Insonning psixologik va madaniy omillari

X X asrda kuzatilgan integratsiya jarayonlari kishilik hamjamiyatida teran sifat o ‘zgarishlarini bashorat qilish uchun asos beradi. Ba’zi bir olimlar XXI asrda yangi qadriyatlar tizimini o ‘z ichiga olgan, hatto kollektiv Aql, Xotira va Ma’naviy dunyoga ega bo’lgan yagona planetar sivilizatsiya paydo bo’ladi deb hisoblaydilar . Ayrim olimlar fikriga ko’ra esa o ‘ziga xos sivilizatsion-madaniy «umumiy maxraj» sifatidagi metatsivilizatsiya vujudga keladi, bunda milliy va mintaqaviy sivilizatsiyalar yutib yuborilmaydi yoki siqib chiqarilmaydi, balki ushbu metatsivilizatsiya tarkibidan o ‘rin oladi. Inson fenomenini tushunish nuqtayi nazaridan aynan sivilizatsiyalaring o'zgarishi sifatida tavsiflanadigan tub o ‘zgarishlar muhimdir, zero, inson sivilizatsiya va madaniyatning o‘zagi hisoblanadi. Yuz berayotgan sivilizatsion o'zgarishlar yangi qadriyatlar tizimi vujudga kelishida namoyon bo’ladi (shuni unutmaslik kerakki, aksioiogik nuqtayi nazardan madaniyat qadriyatlar tizimini o'zida ifodalaydi). Ushbu o ‘zgarishlar axborot jamiyatining shakllanishida ham kuzatiladi. Mazkur jamiyatning industrial sivilizatsiyadan farqi shu bilan belgilanadiki, unda narsalami boshqarish emas balki ulami ishlab chiqarish masalasi birinchi o'ringa chiqadi: «Bilim — bu hokimiyatdir, degan eski g ‘oyaning kuni bitdi Hozirgi vaqtda hokimiyatga erishish uchun bular haqida bilimga ega boyish zarur» (O. Toffler). Inson o‘z ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun keng imkoniyatlarga ega boiadi, o’zini o ‘zi boshqarish uchun tayyorgarlik darajasi ham ortadi.

Axborot sivilizatsiyasida madamyat sohasiga kompyuter sezilarli darajada ta’sir ko'rsatadi (hozirnmg o'zidayoq ko'rsatmoqda). Bugungi kunda insonga virtual voqelikka «sho'ngish» imkoniyatini beruvchi virtual texnologiyalar jadal sur’atlarda rivojlanayotgani tasodifly bir hoi emas. Aslini olganda, san’at ham o‘ziga xos virtual voqelikdir. Tabiiyki, sivilizatsiyalar o ‘zgarayotgan davrda etnomadaniy va gumanistik muammolar ham yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shuni e’tiborga olib quyida ijtimoiy-madaniy dunyoda insonning kratik xulq-atvori, go‘zallikning jamuljam ifodasi sifatidagi san’at, inson va kompyuteming o‘zam aloqasi mahsuli sifatida vujudga keluvchi virtual voqelik muammolariga batafsilroq to'xtalamiz. Bunda shuni nazarda tutish lozimki, jamiyat tabiat ta’sirida biroq madaniyat asosida vujudga kelgan, madaniyat sotsiumning «boshqa» tomoni hisoblanadi. Inson fenomenining mazmun va mohiyatini yoritishda individning hokimiyatga intilishi va unga bo‘ysunishi masalalan birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Davlat qurilishimng turli modellari faoliyat ko‘rsatayotgan yangi asr ijtimoiy-madaniy kontekstida insonning kratik xulq-atvori alohida diqqatga sazovordir. Ayni shu (monarxik, totalitar va demokratik) davlat qurilishlari doirasida insonning kratik xulq-atvori ijtimoiy-ruhiy va ijtimoiy-madaniy omillar majmui bilan belgilanadi. Bu yerda hokimiyat fenomenmi o‘rganishda «Sharq - g‘arb» an’anaviy oppozitsiyasini chetlab o‘tish mumkin emas, zero, u individning kratik xulq-atvori haqida yanada aniqroq tasaw ur hosil qilishgayordam beradi. «Sharq - g‘arb» oppozitsiyasini ikki g'oya sintezi doirasida anglab yetish mumkin. Birinchi g ‘oya Sharq tafakkur doirasida yaratilgan bolib, «Men»ning ahamiyatini inkor etishdan iborat. Konfutsiychilik mafkurasiga asoslangan Xitoyning ming yillik tanxi mazkur g ‘oyaning amalga oshirilishiga yorqin misol boiadi. «Konfutsiychilar va legistlar talimoti xitoy jamiyatiga ichdan xos boigan jihatlarni, an’analarga rioya qilishga va ayni paytda yalpi nazoratga moyillikni, shuningdek, davlat apparati faoliyatida huquqiy odat vayozilgan qonundan foydalanishni aks ettiradi...