Institutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari. Institutsional irodaning genezisi

Institutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari.

Torshteyn Veblen (1857-1929) – institutsionalizmning ijtimoiypsixologik (texnokratik) versiyasining etakchisi iqtisod va sotsiologiya sohasidagi yirik asarlar muallifi, unda u CHarl`z Darvinning tabiat evolyutsiyasi nazariyasiga asoslanadi. Barcha ijtimoiy munosabatlarning o`zaro bog`liqligi va o`zaro bog`liqligi printsipi, shu jumladan u iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik. T.Veblen ―Institutlar o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlarning natijasidir, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va shuning uchun‖ hozirgi zamon talablariga to`liq mos kelmaydi, ya`ni odatiy fikrlash usullari va umumiy qabul qilingan hatti-harakatlar. Demak u shunday xulosaga keladiki, ularni evolyutsiya qonunlariga muvofiq ―hozirgi zamon talablariga‖ yangilash kerak, ya`ni odatiy fikrlash usullari va umumiy qilingan hatti-harakatlar. Asosiy asarlarining nomlari ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasi‖ (1899), ―Mahorat instikti‖ (1914), ―Muhandislar va narx tizimi‖ (1921), ―Yo`qlar mulki‖ (1923) va boshqalar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi muammolariga alohida qarashlarini ta`kidlaydi. Buning asosiy nazariy qoidalari sirasiga quyidagilar kiradi: U jamiyatning evolyutsion o`zgarishiga bo`lgan ishonchini CHarl`z Darvinning tabiat evolyutsiyasi nazariyasining o`ziga xos sinishiga asoslanadi – ―jamiyatdagi inson hayoti, xuddi boshqa turlarning hayoti kabi, bu kurash va mavjudlikdir va shuning uchun u tanlash va moslashish jarayonidir. Ijtimoiy tuzumning evolyutsiyasi ijtimoiy institutlarning tabiiy tanlanish jarayoni edi‖. SHu bilan birga, u ―sinfiy ekspluatatsiya‖ va ishchilar sinfining ―tarixiy missiyasi‖ haqidagi marksistik qoidalarni inkor etadi – odamlarning iqtisodiy motivlari birinchi navbatda ota-ona tuyg`ulari, bilimga instiktiv hohish va bajarilgan ishning yuqori sifati bilan bog`liq. ―Bo`sh vaqt sinfi‖ nazariyasida ―egalik qiluvchi noishlab chiqarish‖ sinfining iqtisodiy jarayonga munosabati T.Veblen ―ishlab 8 chiqarish emas, ekspluatatsiya, foydalilik emas‖ munosabati sifatida tavsiflanadi. Yirtqichlik yoki parazitlik qonunlari. Ijtimoiy tuzilmaning evolyutsiyasi bu ―mavjudlik uchun kurashda‖ institutlarning ―tabiiy tanlanish jarayoni‖. P.Samuel`son bu pozitsiya haqida shunday yozadi: ―Ustozim Jozef SHumpeter bir marta to`g`ri ta`kidlagan ediki, insonnning empirik-induktiv usulni tizimli ravishda namoyon qila oladigan ―mantiqiy hayvon‖ sifatida harakat qilish qobiliyatining o`zi Darvinizm kurashining bevosita natijasidir‖. Veblen islohotlari kontseptsiyasi nomarksistik pozitsiyaga ega. Faqat moliyaviy faoliyat bilan shug`ullanuvchi rentachilarning ―parazit‖ turmush tarzini tanqid qilib, "sanoat" sohasining ―biznes‖ olamiga bo`ysunishini moliyachilar va maksimal foyda olishga intilayotgan yirik tadbirkorlar timsolida qoralab, keyingi evolyutsiyani taklif qildi. Jamiyatni inqilob va ―proletariat diktaturasi‖ emas, balki islohot yo`li bilan rivojlantirdi va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligini optimallashtirish va oshirish maqsadini ko`zlagan muhandislik-texnik ziyolilarning o`sib borayotgan roli doimo ―o`ziga qaramlikka olib keladi‖ deb faraz qildi. Ular bo`yicha va shuning uchun hokimiyatni o`z vakillariga topshirishga ―texniklar kengashi‖ ―Sanoat tizimi‖ monopolistlarga xizmat qilishni to`xtatadi, chunki texnokratlar va sanoatchilarning maqsadi foyda emas, balki manfaatlar xizmatidir.

