Instituti (sirtqi bo`lim)

2 . Fonematik orfografiya

Fonematik orfografiya bu imlo (yozish uchun tizim a til) unda grafemalar (yozma belgilar) ga mos keladi fonemalar tilning muhim so'zlashuv tovushlari. Tabiiy tillarda kamdan-kam hollarda mukammal fonemik orfografiya mavjud; asosida yozilgan orfografiyalarda grafema- fonemaning yuqori darajadagi yozishmalarini kutish mumkin alifbo yozuv tizimlari, ammo ular ushbu yozishmalarning qanchalik to'liq ekanligi bilan farq qiladi. Ingliz orfografiyasi masalan, alfavitli, ammo fonemik bo'lmagan; u bir
paytlar asosan zamonaviy imlolar paydo bo'lgan O'rta ingliz bosqichida
fonemik bo'lgan, ammo ingliz tilida so'zlashuv tez o'zgargan orfografiya ancha barqaror bo'lsa, natijada zamonaviy fonemik bo'lmagan holat yuzaga keldi. Biroq, ingliz tiliga nisbatan nisbatan yaqinda modernizatsiya qilinganligi sababli Rumin, Italyancha, Turkcha, Ispaniya, Finlyandiya, Chex, Latviya va Polsha orfografik tizimlar izchil fonemik namoyishlar bo'lishiga ancha yaqinlashadi.Kamroq rasmiy ma'noda, fonematik orfografiya darajasi yuqori bo'lgan til mavjud deb ta'riflanishi mumkin muntazam imlo. Boshqa terminologiya - bu chuqur va sayoz imlolar, bu erda orfografiyaning chuqurligi uning fonematik bo'lishdan uzoqlashish darajasi. Ushbu tushunchani alfavitsiz yozuv tizimlariga ham qo'llash mumkin.
Orfografiyada to'liq birma-bir yozishmalar bo'ladi tilning grafemalari (harflari) va fonemalari o'rtasida va har bir fonema har doim unga tegishli grafema bilan ifodalanadi. Shunday qilib, so'zning imlosi aniq va ravshan ravishda uning talaffuzini ko'rsatar edi va aksincha, so'zning talaffuzini biladigan ma'ruzachi uning imlosini hech qanday shubha qilmasdan xulosa chiqarishi mumkin edi. Bunday ideal holat kamdan-kam uchraydi, ammo bir nechta tillarda mavjud.Ideal fonemik orfografiyaning bahsli misoli bu Serbo- xorvat til.Uning alifbosida (Lotin shu qatorda; shu bilan birga Serbiya kirill alifbosi, har biri fonemalardan biriga mos keladigan 30 ta grafema mavjud. Bu mukammal ko'rinadigan, ammo sodda fonemik orfografiyaga 19 -asrda - birinchi marta kirbil alifbosiga 1814 yilda serbiyalik tilshunos erishgan. Vuk Karadjich va 1830 yilda xorvat tilshunos tomonidan lotin alifbosi Ljudevit Gaj. Yana bir shunday ideal fonemik orfografiya tabiiydir Esperanto, tilni yaratuvchisi L. L. Zamenhofning o'sha paytlarda e'lon qilingan "bitta harf, bitta tovush" tamoyilidan foydalangan holda.Ushbu fonematik idealdan ikki xil og'ish turi mavjud. Birinchi holda, aniq birma-bir yozishmalar yo'qolishi mumkin (masalan, ba'zi fonemalar digraf bitta harf o'rniga), ammo "muntazamlik" saqlanib qoladi: hali ham bor algoritm (ammo murakkabroq) talaffuzdan imloni taxmin qilish uchun va aksincha. Ikkinchi holda, haqiqiy
qoidabuzarlik kiritiladi, chunki ba'zi so'zlar boshqalarga nisbatan turli xil
qoidalar asosida yoziladi va talaffuz qilinadi va talaffuzdan va aksincha imloni bashorat qilish endi mumkin emas. Ikkala turdagi idealdan chetlanishning umumiy holatlari keyingi bobda muhokama qilinadi.
Alifbo orfografiyalari ko'pincha o'ziga xos xususiyatlarga ega morfofonemik faqat fonemik emas. Bu shuni anglatadiki, imlo ma'lum darajada asosini aks ettiradi morfologik so'zlarning tuzilishi, nafaqat ularning talaffuzi. Shuning uchun a-ning turli shakllari morfema (tilning minimal mazmunli birligi) talaffuzidagi farqlarga qaramay, ko'pincha bir xil yoki o'xshash yoziladi. Bu ko'pincha tarixiy sabablarga ko'ra; morfofonemik imlo tarixiydan oldingi talaffuzni aks ettiradi tovush o'zgarishi bu berilgan morfemaning talaffuzida turlicha bo'lishiga olib keldi. Bunday imlolar o'qish paytida so'zlarni tanib olishga yordam beradi. Vaqt o'tishi bilan, talaffuzlar o'zgaradi va ingliz tilida bo'lgani kabi, imlolar eskirgan Frantsuz. Fonematik orfografiyani saqlash uchun bunday tizim vaqti-vaqti bilan yangilanib turishi kerak, chunki har xil tilni tartibga soluvchilar va boshqalar tomonidan taklif qilingan imlo islohotchilari.Ba'zan so'zning talaffuzi uning yozilishiga mos ravishda o'zgaradi; bu a imlo talaffuzi. Bu ko'pincha qarz so'zlari bilan uchraydi, lekin vaqti-vaqti bilan mahalliy mahalliy so'zlarda ham uchraydi.
