Integratsiya O‘zbekistonning jahon xo‘jaligi tizimiga kirib borishining asosi Reja

Iqtisodiy integratsiyaning milliy davlatlar iqtisodiyotiga ta’siri.
Yevropa hamjamiyati yuzaga kelgunga qadar iqtisodiyot fanida «iqtisodiy integratsiya» termini ma’lum emas edi. Biroq milliy davlatlar orasidagi «bozorlar integratsiyasi» va «siyosat integratsiyasi» kabi jarayonlar uzoq vaqtlardan beri mavjud. Yagona miliiy bozorlar savdoning stixiyali rivojlanishi va mehnat taqsimoti natijasida shakllanib keldi. Bu jarayonlaming yuqori bosqichi sifatida birlashgan xalq xo‘jaligi komplekslarining yuzaga kelishi bo‘ldi. Yevropa integratsiyalashuvining yo‘li ham shu kabi bo‘ldi: yagona ichki bozor yaratildi, Yevropa hamjamiyati bo‘ylab yagona iqtisodiy qonunchilik tizimi va yagona (yoki hech bo'lmaganda uyg‘unlashgan) iqtisodiy siyosat olib borila boshlandi. Biroq alohida olingan milliy davlatlar ichidagi birlashtiruvchi jarayonlar bilan davlatlararo birlashtiruvchi jarayonlar orasida jiddiy sifat jihatidan farqlar mavjud edi.
3. O‘zbekistonning integratsion jarayonlardagi ishtiroki
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, ham siyosiy, ham iqtisodiy sohada ko‘pgina yutuqlarga erishdi. Respublikamizning jahon hamjamiyatida faol ishtirok etishi va o‘zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan ko‘p tomonlama siyosat yuritishi davlatimizning jahon xo‘jaligida tutgan o‘mini mustahkamlashning muhim shartidir. Endilikda o‘zbekiston tashqi siyosat maydonida borgan sari munosib o‘rin egallamoqda. Biz qo‘ygan ko‘pgina amaliy qadamlar o‘zbekistonning xalqaro hamjamiyatda uzoq muddat mobaynida yaratuvchilik faoliyati bilan shug‘ullanish istiqboliga mo‘ljallangandir. Boshqa davlatlar bilan bo‘ladigan iqtisodiy integratsiya davlatning har xil ehtiyojlarini qondirish va samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga, millatlar va elatlaming yaqinlashuviga, aholining turmush darajasini oshirishga yordam beradi. Har qanday davlat xoh kichik, hoh katta boisin, iqtisodiy integratsiyasiz rivojlanishi tez bormaydi. Buni ko‘pgina davlatlar o‘z tajribalarida isbotlashdi. Iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan o‘zbekiston Respublikasi siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlanishiga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy integratsiya iqtisodiyotga bevosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini beradi: Tovarlar, kapitallar, xizmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi; ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli va arzon tovarlar ishlab chiqariladi; iste’molchilaming talabi ortib boradi; taklif qilinadigan tovarlar nomenklaturasi ko‘payadi; bozorlammg rivojlangan shakllari paydo boiadi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo‘qolib boradi; yangi kuchli umumiy iqtisodiyot shakllanadi; milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi, kishilar hayoti farovonligi oshadi va h. Bu natijalarga erishish uchun 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, rivojlangan va rivojlanayotgan, qolaversa, Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan hamkorlikka erishishga harakat qilishi kerak. O ‘zbekiston dunyo xo4jaligi tizimiga kirib borar ekan, uning xalqaro iqtisodiy aloqalari uzoq va yaqin xorijiy mamlakatlari bilan taraqqiy yetmoqda. O‘zbekistonning MDH va Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti kabi integratsiya uyushmalarida ishtirok etishi mamlakatimizning dunyo miqyosidagi obro'-e’tiborini yanada orttiradi. O‘zbekiston Respublikasi a’zo boiib kirgan eng muhim birlashmalardan biri - Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligi (MDH) boiib, u 1991 -yil dekabrda tuzilgan. Hozir MDH ga Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi, Belarus Respublikasi, Qozogiston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi, Qirgiziston Respublikasi, Moldova Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Turkmaniston Respublikasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi va Ukraina kiradi. 0 ‘zbekiston sobiq Ittifoq respublikalari bilan aloqalarga katta ahamiyat berib, awalboshdanoq Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligini tuzish g‘oyasini qo‘llab-quwatladi. Bunday hamkorlikka ham do'stlik mamlakatlarining hududiy yaqinligi va iqtisodiy jihatdan bog‘langanligi emas, balki chuqur tarixiy, madaniy va ma’naviy alokalar, katta tarixiy davr mobaynida xalqlarimizning taqdiri mushtarakligi ham asos bo‘lmoqda. o‘zbekistonning MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligi mexanizmini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari iqtisodiy erkinlashtirish, uni bozor tamoyillariga izchillik bilan o‘tkazish, xo‘jalik tuzilmasini qayta qurishdan iborat umumiy yo‘l bilan belgilanadi. MDH davlatlari 0 ‘zbekistonning asosiy savdo iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi.
