Institutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari. Institutsional irodaning genezisi

2. Tranzaktsiya, bu – J.Kommonsning fikricha, iqtisodiy fanning asosiy kategoriyasi
Uning asosiy ilmiy xizmati-bitimlar nazariyasi. Ushbu nazariya neoklassik nazariyadan ma`lum bo`lgan resurslarning tanqisligi g`oyasiga asoslanadi. Ushbu kamdan-kam holatlar natijasida tadbirkorlik sub`ektlari ulardan foydalanish bo`yicha nizolarni keltirib chiqaradi. Ushbu ziddiyat jamiyatning asosiy institutlari bo`lgan bitimlar tuzish orqali hal qilinadi. Bunday institutlarsiz manfaatlar to`qnashuvi odamlarning birbiriga nisbatan umumbashariy zo`ravonligiga aylanadi va bu juda katta iqtisodiy va ijtimoiy zararga olib keladi. Tranzaktsiya, bu – J.Kommonsning fikricha, iqtisodiy fanning asosiy kategoriyasi, resurslar, tovarlar yoki xizmatlar almashinuvi (―oddiy‖) bilan chalkashtirmaslik kerak. J.Kommons ta`rifiga ko`ra, ―bitim tovar ayirboshlash emas, balki begonalashtirish va o`zlashtirishdir. To`g`ri, jamiyat tomonidan yaratilgan mulk va erkinliklar‖, ayirboshlash va bitim o`rtasidagi farq tovarlarning jismoniy harakati va ushbu tovarlarga egalik huquqini o`tkazish o`rtasidagi farqni anglatadi. Bitimlar o`z navbatida, bozor, boshqaruv va ratsional operatsiyalarga bo`linadi. Bozor bitimi – bu uning ishtirokchilarining (kontragentlarining) bir-xil huquqiy maqomini nazarda tutuvchi bitimning yagona yo`lidir. Bu shuni anglatadiki, bozor bitimini amalga oshirish uchun uni bajarish uchun kontragentlarning o`zaro ixtiyoriy kelishuvi asosida yuzaga keladigan mulkiy huquqlarning tovarga ayirboshlanishidir. Bozor operatsiyasiga misol sifatida erkin bozorlardagi har-qanday bitimlarni keltirish mumkin – iste`mol tovarlarini sotib olish, kreditlar, ishga yollash va hokazo. Boshqaruv bitimi aksincha, bu qaror qabul qilish huquqiga ega bo`lgan kontragentlardan birining huquqiy ustunligini nazarda tutadi.
Ushbu turdagi bitim boshqaruv-bo`ysunish munosabatlari asosida quriladi. Qul egasi bilan qul, boshliq va bo`ysunuvchi, xo`jayin va shogird va boshqalar o`rtasidagi munosabatlar bunday munosabatlarga misol bo`la oladi. Boshqaruv operatsiyalari ierarxik munosabatlarga asoslangan firmalar, davlat idoralari va boshqa tashkilotlarda etakchi rol` o`ynaydi. Ratsional tranzaktsiya boshqaruv operatsiyasiga o`xshaydi, chunki u ham assimetriyani nazarda tutadi. Ratsional bitimning o`ziga xos xususiyati shundaki, qaror qabul qilish bo`yicha mutlaq vakolatlarga ega bo`lgan tomon mulkiy huquqlarni belgilash funktsiyasini bajaradigan ma`lum bir jamoaviy organdir. Bu organ davlatdir. Tranzaktsiyalarni ratsionalizatsiya qilishning odatiy misollari boylikni bir tomondan ikkinchisiga qayta taqsimlovchi soliqlar yoki hukmlardir. Ko`rish qiyin emaski, bir tomondan, bozor muomalalari nisbatiga qarab, boshqa tomondan, boshqaruv va ratsionalizatorlik muomalalari odamlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning bozor va ierarxik turlari nisbatini belgilaydi. Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida, turli iqtisodiy tuzumlarda nisbiy roli turli-xil turlari operatsiyalari farqlanadi. Masalan, quldor xususiy mulkchilik jamiyatida kapitalizmning paydo bo`lish bosqichida, ―tijorat kapitalizmi‖ davrida bozor operatsiyalari asosiy rol` o`ynaydi. J.Kommons ―tijorat kapitalizmidan‖ tashqari ―sanoat‖ va (zamonaviy) ―moliyaviy kapitalizmi‖ni ham ajratib ko`rsatadi. ―Moliyaviy kapitalizmning‖ asosiy belgilari nafaqat banklar va boshqa moliya institutlarining rolini kuchaytirishda, balki rivojlangan jamoaviy ijtimoiy guruhlar, kasaba uyushmalari, korporatsiyalar va siyosiy partiyalarning paydo bo`lishida ham namoyon bo`ladi. Aynan shu guruhlar ―moliyaviy kapitalizm‖ bosqichida bitimlar tuzishda ishtirok etuvchi asosiy tomonlardir. Bitimlarning haqiqiy borishi turli xil sud qoidalari bo`lgan ―ish qoidalari‖ga bog`liq. Ushbu normalar, qisman bitimlar ishtirokchilari sudga murojaat qilganidan keyin qabul qilingan aniq sud qarorlari natijasida o`z-o`zidan 13 rivojlanadi, qisman esa davlat tomonidan tegishli normativ hujjatlar orqali sun`iy shakllantiriladi. Davlat, J.Kommonsning fikricha, bitimlar ishtirokchilari manfaatlarini murosaga keltiruvchi organ sifatida ham, bitimlar ishtirokchilari tomonidan o`z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarishga majburlovchi kuch sifatida ham muhim rol` o`ynaydi. SHunday qilib, davlat xo`jaliy yurituvchi sub`ektlarining jamoaviy guruhlari o`rtasidagi nizolarni yanada uyg`un hal qilishga hissa qo`shadi.
