Inshaatqa tasir etiwshi jukler hàm olardiñ TÀsiri

INSHAATQA TASIR ETIWSHI JUKLER HÀM OLARDIÑ TÀSIRI

Joba :

1. Ímaratlardıń konstruksiyaları.
2. Júkler hám tásirinler
3. Túrli konstruktiv sheshimler
1. Ímaratlardıń konstruksiyaları dep ólshemleri bekkemlikke, ústivorlikka, shıdamlılıqqa, jarıqbardoshlikka hám deformatsiyaga esaplaw jolı menen tabılatuǵın, hám de hár túrlı júk hám tásirinlerdi qabıllawǵa mólsherlengen jay hám imaratlar hám olardıń bólimlerine (qo'zg'aladigan hám qo'zg'almaydigan) aytıladı.
Qurılıs konstruksiyaları polat, alyuminiy, beton, temirbeton, tas, plastmassa aǵash hám basqalarlardan tayarlanadı.
Transport qurılısında betonlı, temirbetonli hám metall konstruksiyalar qollanıladı. Metall konstruksiyalardan hár túrlı wazıypanı orınlawshı úlken aralıqlı ımaratlardıń sınshı hám úsheklerinde paydanıladı. Beton hám temirbeton konstruksiyalar kem tańsıqlıǵı, joqarı bekkemli, uzaqqa shıdamlılıǵı, órtbardoshligi, suw ótpkezbesligi hám hár túrlı forma daǵı elementlerdi tayarlaw múmkinligi, hám de paydalanıw shıǵınlardıń kem talap etkenligi ushın qurılısda etakchi orındı iyeleydi. Materiallardı tuwrı tańlaw hám olardı qosıwǵa konstruksiyalardıń texnikalıq - ekonomikalıq kórsetkishleri, olardıń isenimliligi, uzaqqa shıdamlılıǵı hám basqalar baylanıslı boladı. Joybarshı materiallar bahosini, olardı islew hám tasıwdı, materiallardıń unamlı hám unamsız ózgesheliklerin, hám de «Tiykarǵı qurılıs materiallardan qolaylı paydalanıwdıń texnikalıq qaǵıydalari» ga ámel qılıwdı esapqa alıwı kerek.
Jay hám imaratlar. Hár túrlı islep-shıǵarıw processlerin orınlaw ushın hám adamlardı islewi hám jasawı ushın mólsherlengen er ústi apparatına jay dep ataladı.
Ímaratlar funksional wazıypalarına qaray puqara, sonday-aq, jasaw turaq-jay, jámáát hám islep-shıǵarıw ımaratlarına bólinedi.
Qurılıs - bul material hám bashqalarni saqlaw, islep-shıǵarıw processlerin orınlaw ushın muljallangan arnawlı wazıypa daǵı apparat bolıp tabıladı.
Ímaratlardıń tiykarǵı konstruktiv elementleri. Hár qaysı jay (qurılıs ) bólek konstruktiv elementlerden shólkemlesken.
Tiykar - bul júklerdi bınadan onı tiykarına, yaǵnıy gruntqa uzatıw hám tarqatıw ushın mólsherlengen bınanıń er júzinden tómenge jaylasqan bólegi bolıp tabıladı.
Diywallar jaynı sırtqı atmosfera ortalıqtan to'sish (sırtqı diywallar ) yamasa jaynı bólek bólmeler (ishki diywallar ) ga bolıw ushın xızmet etedi.
Bólek tayanshlarǵa jawma hám úsheklerden túsetuǵın júkti qabıl etetuǵın yamasa sırtqı diywallardı ustap turatuǵın ústinler kiredi.
Jawmalar - bul óz salmaǵı, adamlar, texnikalıq ásbap -úskeneler hám soǵan uqsawlardan túsetuǵın júklerdi qabıl etetuǵın hám jay (qurılıs ) larni bálentligi boyınsha qabatlarǵa bolatuǵın konstruksiyalardıń gorizontal elementleri bolıp tabıladı.
Úshek - bul óz salmaǵı, qar hám geyde samal tásirinen túsetuǵın júkti qabıl etetuǵın hám de jaynı sırtqı klimatik faktor hám tásirinlerden qorǵaw etetuǵın jay (qurılıs ) dıń joqarısındaǵı tosıq bolıp tabıladı.
Tekshe - bul qabatlararo baylanıs ushın xızmet etetuǵın jay (qurılıs ) dıń elementi bolıp tabıladı.
