfeli va o’sish strategiyasiga tayanadi».
Korxona dasturi o’z ichiga korxonaning bugungi holati haqida, uning mijozlari, uchun qadrli bo’lgan tomonlari, korxona istiqboli haqida ma’lumotlarni oladi. Savdo korxonasi bunday dasturni doimo diqqat markazida saqlashi, muntazam ravishda unga tuzatishlar kiritib turish kerak. Korxona dasturi maqsad qo’yishga, uning ahamiyatini oshirishga kumaklashadi va maqsadga erishishga yo’llaydi.
Korxona dasturida korxonaning faoliyat doirasi ko’rsatiladi. Bu doiraning chegarasi bo’lib, mahsulotlar, texnologiyalar, mijozlar guruhi, ular ehtiyoji yoki bir necha omilning aralashmasi xizmat qilishi mumkin. Masalan, korxonada avtomashinalar, radio-tele-apparatlari, boshqa tovarlar sotilishini ifodalash tovarlar doirasi chegarasini bildiradi. Savdo korxonasining imkoni boricha tovar assortimenti kengroq bo’lishi kerak.
Korxonaning vazifalari va maqsadi bosqichi har bir boshqaruvchi, rahbariyat xodimi oldiga maqsadga erishishga qaratilgan vazifalar qo’yadi.O’z vazifalarining bajarilishiga har bir xodim javobgardir.
Korxonaning asosiy maqsadi foyda olish bo’lsa, unga erishish uchun foyda keltiradigan tovarlarni sotishni ko’paytirish, ular hissasini oshirish lozim. Bunday tovarlar sotilishini ko’paytirish esa, tovar manbalarini topishni, ular ichidagi eng samaralisini tanlashni talab etadi. Bulardan o’z navbatida qator vazifalar kelib chiqadi. Bu vazifalar marketing vazifalari bo’lib, marketing strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi. Bunda bozorni o’rganish, taklif manbalarini o’rganish, korxonaga tegishli har bir mol bo’yicha konyuukturani o’rganish va xulosa chiqarish jarayoni bajariladi.
Korxona xo’jaligini rivojlantirish rejasi strategik rejalashtirishning muhim bosqichi hisoblanadi. Bunda xo’jalik faoliyatining bosh yo’nalishlari tahlili amalga oshiriladi va ayrim tovarlarning rentabelligi aniqlanadi. Rentabellik darajasiga ko’ra uni savdoda qoldirish yoki qoldirmaslik, jalb etish yoki jalb etmaslik qarorini qabul qilish kerak bo’ladi. Yuqori rentabellik tovarlarga ko’proq moliyaviy resurslarni safarbar etish, kam foydalilaridan chetlasha borishga qaratilgan ishlarni rejalashtiriladi.
Korxonani o’sish strategiyasi o’z ichiga korxonaning kelgusida yana qanday tovarlarni sotishni o’zlashtirishi, qaysi mahsulotlar bozoriga e’tiborni kuchaytirishi, kuch sarflashini oladi.
Strategik rejalashtirishning asosiy xususiyati-umumdoimiy ravishda operativ va strategik nazoratga tayanishidir. Bu esa strategiyaga tayinli davr mobaynida turli o’zgarishlarni kiritish va tashqi muhit sharoitlariga moslashish imkonini beradi.

16.Xalqaro marketing.

Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing tamoyillari va usullaridan foydalanish tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Chet el mamlakatlarida marketing sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyat xalqaro marketing nomini olgan.
Uning yuzaga kelishiga o’tgan asrning 60-yillarida xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish sharoitlarining jadallashuvi va turli mamlakatlarda tovar iste’mol qilishning chuqurlashuv jarayoni asosiy sabab bo’ldi. Xalqaro marketing sohasida Evropa marketing jamiyati (ESOMAR), Xalqaro marketing federasiyasi (IFM), shuningdek, ko’pchilikka ma’lum bo’lgan Amerika marketing assosiasiyasi (American Marketing Association – AMA) kabi xalqaro tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqda.