4. Institutsionalizmda zamonaviy maktablar.
XX-asrning birinchi yarmining oxiriga kelib, eski institutsionalizm eng chuqur tanazzulga yuz tutdi. Biroq, XX-asrning oxirgi uchdan birida institutsionalizmning yangi shakllarda tiklanishi kuzatila boshlandi. Bundan tashqari bu uyg`onish uning tobora ko`proq parchalanishi bilan birga keldi. Asosiy vakillari: Ronal`d Kouz (1910 yilda tug`ilgan), Oliver Uil`yamson (1932 yilda tug`ilgan). Duglas Nort (1920 yilda tug`ilgan). Asosiy asarlari: R.Kouz ―Kompaniyaning tabiati‖ (1937); O.Uil`yamson ―Kapitalizmning iqtisodiy institutlari. Firmalar, bozorlar, munosabatlar kontraktlari‖ (1985); ―Institutlar, institutsional o`zgarishlar va iqtisodiy samaradorlik‖ (1990). Neonatsionalizm eng umumiy shaklda institutsional yondashuvni zamonaviy iqtisodiy tahlilning asosiy oqimiga kiritishda urinish sifatida talqin qilinishi mumkin. Boshqacha aytganda, neoinstitutsional nazariya ratsionallik va metodologik individuallik tamoyillari asosida institutlarning roli va ularning iqtisodiyotga ta`sirini iqtisodiy tahlil qiladi. Bu yangi institutsionalistlar va eskilar o`rtasidagi tub farqdir (masalan, keyinroq ko`rinib turganidek, J.Kommons va ba`zi neoinstitutsionalistlarning nazariyalari o`xshash bo`lsada, sobiq jamiyat asarlarida mustaqil iqtisodiy tashkiloti sifatida qaraladi). Neoinstitutsionalizmning barcha vakillariga quyidagi qarashlar xosdir: 14 A) ―Institutlar muhim‖, ya`ni ular iqtisodiyotning ko`rsatkichlari va dinamikasiga ta`sir qiladi; B) inson xulq-atvori to`liq (hamma narsani qamrab oluvchi) ratsionallik bilan tavsiflanmaydi; uning eng muhim xususiyatlari hisoblanadi, cheklangan ratsionallik va opportunizmi... Ushbu atamalarning birinchisi neoinstitutsionalistlar tomonidan mashhur iqtisodchi G.Simondan olingan. Biroq, agar u cheklangan ratsionallik kontseptsiyasidan foydalanib, u optimal emas, balki qoidalari natijaga yo`naltirilganligini ta`kidlagan bo`lsa, neoinstitutsionalizm tarafdorlari, aksincha, optimallashtirish tamoyillaridan voz kechmaganlar. Ikkinchi atama ―aldash orqali shaxsiy manfaatni ko`zlash‖ degan ma`noni anglatadi, ya`ni qonun va/yoki axloq normalari buzilgan taqdirda; V) bozor operatsiyalarini amalga oshirish – va shunga ko`ra, narx mexanizmining ishlashi va bozor iqtisodiyotning boshqa belgilari – neoinstitutsional an`analarda tranzaktsiya deb ataladigan xarajatlar bilan bog`liq; Tranzaktsiya xarajatlari doktrinasi neoinstitutsionalizmda asosiy hisoblanadi. Bu maktab vakillarining fikricha, neoklassik nazariya faqat insonning tabiat bilan o`zaro munosabati xarajatlarini (―o`zgartirish xarajatlari‖) hisobga olinganligi sababli uning iqtisodiy tahlili imkoniyatlarini toraytiradi. SHuningdek odamlar zrtasidagi o`zaro ta`sir xarajatlarini hisobga olish va yauqur o`rganish kerak. Batafsilroq qilib aytganda, ularni ―shaxslar tomonidan mulkiy huquq va erkinliklarini begonalashtirish va o`zlashtirish jarayonida o`z zimmalariga olgan majburiyatlarning bajarilishini rejalashtirish, moslashtirish va nazorat qilish uchun mablag`lar (pul, vaqt, mehnat va boshqalar) sarflanishi‖ deb ta`riflash mumkin. Jamiyatda qabul qilingan ―Neoinstitutsionalistlar tranzaktsiya xarajatlarining quyidagi turlarini ajratadilar‖: A) ma`lumot qidirish xarajatlari; B) o`lchash xarajatlari; V) muzokaralar olib borish va shartnomalar tuzish xarajatlari; Opportunistik hatti-harakatlarning xarajatlari. 15 Biroq tasvirlangan turlar bir-birini istisno qilmaydi; masalan, o`lchov qiymatini spetsifikatsiya qilish va mulk huquqlarini himoya qilish xarajatlari sifatida qarash mumkin; o`lchov qiymati sifatida opportunistik hatti-harakatlarning narxi va boshqalar. SHuni ham yodda tutish kerakki, tranzaktsiya xarajatlarining boshqa tasniflari ham mavjud, masalan, ularning shartnomadan oldingi, shartnoma va shartnomadan keyingi yoki realga bo`lish (muayyan turdagi o`zaro ta`sirini amalga oshirishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradigan xarajatlar) va virtual (ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan bog`liq xarajatlar). Ratsionallik tamoyiliga amal qilgan holda xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`z faoliyati davomida kamaytirishga intilgan tranzaktsiya xarajatlari, neoinstitutsional tahlilda ―siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o`zaro munosabatlarni tuzuvchi texnogen cheklovlar‖ sifatida talqin qilinadigan institutlarni ishlab chiqadilar. Institutlar samaradorligining mezoni – ular tufayli erishilgan xarajatlarni minimallashtirish miqdori, institutlarni tahlil qilish doirasida ikki darajaga ajratiladi: institutsional kelishuvlar va institutsional muhit. Institutsional shartnomalar (yoki tashkilotlar) tranzaktsiya xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan jismoniy shaxslar o`rtasidagi shartnomalar, institutsional kelishuvlarga misol bo`la oladi. Firma o`z ishtirokchilarining tranzaktsiya xarajatlarini minimallashtirish uchun qabul qilingan shartnoma majburiyatlari yig`indisi (neoklassik nazariya kelib chiqadigan ishlab chiqarish funktsiyasi sifatida emas) sifatida qaraladi. SHunday qilib firmaning optimal hajmiga firma ichidagi muayyan harakatlarni bajarish bo`yicha tranzaktsiya xarajatlari bozor mexanizmi orqali bir-xil harakatlarni amalga oshirish bo`yicha tranzaktsiya xarajatlariga mos kelganda erishiladi. Boshqacha qilib aytganda, muvofiqlashtirishning ierarxik va bozor turlarining nisbati (shuningdek, ayrim tashkiliy shakllarning saqlanib qolishi) tranzaktsiya xarajatlarini minimallashtirish uchun bir-xil mezon asosida aniqlanadi. Institutsional muhit (yoki so`zning tor ma`nosida institutlar) ―o`yin qoidalari‖ to`plamidir, ya`ni, odamlar o`rtasidagi 16 o`zaro munosabatlarning siyosiy, ijtimoiy va huquqiy asoslarini tashkil etuvchi qoidalar, normalar va sanktsiyalar. Boshqacha qilib aytganda, institutsional muhit – bu institutsional kelishuvlar tuziladigan doiradir. Bu diralar, o`z navbatida, o`yinning norasmiy qoidalari – urv-odatlar va maxsus qonunlar va qoidalar shaklida o`zida mujassamlangan rasmiylarga bo`linadi. Dastlab neoinstitutsionistlar (R.Kouz, O.Uil`yamson va ularning izdoshlari) institutsional muhitni ekzogen tarzda berilgan deb hisoblab, institutsional kelishuvlarni o`rganishga e`tiborini qaratdilar. Ammo, 1970-yillarning oxirlarida neoinstituttsionalizm doirasida D.Nort boshchiligidagi yo`nalish paydo bo`ldi (ba`zan ―Vashington universiteti yondashuvi‖ deb ham ataladi), uning tarafdorlari vaqt o`tishi bilan institutsional muhitning evolyutsiyasini o`rganishga e`tibor qarata boshladilar. Bu evolyutsiyaning iqtisodiy o`sishiga ta`siri, institutsional o`zgarishlar o`z-o`zidan paydo bo`lishi mumkinligini, bu alohida xo`jalik sub`ektlari harakatlarining o`zaro ta`siri tufayli – keyingi o`yinning norasmiy qoidalari o`zgarishi va ataylab o`yinning muayyan rasmiy qoidalarini o`zgartiradigan davlat ta`sirini keltirib chiqaradi. SHu bilan birgalikda, rasmiy va norasmiy qoidalar bir-biriga kelishi kerak, ya`ni ularning o`zgarishlari ham mos kelishi kerak (bu tamoyil ―institutlarning muvofiqligi‖ deb ataladi). Masalan davlat ―institutlar importini‖ amalga oshiruvchi rasmiy o`yin qoidalarini xorijdan olayotgan bo`lsa, lekin bu qoidalar ushbu jamiyatda qabul qilingan urf-odat va an`analarga tubdan mos kelmasa (misol me`yorlarning importi bo`lishi mumkin), tsivilizatsiyalashgan bozor tadbirkorligining mafiya yoki an`anaviy jamiyatga aylanishi, unda bunday qarz olish muvaffaqiyatli bo`lmaydi. O`yinning norasmiy qoidalari va ularning dinamikasi institutsional o`zgarishlarining eng muhim cheklovchi omil bo`lganligi sababli, bu ularning kumulyativ va evolyutsion xususiyatlaridan dalolat beradi. Kumulyativlik institutsional o`zgarishlar ularning ma`nosini bildiradi, rivojlanishning o`tmish traektoriyasiga bog`liqlik: ma`lum bir yo`nalishda boshlangan o`zgarishlar kelajakda kuchayib boraytgan kuch 17 bilan davom etadi. Evolyutsion bu o`zgarishlar ularning bosqichma bosqichligi va sustligini ko`rsatadi. D.Nort va uning izdoshlari nuqtai-nazaridan turli mamlakatlar iqtisodiyoti tarixini institutsional o`zgarishlar nuqtai-nazaridan aniq talqin qilish kerak. Bunday o`zgarishlar samarali bo`lgan, ya`ni tranzaktsiya xarajatlari kamaygan bo`lsa, lar iqtisodiy o`sishga yordam berdi; boshqa mamlakatlar va davrlarda bu o`zgarishlar iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirdi. Ba`zi hollarda bunday ingibitsion rivojlanishga to`sqinlik qiladigan norasmiy qoidalarning ustunligi tufayli yuzaga kelgan bozor munosabatlari, boshqa hollarda - davlatning maqsadli harakatlari bilan mansabdor shaxslar o`yinining rasmiy qoidalarini o`z manfaatlarini ko`zlab o`zgartirgan. ―Vashington universiteti yondashuvi‖ tarafdorlarining asosiy xulosasi shundan iboratki, institutsional evolyutsiya har doim ham ijobiy ta`sir ko`rsatmagan va iqtisodiyotning holati va dinamikasiga ta`sir qiladi, shu bilan birga ularning samarali o`zgarishiga qisqa vaqt ichida erishish mumkin emas. Bundan tashqari, iqtisodiy rivojlanish, tranzaktsiyalar tabiatining murakkablashuvi bilan birga, ushbu rivojlanishga to`sqinlik qiladigan tranzaktsiya xarajatlarining oshishiga olib keladi. shunday qilib, ―Vashington universiteti yondashuvi‖ tarafdorlari neoinstitutsionalizmning an`anaviy maktablari tarafdorlari bilan solishtirganda bozor iqtisodiyotining maqbul natijalarga erishish qobiliyati haqida kamroq optimistikdir.
Eski institutsionalizm tushunchasi. Asosiy xususiyatlar va tadqiqot yo`nalishlari. Institutsionalizm iqtisodiy fanning yo`nalishi sifatida XIX-XX asrlar bo`yida paydo bo`lgan. Qo`shma SHtatlarda va 1920-1930-yillarda tashkil etilgan. Uning shakllanishi nemis tarix maktabi, sotsiologiya va boshqa fanlar vakillarining asarlari ta`sirida sodir bo`ldi. 1930, 1960 va 1970- yillarda muhim rol o`ynagan holda, o`z rivojlanishidagi bu tendentsiya eski (ilk, an`anaviy) institutsionalizmdan zamonaviy institutsionalizmga o`tdi va u o`z navbatida bir necha yo`nalishlarga bo`linadi. Ilk institutsionalistlar neoklassik iqtisodning asosiy tamoyillarini rad etadilar: barqaror imtiyozlarga ega bo`lgan, foydalilikni maksimal darajada oshirish manfaatlarini boshqaradigan, izolyatsiya qilingan, mustaqil va oqilona iqtisodiy shaxsning mavjudligi; iqtisodiy intilish muvozanat uchun tizimlar; oqilona qarorlar qabul qilish uchun ma`lumot olish va ulardan foydalanish muammosining yo`qligi, shuningdek, ushbu binolarga asoslangan xulosalar va nazariyalarni shubha ostiga qo`yadi. M. Blaug ta`kidlaganidek, bu yo`nalishni ifodalovchi olimlar muvozanat, ratsional xulq-atvor, lahzali moslashish va mukammal axborot tushunchalaridan chetlanganlar [36, 1994]. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari [37, 2013]: 1) neoklassik iqtisoddan, uning inson tabiati haqidagi gedonistik va atomistik oyalarga asoslangan mavhum, statik nazariyalaridan umidsizlik; 2) iqtisodiy nazariya va sotsiologiya, psixologiya, antropologiya va huquqshunoslik kabi boshqa ijtimoiy fanlarni birlashtirish zarurati yoki multidisiplinar yondashuvning afzalliklariga ishonish; 3) batafsil miqdoriy tadqiqotlar o`tkazish bo`yicha takliflarda ifodalangan klassik va neoklassik iqtisodning sababiy empirizmidan norozilik; 4) biznes ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga intilish, boshqacha aytganda, davlat aralashuviga ijobiy munosabat. Institutsionalizm asoschisi atoqli amerikalik iqtisodchi, sotsiolog, antropolog T.Veblen (1857–1929) hisoblanadi. Uning asosiy tadqiqotlari ijtimoiy evolyutsiya nazariyasi bilan bog`liq. T.Veblen uchun bozor emas, balki shaxslarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xulq-atvorining asosini belgilovchi institutlar muhim omil bo`ldi. T.Veblen iqtisodchilarning vazifasi me`yorlar, urf-odatlar, odatlar, shuningdek, iqtisodiy sub`ektlarning turli vaqtlarda va turli sharoitlarda qabul qiladigan qarorlarini izohlash uchun ularning evolyutsiyasini o`rganishdan iborat deb hisoblagan. Texnologik determinizm T. Veblenga xosdir: texnologiyaning rivojlanishi ijtimoiy psixologiyaga ta`sir qiladi, ya`ni. insonning texnikaga jalb etilishi uning psixologiyasini, sanoat tizimining yaxshi ishlashiga qiziqishini avtomatik tarzda belgilaydi. T.Veblen kapitalistik jamiyat tuzilishini o`ziga xos tarzda tushuntirib berdi (keyinchalik ―Veblen dixotomiyasi‖ deb ataladi), hozirgi kapitalizmning salbiy hodisalarini tanqid qildi. Ilk institutsionalizmning ijtimoiy-huquqiy yoʻnalishi mashhur amerikalik iqtisodchi Jon R. Kommons (1862–1945)ning iqtisodiy tizim faoliyatining huquqiy asoslarini tahlil qilgan asarlarida keltirilgan. Ilk institutsionalizmning empirik yo`nalishining etakchisi ham mashhur amerikalik iqtisodchi Uesli K. Mitchell (1874-1948) bo`lib, tijorat siklini miqdoriy tadqiqotlari bilan mashhur, shuningdek, Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosining asoschisi. Institutsionalistlar asosiy e`tiborni institutlar (inson tomonidan yaratilgan chegaralar va xulq-atvor doiralari), ularning evolyutsiyasi va shaxslar, ijtimoiy guruhlar va davlatning iqtisodiy xulq-atvorini belgilashdagi roliga qaratadi. Institutsionalistlar institutlarga jamiyatning ham iqtisodiy, ham siyosiy va huquqiy tizimlarining tarkibiy qismlarini kiritdilar. SHuning uchun ―muassasa‖ atamasining kiritilishi, boshqa narsalar qatori, olimlarning iqtisodiy bo`lmagan hodisalarni o`rganishga intilishini ham aks ettiradi. Natijada institutsionalistlar iqtisod fanining predmetini ko`plab boshqa fanlarni qamrab olgan holda kengaytirib, tadqiqotga fanlararo xususiyat berdi. 