International conference: actual problems and solutions of modern philology
Download 315.15 Kb. Pdf ko'rish
|
259-филология-582-2-10-20210107
- Bu sahifa navigatsiya:
- Foydalanilgan adabiyotlar
|
Ключевые
слова: Речь,
общение, моделирование, логика, коммуникативные качества .
Nutqi o‘z yoshiga nisbatan qo‘yilgan talablar darajasida rivojlangan bola atrofdagilar bilan tez va yengil muloqotga kirishadi, o‘z istak va fikrini tushunarli qilib ifoda eta oladi, maktabda muvaffaqiyatli o‘qib ketishi uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni egallaydi. Shu jihatdan qaraganda, maktabgacha yosh davrida bola nutqini tizimli rivojlantirish jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan vazifalardan biri sanaladi. Nutqning ma’daniyatliligini ta’min etadigan to’g’rilik, aniqlik, mantiqiylik, ifodalilik, boylik (rang-baranglik), soflik kabi bir qancha sifatlar mavjud. Ana shu kommunikativ sifatlarning barchasini o’zida mujassamlashtirgan nutq madaniynutq hisoblanadi. Nutqning to’g’riligi, ya’ni uning adabiyot mezonlari (talaffuz, so’z urg’usi, so’z yasalishi, marfalogik, sintaktik, uslubiy mezonlar) ga qat’iy mosligi ma’daniy nutqning asosiy markaziy sifatidir. Ammo har qanday to’g’ri nutq ma’daniy bo’lavermaydi, u zikr etilgan boshqa kommunikativ sifatlarga ega bo’lgandagina chin ma’nodagi ma’daniy nutq bo’la oladi. Nutq mexanizmi to’g’risidagi birinchi ma’lumotlar P.Brokа (1861), K.Vernike (1873) ning ishlarida paydo bo’ldi. Keyinchalik A.R.Luriyaning neyropsixologiya asoslarida nutqni tashkil etish funktsiyalari har tomonlama yoritilgan (1971). D.B.Elkonin xulosasiga ko’ra, nutqni tushunish vujudga kelishining asosiy shartlari quyidagilardan iborat: a) umumiy holatdan jismni ajrata olish; b) narsaga diqqat-e’tiborini to’plash; v) favqulodda holatga qarab anglanadigan his-tuyg’uning mavjudligi va boshqalar. Ma’lumki, nutq murakkab funktsional sistemani o’z ichiga oluvchi jarayondir. Bu sistemaning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlarga mahkam bog’langan. INTERNATIONAL CONFERENCE: ACTUAL PROBLEMS AND SOLUTIONS OF MODERN PHILOLOGY Published by Research Support Center Section 4:
Integration of language and education
137
ta’limotiga asoslanib turib, nutqni uch tarkibiy qismga bo’lib: fonetiko-fonematik, leksik va grammatik nutqqa ajratib o’rganishni tavsiya etadi.[1.24] L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, A.R.Luriya ilmiy ishlari ko’rsatishicha, nutq, inson, psixik qobiliyati va xususiyatlari insonga tug’ilishi bilan berilmaydi. U ta’lim- tarbiya ta’siri ostida, jamiyatdagi shart-sharoitlar asosida shakllanadi. Inson ruhiy xususiyatlari substrakti faqat tug’ma nerv mexanizmlarigina emas, balki funktsional tizim ham hisoblanadi. L.E. Jurovaning fikricha, bolalarni til olamiga o'rta bog'cha yosh davrida, ya'ni til xususiyatlarini ayniqsa, o'tkir his etish davrida olib kirgan ma'qul. L.E.Jurova va N.V.Durovalarning eksperimental tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, 4 yoshli bolalar nafaqat so'z tarkibidagi tovushlarni intonatsion ajratib olishni, balki jarangli va jarangsiz undoshlarni farqlashni, so'zdagi birinchi tovushni aytib berishni o'rgana oladilar. Bu esa 5 yoshli bolalarda tovushlarni tahlil etish ko'nikmalari rivojlanishining muhim zaruratidir. Nutq juda erta bolaning va atrofdagilarning amaliy faoliyati bilan bog'lanib L.S.Vigotskiy aytganidek, anchagina erta amaliy tafakkur vositasiga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi bolada aqliy rivojlanish darajasining asosiy ko'rsatkichlaridan biri bu nutqining boyligi, shuning uchun bu yoshdagi bolalarning aqliy va nutq qobiliyatlarini qo'llab- quvvatlash va rivojlantirishni ta'minlash muhimdir.Ta’lim sohasida maktabgacha yoshdagi bola nutqni rivojlantirish quyidagilarni o'z ichiga oladi: muloqot va madaniyat vositasi sifatida nutqni o'zlashtirish,faol so'z boyligini boyitish,izchil, grammatik jihatdan to'g'ri dialogik va monologik nutqni rivojlantirish,nutq ijodkorligini rivojlantirish,tovushli va fonematik eshitish madaniyatini rivojlantirish,kitob o’qish madaniyati, bolalar adabiyoti bilan tanishish, bolalar adabiyotining turli janrlari matnlarini tinglab
tushunishni rivojlantirish,savodxonlikni o'qitishning zaruriy sharti sifatida tovushli tahliliy faoliyatni shakllantirish.