Ulaming hissasiga respublika tashqi savdo umumiy hajmining 30% dan ortig‘i to‘g‘ri keladi. o‘zbekiston va MDH mamlakatlari mol ayirboshlash dinamikasi tenglik va o‘zaro foydali tamoyillarga asoslangan, savdo-iqtisodiy munosabatlarning izchil rivojlanayotganligidan dalolat beradi. 2000-2007-yillar davomida 0 ‘zbekiston bilan yirik savdo aloqalarini olib bomvchi davlatlar Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina hisoblanadilar. Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlari bilan iqtisodiy munosabatlarning shakli va tarkibi tubdan o‘zgarib bormoqda. O'zbekistonning mavqei tobora mustag‘kamlanmoqda. MDHdagi ko‘pgina mamlakatlar bilan savdo-to‘lov sohasida 0 ‘zbekiston ijobiy saldoga egadir. Rossiya 0 ‘zbekistonning eng muhim savdo hamkori hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasidan asosan paxta tolasi, oziq-ovqat, mashina va uskunalar, yonilg‘i mahsulotlari, kimyo mahsulotlari eksport qilinadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilish mintaqaning rivojlanishi va davlatlar iqtisodi uchun muhim ahamiyatga ega. 0 ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov integratsiya haqida gapirar ekan, manfaatlar birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanadi. «Biz integratsiya jarayonlari va bozor islohatlarini rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozomi shakllantirishga alohida ahamiyat beramiz.
Faqat o‘zining tor milliy qobig‘ida qolib ketmagan bozorgina xorijiy investitsiyalaming katta oqimini jalb qilib, mintaqa mamlakatlarining barqaror rivojlanishi va farovonligini ta’minlay oladi» o‘zbekistonning mavqei mintaqada ahamiyatli bo‘lishiga qaramay, bir qancha geografik-siyosiy omillar mamlakatning strategik imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Mamlakat qolgan Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi singari dengizga chiqish yo‘liga ega bo‘lmaygina qolmay, balki jahon transport kommunikatsiyalariga erkin kira olmaydigan davlatlar bilan qurshab olingan. Ammo shular bilan bir qatorda suv resurslarining cheklanganligi, Farg‘ona vodiysida aholining zichligi, qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan aholi salmog‘i katta ekanligi respublikamizda integratsiya jarayonlarini rivojlantirishni to‘xtatmaydi. 0 ‘zbekiston Republikasi 1992-yilda Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti (IHT) a’zosi bo‘ldi. IHT Afg‘oniston Islom Davlati, Ozarbayjon Respublikasi, Eron Islom Respublikasi, Qozog'iston Respublikasi, Pokiston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi, Turkiya Respublikasi, Turkmaniston Respublikasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi kabi davlatlami birlashtiradi. 1992-yilda Tehronda oliy darajadagi IHT uchrashuvi paytida e’lon qilingan axborotda IHT a’zolarining iqtisodiy farovonligi yo‘lida ko‘ptomonlama mintaqaviy hamkorlikni ko'zda tutuvchi maqsadlar va vazifalar e’lon qilindi. o‘zbekistonning Iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga integratsiyalashuvi transport, aloqa, savdo, investitsiya va energetika singari ustuvor sohalami rivojlantirish uchun imkoniyat yaratadi. Bu sohalardagi hamkorlik jarayonlarini jadallashtirish imkonini beradi. Tranzit savdo, mintaqa ichida xalqaro huquqiy me’yorlarga muvofiq bojxona tadbirlarining umumiy tizimini yaratish yuzasidan loyihalar amalga oshirilmoqda. Tuikmaniston va o‘zbekistonni Afg‘oniston orqali Karachi va Gvadar portlari bilan birlashtiruvchi tranzit yo'llariga alohida e’tibor berilmoqda. Termiz-Hirot-Qandahor-Chaman temir yo‘li va uning Hirot-Kushka, Kirmon-Zohidon, Astare (Ozarbayjon)- Resht-Qazvin tarmoqlari bilan, shuningdek, Avn ko‘li atrofidan aylanib o£tuvchitemir yo‘lni tugallash maqsadida ularga ham ustivor ahamiyat berilishi lozim. Mintaqada gaz va neft o’tkazish tarmoqlarini rivojlantirish rejalari ishlab chiqildi va ma’qullandi. Bunda Turkmanistondan Eron va Turkiya