Perdedevor - bul bınanıń ishki boslig'ini bólek bólmelerge bolıw ushın xızmet etetuǵın hám tikkeley jawmalarǵa tayanadigan juqa ishki diywal bolıp tabıladı.
Áynek hám joqarı jarıqlıq fonarlari jaynı tábiy jaqtılandıriw hám samallatıw ushın, qapılar bolsa bólmeler arasındaǵı baylanıs hám bınadan shıǵıw ushın xızmet etedi.
Qurılıs konstruksiyalarına qoyılatuǵın talaplar. Jay (qurılıs ) larga tómendegi talaplar qóyıladı :
ımaratlar bekkem, quwatlı, ústivor, uzaqqa shıdamlı bolıwı, sanitar-gigiena, órtqa qarsı, ekonomikalıq hám arxitektura talapların qandırıwı kerek. Konstruksiyalardıń uzaqqa shıdamlılıǵı onı paydalanıwlıq sapaların joǵatmastán xizmet etiw múddeti túsiniledi; uzaqqa xizmet etiw boyınsha ımaratlar úsh dárejeli boladı : 100 jıl hám odan kóp xızmet etetuǵın ımaratlar 1-dárejeli; 50 jıldan kóp xızmet etetuǵınları 2-dárejeli hám 20 jıldan kóp xızmet etetuǵınlari3-dárejeli ımaratlarǵa kiredi.
Ímaratlar órtbardoshligi boyınsha 5 dárejege bólinedi, atap aytqanda, I dáreje eń joqarı órtbardoshlikka, v dáreje bolsa eń kem órtbardoshlikka tuwrı keledi. I, II hám III dárejeli órtbardoshlikka tas, beton hám temirbeton ımaratlar, Iv jarajali órtbardoshlikka rastvor menen suvalgan aǵash konstruksiyalar, v dárejeli órtbardoshlikka bolsa aǵash konstruksiyalar kiredi.
Hámme jay hám imaratlar uzaqqa shıdamlılıǵı, órtbardoshligi hám paydalanıwlıq sapalarına qaray kapitallıǵı boyınsha 4 klasqa bólinedi.
2. Júkler hám tásirinler. Islew processinde konstruksiya materialı hár qıylı tásirinler hám hár qıylı júklerdi ózine qabıl etedi. Tásirinler kúshli (silovie) hám kúshsiz (nesilovie) bolıwı múmkin.
Kúshli júklerge, yaǵnıy sırtqı kúsh retinde tásir etetuǵın júklerge tómendegiler kiredi:
- paydalı júkler, yaǵnıy konstruksiya qabıllawı kerek bolǵan júkler (mashina hám ásbap -úskeneler salmaǵı, texnologiyalıq materiallar hám de adamlar salmaǵı sıyaqlılar );
- jer silkiniw hám dinamikalıq kúshler tásirinde payda bolǵan inersion júkler hám taǵı basqa.
Temperatura, ızǵarlıq, radiatsiya, zıyanlı ortalıq sıyaqlı tásirinler kúshsiz, yaǵnıy kúshke baylanıslı bolmaǵan tásirinlerge kiredi.
Temirbeton konstruksiyaların esaplaw teoriyası áne sol tásirinlerdiń barlıǵın inabatqa ala biliwi zárúr.
Esaplaw processinde qatnasatuǵın júklerdi belgilewde konstruksiyanı bekkem hám, áyne bir waqıtta, qolaylı bolıwın esta saqlawımız kerek. YUklar konstruksiyanıń wazıypasına qaray túrlerge ajratıladı. Normativ júklerdi túrleri “YUklar hám tásirinler” dep nomalangan qurılıs normaları hám qaǵıydalarında (SNiP 2. 01. 07-85) tolıq aytılǵan [7]. Normativ júkler konstruksiyanıń únemlilik talaplarına juwap beretuǵın tárzde belgilenedi.
Proektlestiriw processinde konstruksiya jáne onı tayarlaw, saqlaw, tasıw waqtında, sonıń menen birge qurılıstı qayta tiklew dáwirinde tásir etetuǵın júklerdi itibarǵa alıw kerek boladı. Esap jumıslarında júklerdi normativ hám esaplıq bahalarınan paydalanıladı.
Konstruksiyadan óz normaında paydalanıw sıyaqlında norma /8/ boyınsha oǵan qoyılıwı múmkin bolǵan júklerdiń maksimal ma`nisi normativ dep ataladı.