1. 
   Institutsional irodaning genezisi.
   

Zamonaviy institutsional nazariyaning an`nalari ba`zi ―nozik mohiyatlarni‖ hisobga olishni nazarda tutadi. Masalan, D.Nort nazariyasi qaror qabul qilishning kognitiv mexanizmlarini hisobga oladi [24, c. 255]. Bashoratni rivojlantirish amaliyotida jamoaviy sezgi qo`llaniladi [27, 1993]. B.Klark bundan ham uzoqroqqa boradi va tahlilga iroda tushunchasini, jumladan, jamoaviy irodani kiritadi. Bunday qadam ko`p jihatdan ramziydir, chunki irodaning sirli tushunchasi bo`lmasa, barcha nazariy konstruktsiyalar parchalanadi va o`z mazmunini yo`qotadi. Shu munosabat bilan, keling, universitet kabi 9 yirik korporatsiyaning ixtiyoriy komponentining kristallanish jarayonini batafsil ko`rib chiqaylik. Birinchi bosqichda amalga oshirilishi kerak bo`lgan yangi tashkiliy g`oya paydo bo`ladi. Darhaqiqat, ko`pincha hatto bitta emas, ko`p g`oyalar mavjud, ularning ba`zilari bir-biri bilan bog`liq, ba`zilari raqobatlashadi; ushbu g`oyalarning aksariyati tizimli amalga oshirish bosqichidan oldin yoki keyin yo`q qilinadi. Ikkinchi bosqichda, qoida tariqasida, g`oya u bilan tajriba o`tkazish orqali tekshiriladi. Agar natija ijobiy bo`lsa va g`oya hali ham amalga oshirilishi mumkin bo`lsa, unda uchinchi bosqich o`tkaziladi, unda o`zgarishlarni tizimli amalga oshirish to`g`risida yagona ixtiyoriy qaror qabul qilinadi. Ushbu bosqichda bunday qarorlar universitet hayotining tanlangan bir nechta ishtirokchilarining huquqidir. To`rtinchi bosqichda kashshoflar qarorni hayotga tatbiq etadilar va individual muvaffaqiyatlarga erishadilar. Muvaffaqiyat nafaqat u bilan bevosita bog`liq bo`lganlarni, balki yaqin atrofda ishlaydigan va voqealar rivojini kuzatadiganlarni ham ilhomlantiradi. Beshinchi bosqichda muvaffaqiyatni bunday idrok etish natijasida qulay hissiy muhit shakllanadi, bu esa o`zgarishlarni tizimli ravishda amalga oshirish bo`yicha ko`p ixtiyoriy qarorni keltirib chiqaradi, bu esa ommaviy tadbirkorlikni boshlaydi. Ushbu bosqichda samarali g`oya nihoyat va haqiqatan ham ommani egallaydi, bu o`zgarishlar to`g`risida kollegial kelishilgan qaror qabul qilish imkonini beradi, bu esa universitetning ko`plab bo`limlari jamoaviy tadbirkorlikka muvaffaqiyatli jalb qilingan oltinchi bosqichda ko`p muvaffaqiyatlarga olib keladi. Agar muvaffaqiyat universitet xodimlariga etarlicha uzoq vaqt davomida hamroh bo`lsa, u menejmentga yangi yondashuvlarni birlashtiradi, ularni ettinchi bosqichda institutsional me`yorga aylantiradi va tegishli tadbirkorlik muhiti bilan universitet madaniyatining elementiga aylantiradi. Sakkizinchi bosqichda o`rnatilgan madaniyatning o`zi innovatsion o`zgarishlarni barqaror jarayonga aylantirib, jamoaviy tadbirkorlikning yangi novdalarini boshlaydi. Dushman kuchlarning barcha to`siqlari va 10 hatto fitnalariga qaramay, juda mustahkam muvaffaqiyat hikoyasining to`planishi sizga ozgina bezashga imkon beradi.hodisalar va shu tariqa to`qqizinchi bosqichda doston hosil qilish, ya`ni. Universitetning innovatsion uslubi haqida stilize qilingan va ruhiy afsona. Boston universitet brendining muhim elementiga, uning yuksak obro`-e`tiborining asosiga, imidji va nufuzining ifodasiga aylanadi. O`z navbatida, Boston universitet madaniyatining timsoliga aylanib, nafaqat jamoaviy tadbirkorlikni rag`batlantiradigan, balki uni o`ninchi bosqichda deyarli bahssiz xatti-harakatlar modeliga aylantiradigan o`ziga xos ma`naviy-ruhiy muhitni shakllantiradi; Bu endi samarali jamoaviy majburiyatdir. Shunday qilib, PU bosqichma-bosqich rivojlanadi. Bu sxematik tarzda 2-rasmda ko`rsatilgan, bu erda biz aqliy va amaliy sohalarning doimiy ikki tomonlama konjugatsiyasini ta`kidladik. Ushbu diagramma an`anaviy universitetning tadbirkorlik universitetiga evolyutsiyasini tushunish uchun kalit hisoblanadi. B.Klark to`g`ri ta`kidlaganidek, PU ma`lum bir intilishni aks ettiruvchi iroda g`ishtlaridan qurilgan. Aytishimiz mumkinki, Pular o`z xarakterini va uslubini asta-sekin o`zgartiradigan kichik bog`langan ixtiyoriy harakatlar, istak harakatlari to`playdi. Bu erda odamlar o`z xohish-istaklari, ehtiyojlari va manfaatlarini emas, balki ularni yaratgandan ko`ra topishlari muhimdir. Dastlabki ixtiyoriy qaror istak nima bo`lishini, qiziqish qanday bo`lishini belgilaydi. Shuning uchun hamma universitetlar Puga aylanmaydi – ko`pchilik qiyin qarorlarni qabul qilishdan bosh tortadi va turg`un korporatsiyalarning g`ayritabiiy taqdiriga rozi bo`ladi.