orqali Pokistonga, shuningdek, Erondan Pokistonga o‘tadigan gaz quvurlari qurilishi alohida e’tiborda turibdi. IHT a’zosi bo‘lgan Markaziy Osiyodagi boshqa mamlakatlar ham bu gaz quvurlaridan foydalanishlari mumkin. IHT a’zosi bo‘lgan mamlakatlar o£rtasidagi savdoni yanada rivojlantirish maqsadida boshqa mintaqalardagi va jahon savdo muhitidagi tajribani hisobga olgan holda erkin savdo mintaqasi 2002-yil 10-iyunda Qozog‘iston? Xitoy Xalq Respublikasi, Qirg‘iziston, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston va O'zbekiston davlat boshliqlari tomonidan Shanxay hamkorlik Tashkilotining xartiyasi - asosiy nizom hujjatiga qo‘l qo'yildi. o‘zbekiston bu tashkilotga 2001-yilda a’zo bo‘lgan edi. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo bo‘lish — o‘zbekiston va tashkilot a’zolari uchun ikki tomonlama manfaatli. Ishtirokchi davlatlar uchun O’zbekiston muhim strategik sherik bo‘lib hisoblanadi. Chunki tarixiy «Buyuk Ipak Yocli»ning qayta tiklanishida 0 ‘zbekistonning ishtiroki muhim ahamiyatga egadir. 0 ‘zbekiston uchun esa bu Yevropa va Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga chiqish uchun ishonchli yo‘l hisoblanadi va ishtirokchi mamlakatlar bilan turli yo‘nalishdagi aloqalami rivojlantirish imkoniyatini beradi. 0 ‘zbekistonda sodir boiayotgan o‘zgarishlaming boshlang‘ich nuqtasi sifasida mamlakat iqtisodiy rivojlanish modelining o‘zgarganligini olish mumkin. Respublikada chorak asr davomida mavjud bo‘lgan qisman yopiq (izolyatsion) va importni o‘mini bosish iqtisodiyoti o‘z vazifasini bajarib bocldi va rivojlanishning yangi bosqichi, birinchi navbatda, tashqi bozorlarga chiqish zarurati bilan dolzarb bo'lib qoldi.
Davlat boshqaruvida amalga oshirilayotgan islohotlar, o‘zbekistondagi iqtisodiy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan liberalizatsiya ham shundan dalolat beradi. Tabiiyki, bunday qat’iy islohotlar Tosh kentning tashqi siyosatini o‘zgartirmasdan qo‘ymaydi. Garchi uning strategik tamoyillari o‘zining awalgi qiyofasini saqlab qolayotgan bo‘lsa ham: ya’ni yirik dunyo markazlaridan bir xil uzoqlikda bo‘lish, kim bo‘lishidan qat’i nazar ikki tomonlama munosabatlaming ustuvorligi, ko‘p tomonlama integratsiya formatlarida ishtirok etmaslik. o‘zbekiston tashqi siyosati asosida har doimgidek egoistik milliy manfaat mavjud — mamlakatga har qanday zarar kcltirishi mumkin bo‘lgan kelishuvlar rad etiladi. o‘zbekiston prezidentining mintaqaviy munosabatlar ustuvorligi haqidagi ilk bayonotlari kuzatuvchilarga juda optimistik xulosalar qilishga imkon berdi, xususan, mintaqada 5 ta sobiq ittifoq davlatlarining qandaydir integratsion ittifoqi yaratilishi haqida taxminlar yuzaga keldi. Shunga qaramay, Ostonada mart oyida Toshkent tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan tadbir o‘tkaziladi. Markaziy Osiyo davlatlari va Qozog‘iston rahbarlari ishtirokida bo‘lib o‘tadigan mintaqaviy sammit allaqachon katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi, negaki tashabbus turli integratsion loyihalarning an’anaviy tarafdori Qozog‘istonga emas, balki O'zbekistonga tegishli edi. 2017-yil noyabrda o‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev mintaqadagi muammolami oliy darajada muhokama qilish va samarali hal etish imkonini beruvchi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining maslahat kengashini tashkil etish taklifi bilan chiqqan edi. Ostonada ushbu g‘oya qo‘llab-quwatlandi va unga aniq tashkiliy shakl berildi.
Ammo, o‘sha vaqtndayoq o’zbekiston prezidenti bunda gap yangi xalqaro tashkilot yoki qandaydir integratsion tuzilma haqida bormayotganiga aniqlik kiritib o‘tgan edi. Barcha sobiq ittifoq mamlakatlarining integratsiya tashabbuslari - ular esa o‘ndan ortiq bo‘lgan — ijobiy natijani ko‘rsatmagan, Markaziy Osiyoning birligi, madaniyati va umumiy tarixi haqidagi gap so‘zlar afsona bo‘lib, zamonaviy axborot olami bunga to‘lib-toshgan.