Júktiń haqiqiqiy ma`nisi menen normativ ma`nisi arasındaǵı parq júkler boyınsha isenimlilik koefficiyenti járdeminde esapqa bólinedi: uzaq múddet hám qisqi múddet tásir etetuǵın hám de arnawlı júkler. Texnologiyalıq processlerge baylanıslı bolǵan tásirinler uzaq múddetli waqıtsha júklerge kiredi. Maslan, elevatorǵa toldırılǵan dán jıldıń málim múddeti dawamında konstruksiyaǵa basım kúshi menen tásir etedi, samal, qar sıyaqlı tásirinler qısqa múddetli júklerge mısal bóle aladı. Jer silkiniw hám jarılıw kúshleri sıyaqlı tásirinler arnawlı júklerge kiredi.
Konstruksiyaǵa tásir etetuǵın real júkti anıqlaw ushın júklerdiń qaysı túrlerin qosıw múmkinligin biliw zárúr. Bul mashqala qurılıs normalarında /7/ hal etilgen, yaǵnıy qanday jaǵdaylarda qanday júk hám tásirinler qosılıwı múmkinligi belgilep qoyılǵan.
Birinshi gruppa boyınsha tiykarǵı qosımshalarǵa turaqlı, uzaq múddetli hám bir qısqa múddetli júkler kiredi. Qısqa múddetli júklerdi esapqa kirgiziwde qosılmalar koefficiyenti s=0, 9 alınadı.
Júklerdiń arnawlı qosılmalari turaqlı, uzaq múddetli, qısqa múddetli hám bir arnawlı yukdan dúziledi. Bunda qısqa múddetli júkler s=0, 8 koefficiyentine kóbeytiriledi, arnawlı júk bolsa tolıqlıǵınsha alınadı.
3. Hár qanday jay hám qurılısalrni qurıw ushın daslep onıń joybarı sızıladı. Jay hám imaratlar arxitektorchiligi páni hám imaratlar olardıń kompleksleri jasaw dızbekleri hám qalalardı proektlestiriwdi texnikalıq kórkem arxitekturalıq sızıw usılların uyretedi. Hár qanday jay hám imaratlar bir-biri menen tábiy ajıralmas baylanısqan konstruktiv elementler hám apparatlardan dúziledi. Bul elementler hám apparatlarǵa tómendegiler kiredi:
1. Diywal tiykar hám tiykar.
2. va diywal elementleri.
3. Úshek hám ara jawmalar.
4. Tóbediń júk kóteriwshi qurlmalari. (tosın, ferma, arka hám basqalar ).
5. Úshek.
6. Ústin hám tayanshlar.
7. Qapı áynek hám basqa elementler.
Tiykar - bınanıń eń tómengi bóleginde jaylasqan topıraq dızbeki bolıp, olar bınadan túsetuǵın barlıq júklerdi tiykar arqalı ózine qabıl etedi.
Tiykar - bınanıń tiykarǵı konstruktiv elementlerinen biri bolıp esaplanadı. Tiykar da bınanıń tómengi bóleginde jaylasqan bolıp, bınadan túsetuǵın júklerdi ózine qabıl etip tıykarǵa uzatıwshı konstruksiya bolıp tabıladı.
Diywallar - wazıypasına kóre eki qıylı boladı.
1. Sırtqı diywallar.
2. Ishki diywallar.
Sırtqı diywallar jay hám jay bólmelerin sırtqı ortalıq tásirinen qáwipsizlik etedi.
Ishki diywallar bınanıń ishki ortalıǵın bólek bólmelerge ajratadı.
Jawmalar - gorizontal konstruksiya bolıp ımaratlardı bálentligi boyınsha qabatlarǵa ajratadı.
Tóbediń júk kóteriwshi konstruksiyalarına bóreneler fermalar, balkalar hám arkalar kiredi. Bul konstruktsiyalar ústinlerge yamasa diywallarǵa montaj etiledi hám olardıń ústinen úshek jawma konstruksiyaları qóyıladı.
Úshek bınanıń juwmaqlawshı bólegi bolıp jay hám imaratlardıń joqarı bólegin sırtqı ortalıq hám atmosfera tasiridan qorǵaw etedi.
Áynekler - wazıypasına kóre jay bólmelerin normativ tábiy jaqtılıq menen taminlash ushın xızmet etedi.
Tekshelar - bınanıń túrli qabatlarında jaylasqan bólmeler ortasında baylanıs qılıw wazıypasın atqaradı.
Jay diywallarında joqarıda sanap ótilgen elementdaridan tısqarı tómendegi elementler de ámeldegi:
1. Sokol;
2. Karniz;
3. Sandrik (qas);
4. Plyastir;
5. Kontrofors;