Ba'zi inglizcha ismlar va joy nomlarida ismning yozilishi va uning talaffuzi o'rtasidagi munosabatlar shunchalik uzoqki, fonemalar va grafemalar o'rtasidagi uyushmalarni osongina aniqlash mumkin emas. Bundan tashqari, ko'plab boshqa so'zlar bilan aytganda, talaffuz keyinchalik qat'iy imlodan kelib chiqdi, shuning uchun fonemalar aksincha emas, balki grafemalarni ifodalaydi deyish kerak. Va ko'pgina texnik jargonlarda muloqotning asosiy vositasi og'zaki nutq o'rniga yozma tildir, shuning uchun fonemalar grafemalarni anglatadi va bu so'zning qanday talaffuz qilinishi muhim emas. Bundan tashqari, savodli odamlar so'z bilan eshitiladigan tovushlarga so'zning haqiqiy yozilishi sezilarli darajada ta'sir qiladi.Ba'zan, mamlakatlarda yozma til a imlo islohoti yozuvni zamonaviy og'zaki til bilan qayta tiklash. Bular oddiy imlo o'zgarishlari va so'z shakllaridan tortib, butun yozish tizimining o'zi kabi,
avvalgidek, o'zgarishiga qadar bo'lishi mumkin kurka arab alifbosidan a ga o'tdi Turk alifbosi Lotin kelib chiqishi.Orfografiya (grek. Orthos- "to‘g‘ri"+grapho - "yozaman") yozuv sistemasining grafikadan keyingi ikkinchi komponenti bo‘lib, u to‘g‘ri yozish me'yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. Bunday qoidalar tizimini o‘rganadigan fan (tilshunoslikning bir bo‘limi) ham orfografiya deb nomlanadi.
Orfogramma - so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning imlo qoidalariga muvofiq yozilgan adabiy-orfografik shakli. Bunday shakllar (orfogrammalar) so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning til va nutqdagi ko‘rinishlaridan birini adabiy-orfografik me’yor qilib tanlanishiga asoslanadi. Masalan, arpa, asal so‘zlarining yozma shaklida orfogramma yo‘q, chunki bu so‘zlarning yozilishini grafikaning o‘zi boshqaradi; maqsad so‘zining yozma shaklini me’yorlashtirishda esa ikki хil holatdan birini asos sifatida tanlash zarurati paydo bo‘ladi: maqsad (fonematik prinsipga soslangan shakl)- maqsat (fonetik prinsipga asoslangan shakl). Hozirgi o‘zbek orfografiyasida birinchi holat (fonematik prinsipga asoslangan shakl) imlo uchun asos sifatida tanlangan, demak, bu so‘z tarkibidagi “d” orfogramma sanaladi, uni talaffuziga moslab “t” harfi bilan yozish imloviy хato hisoblanadi. Bunday holatlar o‘zak va affiksal morhemalarning imlosida ham uchrab turadi. Chunonchi, sifatdosh yasovchi “-gan” affiksi nitq oqimida “-gan”, “-kan”, “-qan” shakllarida namoyon bo‘ladi: borgan, ekkan, oqqan kabi. Bulardan birinchisida (borgan sifatdoshida) orfogramma yo‘q (“-gan”ning til va nutqdagi ko‘rinishlari o‘zaro farqlanmagani uchun); ekkan, oqqan so‘zlarining yozma shakllarida esa orfogramma bor: ularda “- kan” va “-qan” allomorflari adabiy-orfografik me’yor etib belgilangan, demak, til va nutqdagi uchta morfning(“-gan”, “-kan” va “-qan”ning) faqat talaffuzdagi ko‘rinishlari orfogrammaga asos qilib tanlangan.