20 Qadimgi institutsionalistlar o`z e`tiborini muammolarning uch guruhiga qaratdilar: mehnat va kapital o`rtasidagi munosabatlar; korporatsiyalarning kichik va o`rta korxonalar bilan munosabatlari; xususiy va davlat manfaatlari o`rtasidagi ziddiyat (iqtisodiyotni ijtimoiy nazorat qilish mexanizmi va milliy manfaatlar muammosi). Ular iqtisodiyotda muvozanatni avtomatik o`rnatish mexanizmining ishlashini inkor etib, Keynschilik paydo bo`lishidan oldin ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarurligi to`g`risidagi masalani ko`tardilar. Institutsionalistlar birinchilardan bo`lib iqtisodiyot ustidan davlat nazorati g`oyasini ilgari surdilar va "ijtimoiy nazorat"ning turli usullarini taklif qildilar. SHunday qilib, T.Veblen hokimiyatni muhandislik-texnik ziyolilarga keyinchalik ishlab chiqarishni nazorat qilish bilan o`tkazish dasturini ishlab chiqdi. Davlat rolini va uning iqtisodiyotga aralashuvini oshirishni J.Komons taklif qildi, u hukumat jamiyatning turli qatlamlari manfaatlari muvozanatini ta`minlay oladi, deb hisobladi. V.Mitchel davlat xarajatlaridan foydalanish orqali inqirozlarni bartaraf etish imkoniyatlarini himoya qildi, milliy rejalashtirishni tashkil etish tarafdori edi. Keyinchalik, bu tavsiyalar ishlab chiqildi va aniqlandi, ayniqsa rejalashtirish sohasida. Karl Marks (1818-1883) ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari nuqtai nazaridan jamiyat taraqqiyotiga formatsion yondashuvni asoslab bergan, zavod va kapitalning dastlabki jamg`arish nazariyasini ishlab chiqqan institutsionalistlarga bejiz emas. , mehnatni begonalashtirish muammolarini chuqur o`rganib chiqdi, xususiy mulkning rolini ko`rsatdi, ya`ni odatda holizm va institutsional determinizm usulidan foydalangan. Hamkasblarining xotiralaridan T.Veblen K.Marksni qadrlagan, ba`zilar esa uni ―Amerika Marks‖ deb atashadi. Qadimgi institutsionalistlarning qarashlarini umumlashtirish metodologik xususiyatlar haqida quyidagi xulosalarga olib keladi:
• metodologik holizm (yaxlitlik), unda tahlilning boshlang`ich nuqtasi shaxslar emas, balki institutlar, ya`ni. shaxslarning xususiyatlari institutlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi va aksincha emas;
• sotsiologiya, psixologiya, siyosatshunoslik, huquqshunoslik, etnografiya va boshqa fanlar ma`lumotlaridan foydalangan holda iqtisodiy jarayonlarni ko`rib chiqishga fanlararo yondashuv;
• iqtisodiy hodisalarni tahlil qilishda evolyutsiya tamoyili, rivojlanishda ularni o`rganish (hokimiyat nazariyasining statik xususiyatidan farqli o`laroq);
• taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlari va omillarini, ijtimoiy evolyutsiyaning asosiy tendentsiyalarini aniqlash, shuningdek, ijtimoiy taraqqiyot istiqbollariga maqsadli ta`sir ko`rsatishni asoslash istagida ifodalangan tarixiylik tamoyili;
• jamoalarning (birinchi navbatda kasaba uyushmalari va davlat) shaxslar manfaatlarini himoya qilish harakatlariga e`tibor qaratish;
• institutsional determinizm printsipi: institutlar rivojlanishning stixiyali bo`lishi uchun asosiy to`siq sifatida qaraladi, muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi va barcha keyingi rivojlanish uchun "ramka" ni belgilaydi;
• asosan induktiv usuldan foydalanish, alohida holatlardan umumlashtirishga o`tishga intilish, buning natijasida institutlar umumiy nazariyasiz tahlil qilingan, bundan farqli ravishda neoklassitsizm institutsiz nazariya edi;
• empirik tadqiqot usulini qo`llash, keng statistik va faktik materiallardan foydalangan holda maxsus tahlil qilish.
Urushdan keyingi institutsionalizmning xususiyatlari. Institutsionalizm urushdan keyingi davrda qayta tiklandi. Uning asosiy yuksalishi 1950-1960 yillarga to`g`ri keldi, o`shanda bir qancha yo`nalishlar, yondashuvlar va tushunchalar paydo bo`ldi. Bu davrda institutsionalizm quyidagi mashhur iqtisodchilar tomonidan namoyon bo`ladi: A. Berli (1895-1971), G. Means (1896- 1988), J. M. Klark (1884-1963) (kapitalizmning o`zgarishi nazariyasi); J. K. Galbreyt (1908–1993), R. Xaylbroner (texnokratik determinizm nazariyalari); F. Perru (1903-1980), J. Furaste (sotsiologik yo`nalish 22 tushunchalari); G. Myrdal (1898–1987), K. Vittfogel, V.A. Lyuis (ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish va "uchinchi dunyo" muammolarini o`rganish). Bu davr institutsionalizm yo`nalishlaridan biri institutsionalsotsiologik tendentsiyadir. Bu tendentsiyani: F.Perru (Frantsiya), G.Myrdal (SHvetsiya), V.Lyuis (Buyuk Britaniya), J.Gelbreyt (AQSH) va boshqalar ifodalaydi. U bir qator maktablar asosida vujudga kelgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlari: Angliya-Amerika institutsionalizmi, Germaniyaning yosh tarixiy va ijtimoiy maktablari va boshqalar. Bu institutsionalistlar - T. Veblen va J. Kommonsning izdoshlari - qisman milliylashtirishni, davlat tomonidan tartibga solishning maksimal miqdorini himoya qiladilar. iqtisodiyotning asoslari sifatida bozor va xususiy mulkni saqlab qolish bilan mos keladi ... Indikativ rejalashtirish g`oyasi institutsional-sotsiologik yo`nalish muhitida birinchi marta paydo bo`ldi, ya`ni. ko`payish nisbatlariga bevosita ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan dasturlar. Ushbu yo`nalishning etakchilari davlatning faol ijtimoiy siyosati tarafdorlari va imkon qadar ko`proq. Masalan, J. Galbreytning ―hayot sifatini yaxshilash‖ dasturi AQSH Demokratik partiyasining chap qanoti va G`arbiy Evropadagi bir qator sotsial-demokratik partiyalarning mafkuraviy kontseptsiyalariga ta`sir ko`rsatdi. Institutsionalistlar neoklassik maktab iqtisodchilarining metodologik individualizmiga, shuningdek, bozor tuzilmalarining