INTERNATIONAL CONFERENCE: ACTUAL PROBLEMS AND SOLUTIONS OF MODERN PHILOLOGY Published by Research Support Center Section 4:
Integration of language and education
138
dolzarb muammo hisoblanadi. O'qitishning asosiy usuli sifatida tarbiyachining hikoyasi foydalaniladi. Ammo tajribalar shuni ko'rsatadiki, bolalar tarbiyachining hikoyasini kichik o'zgarishlar bilan takrorlaydilar, asosiy kamchilik shundaki, bola ertakni o'zi tuzmaydi, balki faqat eshitganlarini takrorlaydi. Mashg’ulotlarda bolalar bir xil turdagi monoton hikoyalarni tinglaydi.Bolalar uchun ushbu faoliyat turi zerikarli va qiziqarsiz bo’lganligidan,ular tez chalg’iydishni boshlaydilar. Bola qanchalik faol bo'lsa, u o'zi uchun qiziqroq mashg'ulot bilan shug'ullansa, natija shunchalik yaxshi ekanligi isbotlangan. Tarbiyachi bolalarni nutq faoliyatiga undashi kerak, shuningdek, erkin muloqot jarayonida nutq faolligini rag'batlantirish ham muhimdir. Bolalar bilan ishlashda nutqni rivojlantirishga katta e'tibor berish va bolalar nutqini rivojlantirish uchun samarali o'yin usullarini topish kerak. "Muloqot alifbosi" usuli maktabgacha yoshdagi bolalarning kattalar va tengdoshlar bilan o'zaro muloqot qilish qobiliyatlarini rivojlantirish imkonini beradi. "Muloqot alifbosi" usuli bolalarda shaxslararo munosabatlarda samarali muloqot san'ati haqidagi g'oyalarni shakllantirishga qaratilgan. " Muloqot alifbosi" usulining asosiy maqsadi,bolalarning o'ziga, tengdoshlariga va kattalarga nisbatan hissiy va motivatsion nuqtai nazarlarni shakllantirishga qaratilgan maxsus o'yinlar va mashqlar to'plamidan foydalanib, bolaning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlanishiga hissa qo'shadigan xulq-atvor sifatlarini mujassamlashtirish va uni hayotga tayyorlashdir. "Dialogik muloqotni rivojlantirish" usuli.A. G. Arushanovaning so'zlariga ko'ra, maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish muammosining asosiy tarkibiy qismlari muloqot, ijodkorlik, bilim, o'z-o'zini rivojlantirishdir. Bu usul bolaning og'zaki va og'zaki bo'lmagan vositalar yordamida atrofdagi odamlar bilan muloqot qilish qobiliyatiga asoslangan kommunikativ tomonlarini shakllantirishga qaratilgan. INTERNATIONAL CONFERENCE: ACTUAL PROBLEMS AND SOLUTIONS OF MODERN PHILOLOGY Published by Research Support Center Section 4:
Integration of language and education
139
tarqalgan bo'lib,ushbu usul bolalarga ob'ektlar ular o'rtasidagi oddiy aloqalar va munosabatlarni aniq belgilashga yordam beradi. Nutqni rivojlantirish mashg’ulotlarida bolalar qayta tarjima qilishni, ijodiy hikoyalarni tayyorlash, ertaklarni yaratish, jumboqlarni va hikoyalarni kashf qilishni o'rganadilar. Modellashtirish har bir mashg’ulotning ajralmas qismi bo'lishi zarur. Mnemotexnika-axborotni samarali yodlash, saqlash va ko'paytirish , nutqning rivojlanishini ta'minlaydigan usul hisoblanadi.Mnemotexnika-qo'shimcha assotsiatsiyalarni shakllantirish orqali xotirlashni osonlashtiradigan va xotira hajmini oshiradigan turli metodlar tizimi, mashg’ulot jarayonini o'yin shaklida tashkil etishdir.Mnemotexnika quyidagilarni assotsiativ fikrlash, vizual va eshitish xotirasi, vizual va eshitishga e'tibor, tasavvurni rivojlanishga yordam beradi.Erta yoshdan boshlab bolalarda muayyan ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish uchun mashg’ulot
jarayonida mnemojadvallardan foydalanish maqsadga muvofiq.Mnemojadval sxemalari bolalarning izchil nutqini rivojlantirish ishida didaktik material sifatida xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan usullar maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Zamonaviy ta'lim texnologiyalari intellektual jihatdan mustaqil, o'ziga xos fikrlash, ijodiy, kreativ qarorlarini qabul qilishga qodir bo'lgan yoshlarni shakllanishiga yordam beradi.
1. Mo’minova L, Ayupova M, Amirsaidova Sh, Nurmuxamedova L. Logopsixologiya(o’quv qo’llanma).-Toshkent 2007,85 b 2.
2.Большева Т.В Развитие мышления дошкольников с помошью мнемотехники СПб.:Детство –Пресс.2001 3. Щипицына Л.М Азбука общения :Развития личности ребенка ,навыков общения со взрослыми и сверстниками.[Текст] Download 315.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|