1. Sokol sırtqı diywaldıń tómengi bóleginde jaylasqan bolıp diywaldıń tómengi bólegin ızǵarlıqtan qorǵaw etedi. Onıń forması tómendegishe boladı :

Sokol túrleri.

2) Karniz, bınanıń joqarı bólegin ızǵarlıqtan hám sırtqı ortalıq tásirinen qorǵaw etiwshi element esaplanadı.

Karniz sxemaları.

3) Sandrik (qas) - bul element áynek hám qapılardıń joqarı bólegine qurılıp, áynek hám qapılardı atmosfera tásirinen hám jawınlardan qorǵaw etedi, hám de bınanıń sırtqı diywallarında bezew retinde de isletiledi. Bul elementlerdiń forması tómendegishe: (suwretde keltirilgen).
Sandrik sxeması.
4) Pilyastr hám kontrofors - sırtqı úzliksiz diywallarda qurılıp, bul elementler sırtqı diywallardıń júk qutarish qábiletin, turaqlılıǵındı hám bekkemligin asırıwshı element esaplanadı. Pilyastr úzliksiz diywalda málim aralıqta jaylasqan bolıp, sol orında diywaldıń qalıńlıǵın asıradı.

A) Pilyastr, b) Kontrofors sxemaları.

Kontrofors. Eger diywal daǵı pilyastrning tómengi bólegi keńeytirip qurılǵan bolsa, buǵan kontrofors dep ataladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi. / Tashkent; “Ózbekstan”, 1992 y. 37 b.
2. Kadrlar tayarlaw Milliy programması. / Tashkent; “Ózbekstan”, 1997 y. 30 b.
3. R. I. Xolmurodov, S. A. Túpkilikliev /“Metal apparatlar” -Tashkent “Oqıtıwshı”;. 1994 jıl. 179 b.
4. N. J. To'ychev “Oqava hám sanaat ımaratları konstruksiyalari” miyrasxor baspa. /Tashkent;. 2006 y. 247 b.
5. Shotboev R. D. «Puqara binalardıń arxitektorshılıq konstruksiyaon» bólimleri. /Tashkent “Oqıtıwshı”;. 1994 jıl. 179 b.
6. Qurılıs normativ qaǵıydaları. Jer silkiniwlik aymaqlarda qurılıs. II - 01. 03.-96 b.
7. Qurılıs normativ qaǵıydaları. Jámiyetlik ımaratları hám imaratları. II - 01. 08.- 96 b.