atomizmi va iqtisodiyotni tartibga solishning har tomonlama qamrab oluvchi mexanizmi sifatida mukammal raqobat haqidagi dastlabki taxminlarga qarshi chiqdilar. SHu munosabat bilan, ular berilgan cheklovlar ostida oqilona iqtisodiy ob`ekt tomonidan maksimallashtirilgan deterministik maqsad funktsiyasi g`oyasini tanqid qildilar. Institutsionalistlar ijtimoiy qarama-qarshiliklarga katta e`tibor berishadi. G`arb jamiyati, ularning fikricha, fan va texnika taraqqiyoti 23 darajasi bilan davlat institutlari o`rtasidagi chuqur nomuvofiqlik bilan tavsiflanadigan bosqichga etdi. Iqtisodiy hayot haqiqatlarini o`rganishga to`xtalar ekan, institutsionalistlar, birinchidan, monopollashtirish jarayonlari, bozor tuzilmalarini qayta qurish va bozor mexanizmidagi o`zgarishlar bilan, ikkinchidan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvining kuchayishi bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy hokimiyat muammolarini ta`kidladilar. ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar. Institutsionalistlarning e`tiborini iqtisodiy hokimiyat muammolari, uning turli jihatlari: manbalari, shakllari, ko`lamlari, amalga oshirish usullari, oqibatlari, cheklash usullari; mikro darajada va umuman iqtisodiy tizimdagi hokimiyat, iqtisodiy va siyosiy hokimiyat o`rtasidagi bog`liqlik. Iqtisodiy tadqiqotlar orbitasi davlat siyosatining iqtisodiy rivojlanishga ta`siri, iqtisodiy sohadagi manfaatlar to`qnashuvi bilan bog`liq masalalarni o`z ichiga oladi. Urushdan keyingi davrda Keyns inqilobi iqtisodiy tafakkurga katta ta`sir ko`rsatdi. Davlat tomonidan tartibga solish bilan bog`liq bo`lgan institutsionalizm xususiy va jamoat manfaatlarini birlashtiradigan barqaror va samarali tizimni yaratishga umid qilsa-da, u Keynschilikka erigan emas. Institutsionalistlar doimo iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning muhimligini ta`kidlab, uni jamiyat manfaati muammosi, jamiyat farovonligining mazmunli mezonlari bilan bog`lab kelishgan. SHuning uchun ularning ko`pchiligi bozor nomutanosibligini tuzatish zarurati bilan davlat tomonidan tartibga solishni oqlaydigan keynschilikning torligini ko`rdi. Institutsionalistlar davlat tomonidan tartibga solishning ijobiy roli zarurligini ta`kidlab, sof bozor yondashuvidan tashqariga chiqishga intildi. Institutsional-sotsiologik yo`nalishning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
• rejalashtirish orqali ishlab chiqarishni ijtimoiy nazorat qilish g`oyasini amalga oshirish istagi;
• rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning ijtimoiy muammolarini hal etish bo`yicha amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish;
• mustamlakachilikdan rivojlanayotgan mamlakatlarga meros qolgan qoloqlik va qashshoqlikni bartaraf etish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqishga urinish.
Biroq urushdan keyingi institutsionalizm 1930-yillardagi institutsionalizmdan ham metodologiya, ham nazariy jihatdan farq qildi. 1930-yillarning asosiy muammosi - iqtisodiyotni monopollashtirish va manfaatlar to`qnashuvi - Ikkinchi Jahon urushi tugagandan so`ng, fonga o`tdi. Institutsionalizmning yangi bosqichdagi evolyutsiyasi sanoatchitexnokratik yondashuvning aniq ustunligida namoyon bo`ldi. Industrialistik tushunchalarning ildizlarini T.Veblenning asosiy asarlarida osongina kuzatish mumkin; ammo, 1950-1960-yillarda bu tushunchalar o`zining oldingi tanqidiy ovozini yo`qotdi. Ko`pgina institutsionalistlar yirik biznesni nazariy jihatdan tikladilar, chunki ilmiy va texnologik taraqqiyot u bilan bog`liq edi. Ularning kontseptsiyasiga ko`ra, ilmiy-texnikaviy inqilob fundamental ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal qilishga qodir bo`lgan eng buyuk inqilobdir. Industrializm tamoyillari asosida faoliyat yurituvchi yirik korporatsiyalar ratsionallikning asosiy tashuvchisi va iqtisodiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi sifatida harakat qiladi. 1950-1960-yillarda kapitalizmning davom etayotgan o`zgarishi haqidagi g`oyalar, birinchi navbatda, yirik korporatsiyalar tabiatining o`zgarishi tufayli mashhur bo`ldi. Bu g`oyalar, birinchidan, "menejerlar inqilobi" tushunchasi bilan, ikkinchidan, kapital mulkchilikni demokratlashtirish doktrinasi bilan bog`liq edi. Hal qiluvchi rolni sifat jihatidan yangi bosqich sifatida kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy tizimini ifodalovchi tushunchalar egalladi - "xalq kapitalizmi", "umumiy farovonlik jamiyati" va boshqalar. "Jamiyatning barcha a`zolarining farovonligi". SHu asosda "ijtimoiy nazorat" ning turli nazariyalari ishlab chiqildi, ular kapitalizmni o`zgartirish g`oyasi bilan bir qatorda urushdan keyingi davrning institutsional yo`nalishiga xos edi. Texnologik determinizmning dastlabki variantini taklif qilgan T.Veblenning vorisi J.Gelbreyt zamonaviy kapitalizmning ijtimoiyiqtisodiy hodisalariga texnologik yondashuvni batafsil qo`llaydi. J.Gelbreyt o`zi taklif qilgan islohotlar majmuasini ―yangi sotsializm‖ deb ataydi, bu kapitalizmga qarshi emas, balki butun tizimni barqarorlashtirish uchun faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kuchaytirishni anglatadi. J.Gelbreytning yangi sotsializmi ―aralash iqtisodiyot‖ga mos keladi. Institutsionalistlar qatoriga K. Ayres (1891-1972; madaniyat va xo`jalik faoliyati o`rtasidagi munosabat), J. Kornai (muvozanat tamoyilini tanqid qilish), postindustrial jamiyat nazariyalari mualliflari, konvergentsiya nazariyalari va boshqalar kiradi. 1970-yillarda institutsional nazariyaning ―eski‖ va ―yangi‖ institutsionalizmga bo`linishi kuzatildi.Eski institutsionalizm inqirozi va nazariy yondashuvlarning modifikatsiyasi. 1960-yillarning oxiri — 1970-yillarning boshlarida anʼanaviy institutsionalizm iqtisodiyotda bir qancha qarama-qarshi jarayonlarga va iqtisodiyotda neoklassik nazariyaning tiklanishiga duch keldi. Uning vakillari o`zlarining asosiy tamoyillarini bozor mexanizmining etakchi rolini tan olish bilan uyg`unlashtirish uchun qayta ko`rib chiqishlari kerak edi. Opponentlar institutsionalistlarga ularning faoliyatining tanqidiy, oshkora yo`nalishi iqtisodiy muammolarning ijobiy rivojlanishidan ustun ekanligini ta`kidladilar va 1970-yillarda institutsionalistlar bir qator ijobiy o`zgarishlarga ega bo`ldilar, ularni sintez qilishga urinishlar qilindi. Ijobiyning tanqidiydan ustunligi zamonaviy institutsionalizmning yana bir xususiyatidir.