Tog‘ +ga, bog‘ +ga kabi kelishik shakllarining rus - o‘ zbek va lotin- o‘ zbek yozuvlaridagi orfogrammalari ham o‘ zaro farqlidir. Ulardagi o‘ zak va affiksal morfemalar “ тоқ” va “ - қа” ( rus- o‘ zbek yozuvida) hamda “ tog‘” va “ - ga” ( lotin- o‘ zbek yozuvida)
shakllarida yoziladi, demak, rus - o‘ zbek yozuvida bu morfemalarning talaffuzdagi ko‘ r inishlari ( тоққа, bоққа kabi), lotin- o‘ zbek yozuvida esa ularning t i ldagi asl ko‘ r inishlari ( tog‘ ga, bog‘ ga ) orfogrammaga asos qilib olingan. Ma`lumki, ekspressiv grammatik ko`nikmala r so`zlash va yozish orqali hosil qilinganda, dastavval, nutqdagi avtomatlashtirilgan shakllarning yasalishi va qo`llanilish yuz beradi. Bunday ko`nikmalar morfologik deb atalib, ular f leksiya t izimi keng r ivojlangan t i l larni o`qitish jarayonida alohida ah amiyat kasb etadi. Masalan, rus, hindiy va nemis t i l larida so`zlashganda grammatik savodxonlik, hamda nutqni anglash, t inglab tushunish morfologik sathda amalga oshadi.
Aslida analitik t i l larda ( jumladan, ingliz t i l ida) va f lektiv - analitik t i l larda s intaktik ko`nikmalar muhimroq hisoblanadi, chunki bu yerda turli xildagi gaplarda gapning bosh bo`laklarini tartibga solish va so`zlarni to`g`ri ketma - ketlikda qo`llash kabi ko`nikmalar katta rol o`ynaydi.
Ayni paytda morfologik va s intaktik ko`nikmalar f ikrni i fodalash jarayonining funksional sathida alohida e`tiborga loyiqdir. Jumladan, qo`shma gapda zamon shakllarini yoki turli t ipdagi gaplarni dialogik va monologik kabi turli nutqlarda to`g`ri qo`llash zarurdir. Bu sath muqobil nutq ko`nikmalarida o`z aksini topadi. Bundan tashqari, bu yerda o`qitish vositasi s i fatida metatilning o`rni ham ahamiyatlidir. Masalan, hindiy t i l ini o`zbek t i l i muhitida o`qitish jarayonida ikkitillik - o`zbekcha- ruscha yoki ruscha- o`zbekcha turlarning bo`lishi muhimdir. Bunda hindiy t i l ida otlar va fe`llarning yasalishida analitik elementlarning ko`pligi bilan birga f lektiv ( fuziya va agglyutinatsiya) tuzilmalari ham katta o`rin tutadi. O`zbek t i l ida esa agglyutinativ elementlar
ko`proq bo`lib, rus t i l ida fuziya shakllari ko`pchilikn i tashkil etadi.
Shuning uchun hindiy t i l ini o`qitishda qiyosiy metoddan foydalanib, hindiy t i l i faktlarini goh o`zbek, goh rus t i l i bilan qiyoslash zarurdir. Masalan, sodda gapning s intaktik j ihatdan tuzilishi qoidalarini o`rganayotganda o`zbek t i l iga mur ojaat qilish samarali bo`ladi, kelishik paradigmasi masalasiga yondashganda esa ( ya`ni vositali shakl yasalishi) hindiy t i l i qoidalarini rus t i l i bilan solishtirilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashuv tugal s i fatdoshlarning i s t i snoli shakllarida ( ya`n i « noto`g`ri» deb ataluvchi fe`llardan) f lektiv - fuziya fe`l shakllar yasalishi usullarini o`rganganda ham o`zini oqlaydi. Ayni paytda mushtarak j ihatlardan tashqari o`zbek va hindiy t i l lari t izimining farqlovchi elementlarini ham hisobga olishga tug`ri kela di. Bunda albatta, hozirgi adabiy hindiy t i l i t izimining ajralmas uzviy qismi bo`lgan sanskrit leksikasi va so`z yasalishi kabi j ihatlar ko`zda tutiladi. Bu j ihatdan hindiy t i l i o`qituvchilari uchun sof sanskritcha ( tatsama) so`zlarining tuzilishi zamirida yotgan morfologik va so`z yasash modellarini nazariy j ihatdan bilib, amaliy tarzda qo`llay bilish, qolaversa, hindiy t i l i so`z boyligining r ivojlanish qonuniyatlarini tushunib, ularni talabalar va o`quvchilarga etkaza bilish nihoyatda zaruriy vazifadir. Bo shqa tomondan qaraganda, hozirda xalqaro aloqalar jarayonida nihoyatda kuchli vositaga aylangan, hamda, hindiy t i l i leksikasi, fonetikasi va grammatikasiga salmoqli ta`sirini o`tkazuvchi omilga aylangan ingliz t i l ini ham chetlab o`tib bo`lmaydi. Oliy ta`li m, hamda, o`rta maktablarda faoliyat ko`rsatuvchi hindshunoslar shuning uchun ingliz t i l i grammatikasi va l eksikasi asoslarini yaxshi bilib, inglizcha va tub hindiycha so`zlarning farqini anglab, inglizcha va hindcha serebral tovushlarning talaffuzidagi farqlarni ajrata bilishi lozim.