Xalqaro marketing ko’pincha mamlakatlar chegarasidan tashqaridagi tovar va xizmatlar marketingi yoki mahsulot va xizmatlarni ikki yoki undan ortiq mamlakatda ishlab chiqaruvchi va taqsimlovchi xalqaro kompaniya tomonidan amalga oshiriluvchi marketing sifatida ta’riflanadi. Xalqaro marketing konsepsiyasining mazmuni va uning rivojlanish yo’nalishlari tovar va xizmatlar jahon bozori bilan aloqasi xarakteri va kengligiga bog’liq bo’ladi. Bu aloqalarni quyidagilar yordamida tavsiflash mumkin.
1. Korxona mahsulot eksportchisi ham, importchisi ham bo’lmaydi va xalqaro mehnat taqsimotining boshqa hech qanday shakllarida ishtirok etmaydi.
2. Korxona vaqti-vaqti bilan tayyor mahsulotlarni eksport qiladi hamda chet eldan tovar va xizmatlarni import qiladi.
3. Korxona xalqaro mehnat taqsimotida import materiallar yoki tarkibiy qismlar, nou-xauni iste’mol qilish orqali ishtirok etadi yoki aksincha, u etkazib beruvchi material va yarim tayor mahsulotlar yakuniy mahsulot tarkibida eksport qilinadi.
4. Korxona shartnomaviy ishlab chiqarish yoki qo’shma korxona shaklida xalqaro sanoat va ilmiy-texnik hamkorliklarda ishtirok etadi.
Korxonalarning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishiga quyidagilar sabab bo’ladi:
• mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan to’laroq foydalanishga intilish;
• eksport hisobiga ishlab chiqarish apparatini modernizatsiyalash uchun o’z moliyaviy ahvolini yaxshilash;
• mamlakat ichkarisida eksortchi sifatida mashhur bo’lishga intilish;
• mamlakatda raqobatchilik ustunligiga ega bo’lishni ta’minlash;
• chet el valyutasini olish imkoniyati;
• xorijiy bozorlarda aylanmalarning rentabelligi yuqori bo’lishini ta’minlash;
• chet eldan qimmatli nou-xaularni olish.
Xorijiy bozorga chiqish yoki chiqmaslik uchun o’z motivlarini aniqlash korxona uchun muhim ahamiyat kasb etib, jiddiy marketing ishlarini boshlashga turtki vazifasini bajarishi mumkin. Bundan tashqari, motivlar ro’yxatini ishlab chiqish va taqsimlash korxonaning xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish shakllari va muayyan maqsadlarini aniqlashga imkon beradi.
Shu tariqa, milliy kompaniyalarni xalqaro biznesni amalga oshirish, xalqaro marketing faoliyatiga kirishishga chorlovchi uchta asosiy jihatni ajratib ko’rsatish mumkin: sotuvni kengaytirish; resurslarni sotib olish; ta’minot manbalarini diversifikasiyalash.
Xalqaro sotuv milliy kompaniyalarning xalqaro marketing faoliyatida ishtirok etishining asosiy motivi hisoblanadi.Biroq xalqaro marketing faoliyati faqatgina kompaniyalarning milliy sotuv bozorlarini kengaytirishga qaratilgan hattiharakatlaridan iborat emas. Jahon iqtisodiyoti uchun ishlab chiqarishni baynalminallashtirish va buning natijasida marketingni bayonalminallashtirish ham xarakterlidir. Korxonaning asosiy maqsadi foyda olish bo’lsa, unga erishish uchun foyda keltiradigan tovarlarni sotishni ko’paytirish, ular hissasini oshirish lozim. Bunday tovarlar sotilishini ko’paytirish esa, tovar manbalarini topishni, ular ichidagi eng samaralisini tanlashni talab etadi. Bulardan o’z navbatida qator vazifalar kelib chiqadi. Bu vazifalar marketing vazifalari bo’lib, marketing strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi. Bunda bozorni o’rganish, taklif manbalarini o’rganish, korxonaga tegishli har bir mol bo’yicha konyuukturani o’rganish va xulosa chiqarish jarayoni bajariladi. Bu konsepsiya korxona marketingini ham qamrab oladi. Korxona marketingi ham o‘z faoliyatini jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirmog‘i lozim. Ijtimoiy-axloqiy marketingning maqsadi amaldagi marketing konsepsiyalaridan farqli ravishda xaridorlar ehtiyojlarini to‘liq qondirish, firma samaradorligini oshirishgina