Neoklassik nazariya (60-yillarning boshlari) zamonaviy iqtisodiy amaliyotdagi real voqealarni tushunishga harakat qilgan iqtisodchilar tomonidan qo'yilgan talablarga javob berishdan to'xtaganining bir qancha sabablari bor:
1. Neoklassik nazariya haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan taxminlar va cheklovlarga asoslanadi va shuning uchun u iqtisodiy amaliyotga mos kelmaydigan modellardan foydalanadi. Kouz bu neoklassik holatni "doska iqtisodiyoti" deb atadi.
2. Iqtisodiyot fani iqtisodiy fan nuqtai nazaridan muvaffaqiyatli tahlil qilinadigan hodisalar (masalan, mafkura, huquq, xulq-atvor normalari, oila) doirasini kengaytiradi. Bu jarayon “iqtisodiy imperializm” deb ataldi. Ushbu tendentsiyaning etakchi vakili Nobel mukofoti sovrindori Garri Bekkerdir. Ammo birinchi marta Lyudvig fon Mizes inson harakatini o'rganadigan umumiy fanni yaratish zarurligi haqida yozgan va buning uchun "prakseologiya" atamasini taklif qilgan.
3. Neoklassitsizm doirasida 20-asr tarixiy voqealari fonida dolzarb boʻlib qolgan iqtisodiyotdagi dinamik oʻzgarishlarni, oʻrganishning ahamiyatini qoniqarli tushuntiruvchi nazariyalar amalda yoʻq. (Umuman olganda, 20-asrning 80-yillarigacha iqtisodiy fan doirasida bu muammo deyarli faqat marksistik siyosiy iqtisod doirasida koʻrib chiqilgan).
Endi Imre Lakatos tomonidan ilgari surilgan fan metodologiyasiga amal qilgan holda, neoklassik nazariyaning paradigmasini (qattiq yadro), shuningdek, “himoya kamarini” tashkil etuvchi asosiy asoslariga to‘xtalib o‘tamiz:
Qattiq yadro:
1. endogen bo'lgan barqaror imtiyozlar;
2. oqilona tanlash (xulq-atvorni maksimal darajada oshirish);
3. bozordagi muvozanat va barcha bozorlardagi umumiy muvozanat.
Himoya kamari:
1. Mulk huquqi o'zgarishsiz qoladi va aniq belgilangan;
2. Ma'lumotlar to'liq foydalanish mumkin va to'liq;
3. Shaxslar o'z ehtiyojlarini ayirboshlash orqali qondiradilar, bu esa dastlabki taqsimotni hisobga olgan holda xarajatsiz sodir bo'ladi.
Lakatos bo'yicha tadqiqot dasturi, qattiq yadroni buzilmasdan qoldirib, aniqlashtirish, mavjudlarini ishlab chiqish yoki ushbu yadro atrofida himoya kamarini tashkil etuvchi yangi yordamchi gipotezalarni ilgari surishga qaratilgan bo'lishi kerak.
Agar qattiq yadro o'zgartirilsa, u holda nazariya o'z tadqiqot dasturiga ega bo'lgan yangi nazariya bilan almashtiriladi.
Keling, neo-institutsionalizm va klassik eski institutsionalizmning neoklassik tadqiqot kun tartibiga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqaylik.
"Eski" institutsionalizm iqtisodiy tendentsiya sifatida 19-20-asrlar bo'yida paydo bo'ldi. U iqtisodiy nazariyaning tarixiy tendentsiyasi, tarixiy va yangi tarixiy maktab deb ataladigan (F. List, G. Shmoler, L. Bretano, K. Buxer) bilan chambarchas bog'liq edi. O'zining rivojlanishining boshidanoq institutsionalizm ijtimoiy nazorat g'oyasini targ'ib qilish va jamiyatning, asosan davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi bilan tavsiflanadi. Bu tarixiy maktabning merosi bo'lib, uning vakillari nafaqat iqtisodiyotda barqaror deterministik munosabatlar va qonunlar mavjudligini inkor etishdi, balki jamiyat farovonligini qat'iy davlat tomonidan tartibga solish asosida erishish mumkin degan g'oyani qo'llab-quvvatladilar. milliy iqtisodiyot.
"Eski institutsionalizm"ning eng ko'zga ko'ringan vakillari: Torshteyn Veblen, Jon Kommons, Uesli Mitchell, Jon Galbreyt. Ushbu iqtisodchilarning ishlarida yoritilgan muhim muammolarga qaramay, ular o'zlarining yagona tadqiqot dasturini shakllantira olmadilar. Kouz ta'kidlaganidek, amerikalik institutsionalistlarning ishi hech qanday natija bermadi, chunki ularda tavsiflovchi materiallar massasini tartibga solish nazariyasi yo'q edi.
Eski institutsionalizm "neoklassitsizmning qattiq yadrosini" tashkil etuvchi qoidalarni tanqid qildi. Xususan, Veblen ratsionallik kontseptsiyasini va unga mos keladigan maksimallashtirish tamoyilini iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlarini tushuntirishda asosiy sifatida rad etdi. Tahlil ob'ekti institutlar tomonidan o'rnatiladigan cheklovlar bilan kosmosdagi odamlarning o'zaro ta'siri emas, balki institutlardir.
Shuningdek, qadimgi institutsionalistlarning ishlari sezilarli fanlararolik bilan ajralib turadi, ular iqtisodiy muammolarga qo'llanilishida sotsiologik, huquqiy va statistik tadqiqotlarning davomi hisoblanadi.
Neoinstitusionalizmning peshqadamlari Avstriya maktabining iqtisodchilari, xususan Karl Menger va Fridrix fon Xayeklar bo'lib, ular iqtisodiyotga evolyutsion usulni kiritdilar, shuningdek, jamiyatni o'rganuvchi ko'plab fanlarning sintezi masalasini ko'tardilar.
Zamonaviy neo-institutsionalizm Ronald Kouzning “Firma tabiati”, “Ijtimoiy xarajatlar muammosi” kabi kashshof asarlaridan kelib chiqadi.
Neoinstitusionalistlar, birinchi navbatda, uning mudofaa yadrosini tashkil etuvchi neoklassitsizm qoidalariga hujum qilishdi.
1) Birinchidan, ayirboshlash xarajatsiz sodir bo'ladi degan asos tanqid qilindi. Bu pozitsiyani tanqid qilishni Kouzning birinchi asarlarida topish mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, Menger o'zining "Siyosiy iqtisod asoslari" asarida ayirboshlash xarajatlarining mavjudligi va ularning sub'ektlarni almashtirish qarorlariga ta'siri haqida yozgan.
Iqtisodiy ayirboshlash uning har bir ishtirokchisi ayirboshlash aktini amalga oshirib, mavjud tovarlar to'plami qiymatiga ma'lum bir qiymat o'sishini olgan taqdirdagina sodir bo'ladi. Buni Karl Menger “Siyosiy iqtisod asoslari” asarida ayirboshlashda ikki ishtirokchi bor degan taxminga asoslanib isbotlaydi. Birinchisi W qiymatiga ega bo'lgan A yaxshi, ikkinchisi esa bir xil W qiymatiga ega B yaxshi. Ular o'rtasida sodir bo'lgan ayirboshlash natijasida birinchi iroda ixtiyoridagi tovarlar qiymati. W + x, ikkinchisi esa - W + y bo'lsin. Bundan xulosa qilish mumkinki, ayirboshlash jarayonida har bir ishtirokchi uchun tovarning qiymati ma'lum miqdorda oshgan. Bu misol shuni ko'rsatadiki, ayirboshlash bilan bog'liq faoliyat vaqt va resurslarni behuda sarflash emas, balki bir xil samarali faoliyat boylik ishlab chiqarish sifatida.
Ayirboshlashni o'rganayotganda, ayirboshlash chegaralarida to'xtab qolmaslik mumkin emas. Ayirboshlash har bir birja ishtirokchisining ixtiyoridagi tovarning qiymati, uning hisob-kitoblariga ko‘ra, ayirboshlash natijasida olinishi mumkin bo‘lgan tovar qiymatidan kam bo‘lsa, amalga oshiriladi. Bu tezis birjaning barcha kontragentlariga tegishli. Yuqoridagi misolning simvolizmidan foydalanib, agar W(A) 0 va y > 0 bo'lsa, almashinuv sodir bo'ladi.
Hozirgacha biz ayirboshlashni xarajatsiz jarayon deb hisobladik. Lekin real iqtisodiyotda har qanday ayirboshlash harakati ma'lum xarajatlar bilan bog'liq. Bunday ayirboshlash xarajatlari tranzaksiya xarajatlari deb ataladi. Ular odatda "axborotni to'plash va qayta ishlash xarajatlari, muzokaralar olib borish va qarorlar qabul qilish xarajatlari, shartnomaning bajarilishini monitoring qilish va huquqiy himoya qilish xarajatlari" deb talqin qilinadi.
Tranzaksiya xarajatlari kontseptsiyasi neoklassik nazariyaning bozor mexanizmining ishlashi xarajatlari nolga teng degan tezislariga zid keladi. Bu taxmin iqtisodiy tahlilda turli institutlarning ta'sirini hisobga olmaslik imkonini berdi. Shuning uchun agar tranzaksiya xarajatlari ijobiy bo'lsa, iqtisodiy va ijtimoiy institutlarning iqtisodiy tizim faoliyatiga ta'sirini hisobga olish kerak.
2) Ikkinchidan, tranzaksiya xarajatlarining mavjudligini e'tirof etgan holda, ma'lumotlarning mavjudligi haqidagi tezisni qayta ko'rib chiqish zarurati tug'iladi. Ma'lumotlarning to'liq emasligi va nomukammalligi haqidagi tezisni tan olish yangi istiqbollarni ochadi. iqtisodiy tahlil, masalan, shartnomalarni o'rganishda.
3) Uchinchidan, taqsimotning betarafligi va mulkiy huquqlarning spetsifikatsiyasi haqidagi tezis qayta ko'rib chiqildi. Ushbu yo'nalishdagi tadqiqotlar mulk huquqi nazariyasi va tashkilotlar iqtisodiyoti kabi institutsionalizm sohalarini rivojlantirish uchun boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qildi. Ushbu sohalar doirasida sub'ektlar iqtisodiy faoliyat“Iqtisodiy tashkilotlarga “qora quti” sifatida qarash to‘xtadi.
"Zamonaviy" institutsionalizm doirasida neoklassitsizmning qattiq yadro elementlarini o'zgartirish yoki hatto o'zgartirishga urinishlar ham amalga oshirilmoqda. Avvalo, bu oqilona tanlovning neoklassik asosidir. Institutsional iqtisodiyotda klassik ratsionallik cheklangan ratsionallik va opportunistik xatti-harakatlar haqidagi taxminlar bilan o'zgartiriladi.
Tafovutlarga qaramay, neoinstitusionalizmning deyarli barcha vakillari institutlarni iqtisodiy agentlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga ta'sir qilish orqali ko'rib chiqadilar. Bunda inson modeli bilan bog'liq quyidagi asosiy vositalar qo'llaniladi: uslubiy individualizm, foydalilikni maksimallashtirish, cheklangan ratsionallik va opportunistik xatti-harakatlar.
Zamonaviy institutsionalizmning ba'zi vakillari bundan ham uzoqroqqa borishadi va iqtisodiy odamning foydaliligini maksimal darajada oshirish xatti-harakatining asosini shubha ostiga qo'yishadi va uni qoniqish printsipi bilan almashtirishni taklif qilishadi. Tran Eggertsson tasnifiga ko'ra, ushbu tendentsiya vakillari institutsionalizmda o'zlarining tendentsiyalarini - Yangi institutsional iqtisodni shakllantiradilar, ularning vakillari O. Uilyamson va G. Simon deb hisoblanishi mumkin. Shunday qilib, neo-institutsionalizm va yangi institutsional iqtisod o'rtasidagi farqlar ular doirasida qanday shartlar - "qattiq yadro" yoki "himoya kamari" almashtirilishi yoki o'zgartirilishiga qarab aniqlanishi mumkin.
Neoinstitusionalizmning asosiy vakillari: R. Kouz, O. Uilyamson, D. Nort, A. Alchian, Saymon G., L. Thevenot, K. Menard, J. Byukenan, M. Olson, R. Pozner, G. Demsetz, S. Pejovich, T. Eggertsson va boshqalar.
Hozirgi vaqtda neoinstitusionalizm kontseptsiyasi g'oyalari iqtisodiy bilimlarning ko'plab tarmoqlari asosida yotadi. Keling, asosiylarini qisqacha nomlaymiz va tavsiflaymiz:
1) Mulk huquqi nazariyasi. Uning asoschilari: A. Alchian, R. Kouz, J. Barzel, L. de Alesi, G. Demsets, R. Pozner, S. Pejovich, O. Uilyamson, E. Fyurobotn.
Mulk huquqi nazariyasidagi markaziy tushuncha “mulk huquqi”ning o‘zidir.
“Mulkiy huquqlar deganda tovarlarning mavjudligi munosabati bilan vujudga keladigan va ulardan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan odamlar o'rtasidagi ruxsat etilgan xulq-atvor munosabatlari tushuniladi. Ushbu munosabatlar har qanday shaxs boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatlarida rioya qilishi yoki ularga rioya qilmaslik xarajatlarini o'z zimmasiga olishi kerak bo'lgan tovarlarga nisbatan xatti-harakatlar normalarini belgilaydi. U moddiy ob'ektlar va inson huquqlari (saylov huquqi, chop etish va boshqalar) ustidan vakolatlarni qamrab oladi.
Jamiyatdagi mulk huquqlarining hukmron tizimi - bu jamiyatning alohida a'zolari bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan noyob resurslarga nisbatan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar yig'indisidir. (Peyovich, Furobotn).
Jamiyat nuqtai nazaridan, mulk huquqi individual agentlar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi o'yin qoidalari sifatida ishlaydi.
Shaxs nuqtai nazaridan, mulk huquqi ma'lum bir resurs to'g'risida qaror qabul qilish uchun vakolatlar to'plami sifatida ishlaydi.