emas, balki barcha muammolarni umummilliy, ijtimoiy xalq xo‘jalik manfaatlarini hisobga olib hal etishdir. Marketingning zamonaviy konsepsiyasi iste’molchilarning hamma ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yo‘naltiriladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Qishloq xo’jaligida marketing-tadbirkor muhitini, bozorni, iste’molchining aniq talabini va ular uchun ishlab chiqarilgan, qishloq xo’jaligi korxonalarning ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bozor kontseptsiyasidir. Qishloq xo’jaligi marketingi maqsadi – talabni shakllantirish va rag’batlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchisi ishining rejalari va qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining asosligini ta’minlash hamda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining savdo ko’lami, bozor hissasi va foydasini ko’paytirishdan iborat. Sotiladigan, ya’ni bozori chaqqon qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish – qishloq xo’jaligi fermeri faoliyati marketing nuqtai nazaridan yondashishining asosiy nishonidir.Qishloq xo’jaligi marketingi uchun quydagi asosiy holatlar yoki tamoyillar xosdir:
1. Qishloq xo’jaligi biznesining iste’molchilar talablariga qarab ish tutishi;
2. Sgmentatsiya va maqsadli bozorni aniqlash;
3. ishlab chiqarishni tashkil etishning aktiv va potentsial iste’molchilarning talablariga va bozor sharoitlarining o’zgarishiga moslashishi yoki egiluvchan ta’siri;
4. yangiliklar kiritish;
5. strategik rejalashtirish va boshqalar.
Tadqiqotlar olib borish natijasida marketologlar maqsadli bozor rivojlanishi prognozlarini, qishloq xo’jaligi fermeri, dehqon xo’jaliklarini va shirkatining unda harakat qilish maqsadi, strategiyasi va taktikasini, uning tovar, narx, sotish siyosatini hamda sotishni rag’batlantirish va reklama tadbirlari o’tkazish siyosatini o’z ichiga olgan qishloq xo’jaligi fermeri va shirkati ishlab chiqarish – sotish faoliyatining strategik, taktik va operativ rejalarini tuzib chiqishadi.

Muqobil strategiyani ishlab chiqish qishloqda tadbirkorlikning samarali bo’lishini belgilab beradi. Marketing bozor strategiyalarining turli xil variantlarini taklif etadi: global va umumiy – talab holati va darajasi, bozorni qamrash me’yori, bozor ulishi, tovar va bozorning yangiligiga ko’ra. Marketing dasturlari marketing faoliyatida juda ham muhim o’rinni egallaydi, qishloq xo’jaligi fermerining bozordagi o’rni qandaydir ma’noda ana shu dasturlar sifatli ishlab chiqilishi va samarali amalga oshirilishiga bog’liq. Marketing taklif qilinayotgan tovar va xizmatlarning ko’rinishlariga qarab bir qancha turlarga bo’linadi. Xususan, marketing o’zining shaxsiy xususiyatlariga ega bo’lgan iste’mol tovarlari marketingi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari marketingi, bank va moliya marketingi, savdo – sotiq marketingi, turistik biznes marketingi, ilmiy – texnikaviy marketing, g’oyalar marketingi va boshqa turlarga bo’linadi. Tovar siyosati qishloq xo’jaligi fermerining raqobatdagi pozitsiyasini oshirishga qaratilgan “marketing mix” kompleksining tarkibiy qismi bo’lgan maxsus marketing dasturini ifodalaydi. Bunda bu siyosat chiqarilayotgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining iste’mol xususiyatlarini, ularning yangi turlarini ishlab chiqish va raqobatdoshligini oshirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hayotiy siklini uzaytirish va ularning assortimentini optimallashtirishga qaratiladi. Bu choralar tanlangan bozor segmentidan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sifat tasniflari va xususiyatlarini iste’molchilarning aniq talablari darajasiga yetkazish va uning samarali sotilishini ta’minlashni ko’zda tutadi