Shaxs o'zining turli maqsadlarini amalga oshirish uchun faqat o'ziga tegishli bo'lgan mulkiy huquqlar to'plami ustidan nazoratni amalga oshiradi. Mulk huquqi nazariyasiga oid adabiyotlarda A. Onorening tasnifi eng keng tarqalgan. Bunga quyidagilar kiradi:
1. Egalik, ya'ni. narsa ustidan eksklyuziv jismoniy nazorat.
2. Foydalanish huquqi, ya'ni narsadan shaxsiy foydalanish.
3. Boshqaruv huquqi, ya'ni narsadan qanday va kim tomonidan foydalanilishini hal qilish.
4. Daromad olish huquqi, ya'ni. narsadan oldingi shaxsiy foydalanish yoki undan boshqa shaxslarga foydalanishga ruxsat berish (boshqacha aytganda, o'zlashtirish huquqi) natijasida kelib chiqadigan foydalar to'g'risida.
5. Buyumning kapital qiymatiga bo'lgan huquq, bunda ashyoni begonalashtirish, iste'mol qilish, isrof qilish, o'zgartirish yoki yo'q qilish huquqini nazarda tutadi.
6. Xavfsizlik huquqi, ya'ni. ekspropriatsiyadan immunitet.
7. Meros bo'yicha yoki vasiyatnoma bo'yicha narsalarni o'tkazish huquqi.
8. Abadiylik huquqi.
9. Zararli foydalanishni taqiqlash, ya'ni. narsadan boshqalarga zarar yetkazadigan tarzda foydalanishdan saqlanish majburiyati.
10. Jarima shaklida javobgarlik huquqi, ya'ni. qarzni to'lash uchun narsalarni olish imkoniyati.
11. Qoldiq xarakterga bo'lgan huquq, ya'ni. "O'tkazish muddati tugaganidan keyin yoki boshqa sabablarga ko'ra kuchini yo'qotgan taqdirda kimgadir berilgan vakolatlarning tabiiy ravishda qaytarilishini" kutish.
Har qanday ayirboshlash akti mulkiy huquqlar to'plamining almashinuvi sifatida qaraladi. Mulk huquqini o'tkazish doirasi shartnoma bilan belgilanadi.
Mulk huquqi nazariyasida muhim o'rinni turli mulkiy tizimlarda mulk huquqi va asosiy-agent munosabatlarini spetsifikatsiyalash muammolari egallaydi.
2) Tranzaksiya xarajatlari nazariyasi. Asosiy vakillari: R. Kouz va O. Uilyamson.
3) Iqtisodiy tashkilotlar nazariyasi. Asosiy vakillari: F.Nayt, R.Kouz, A.Alchian, G.Demsets, O.Uilyamson, K.Menard.
Ushbu nazariya doirasida firma tranzaktsion yondashuv prizmasi orqali shartnomalar tarmog'i, axborotni qayta ishlash va uzatish tizimi, iqtisodiy kuch va mulk ustidan nazoratni ta'minlash tuzilmasi va boshqalar sifatida qaraladi.
3) Huquq iqtisodiyoti. Vakillar: R. Kouz, R. Pozner, G. Bekker.
Huquq iqtisodiyotining kontseptual asosini quyidagicha ifodalash mumkin:
Bu agentlarning nafaqat bozor, balki bozorga oid bo'lmagan qarorlar qabul qilishda (masalan, qonunni buzish yoki buzmaslik, sudga da'vo qo'zg'atish yoki qo'zg'atmaslik va h.k.) o'zini oqilona maksimallashtiruvchi sifatida tutishidan kelib chiqadi.
Huquqiy tizim, bozor kabi, tanqis resurslarni taqsimlashni tartibga soluvchi mexanizm sifatida qaraladi. Aytaylik, o'g'irlik holatida, xuddi sotishda bo'lgani kabi, qimmatli resurs bir agentdan boshqasiga o'tadi. Farqi shundaki, bozor ixtiyoriy bitimlar bilan shug'ullanadi, huquq tizimi esa taraflardan birining roziligisiz amalga oshiriladigan majburiy bitimlar bilan shug'ullanadi. Ko'pgina majburiy operatsiyalar tranzaksiya xarajatlari shunchalik yuqori bo'lganida sodir bo'ladi, shuning uchun ixtiyoriy operatsiyalarni amalga oshirish mumkin emas. Misol uchun, avtoulov haydovchilari barcha piyodalar bilan mumkin bo'lgan jarohatlar uchun kompensatsiya to'lash haqida oldindan muzokara qila olmaydi. Majburiy "bitimlar" ko'pchilik fuqarolik va jinoiy huquqbuzarliklarni o'z ichiga oladi.
Biroq, majburiy xarakterga qaramay, bunday operatsiyalar qonunchilik tizimi tomonidan belgilangan ma'lum narxlarda amalga oshiriladi. Bunday yashirin narxlar sud qarorlari, pul kompensatsiyasi va jinoiy jazolardir. Shuning uchun iqtisodiy tahlil apparati nafaqat ixtiyoriy, balki ixtiyoriy operatsiyalarga ham tegishli bo'lib chiqadi.
Huquq iqtisodida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning turli yuridik institutlarga qanday munosabatda bo'lishlari batafsil tahlil qilinadi.
Huquq iqtisodida savol ham tahlil qilinadi: iqtisodiy omillar ta'sirida huquqiy normalarning o'zi qanday o'zgaradi. Bu yerdagi tahlilning asosiy asosi huquqiy institutlarni shakllantirishda samaradorlik tamoyiliga amal qilish tezisidir.
4) Jamoat tanlovi nazariyasi. Asosiy vakillari: J. Byukenan, G. Tulloch, K. Ok, M. Olson, D. Myuller.
Ommaviy tanlov nazariyasi makroiqtisodiy qarorlar qabul qilishning siyosiy mexanizmini tahlil qiladi, boshqacha aytganda, bu yerda tahlil ob’ekti “siyosiy bozorlar” hisoblanadi.
5) Yangi iqtisodiy tarix. Vakillar: D. Nort, R. Vogel, J. Uollis.
Bu nazariya tarixiy jarayonni institutlar evolyutsiyasi, mulk huquqi nazariyasi va tranzaksiya xarajatlari nuqtai nazaridan izohlashga harakat qiladi.
Iqtisodiy modellarni qurishda institutsional va neoklassik yondashuv. Eski va yangi institutsionalizm.
Neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaning yetakchi olimlari (R. Kouz, O. Uilyamson, D. Nort, A. Alchian, G. Simon, K. Menard, J. Byukenan, M. Olson,) vakillari.
Institut tushunchasi. Iqtisodiy institutlar va ularning tipologiyasi. muassasalar va qoidalar. Muassasalar, bozorlar va tashkilotlar. Rasmiy va norasmiy institutlar. Institutlarning shakllanishida davlatning roli.
Pravoslav iqtisodiyotda iqtisodiy odam modeli. Iqtisodiy insonning muqobil modellari. Iqtisodiy va sotsiologik odam.
Ratsionallik tushunchasi. mantiqiy xulq-atvor. Maksimallashtirish printsipi. Qoniqishni maksimal darajada oshirish. Ratsional tanlash nazariyasi va uning xususiyatlari. Iqtisodiyot nazariyasida qaror qabul qilish nazariyasi. Ratsionallik shakllari. Ijtimoiy motivatsiya va oqilona xulq-atvor. Institutsional tahlilning xulq-atvor asoslari. Cheklangan ratsionallik va opportunizm.
Axloqiy me'yorlar va iqtisodiy xatti-harakatlar. Preferentsiyalarni shakllantirish va muvofiqlashtirish. Etika va qadriyat ratsionalligi. Iqtisodiy etika institutining evolyutsiyasi.