Internet ilovalarini ishlab chiqish

6-Mavzu: Elektromagnit spektr standartlari va diapazonlar. 
Reja: 
1. Elektromagnit nurlanishlar spektri 
2. Radioto‘lqinlar 
Elektromagnit nurlanishlar spektri 
Elektromagnit nurlanishlarning radioto‘lqinlardan boshlanib, gamma-nurlanishlar 
bilan yakunlanuvchi turli xillari mavjud bo‘lib, ular bir-biridan faqat to‘lqin 
uzunligiga ko‘ra farqlanadi xolos. Elektromagnit to‘lqinlar vakuumda yorug‘lik 
tezligida tarqaladi. 
Maksvell qonunlarining kashf qilinishidan keyin, ushbu qonunlar o‘sha zamonda 
hali fanga ma'lum bo‘lmagan tabiat hodisasi - elektromagnit to‘lqinlarning 
mavjudligiga ishora berayotgani ma'lum bo‘ldi. Bunday to‘lqinlar o‘zaro bog‘liq 
elektr va magnit maydonlarining fazoda yorug‘lik tezligida tarqaluvchi 
tebranishlarini o‘zida namoyon qiladi. Ushbu mulohazalarni va o‘zi kashf qilgan 
qonunlardan kelib chiqadigan boshqa muhim xulosalarni Jeyms Klark Maksvell 
tenglamalar sistemasi ko‘rinishida ilmiy jamoatchilik e'tiboriga havola qilgan. 
Ushbu tenglamalarga ko‘ra, elektromagnit to‘lqinlarning vakuumdagi tarqalish 
tezligi shunchalik muhim va fundamental qiymat bo‘lib chiqdiki, uning butun olam 
uchun universial konstanta ekanligi vajidan, fizikagi boshqa tezliklarni ifodalash 
uchun qo‘llaniluvchi v belgisi o‘rniga, ushbu tezlik uchun (ya'ni, elektromagnit 
to‘lqinlarning tarqalish tezligi uchun) alohida bir belgi - c qo‘llanilishi kerakligiga 
qaror qilindi. 
Ushbu kasfiyotdan keyin, Maksvell darhol shuni tushundiki, biz ko‘zlarimiz bilan 
koradigan oddiy yorug‘lik nurlari, ya'ni, ko‘rinuvchi yorug‘lik, tabiatda mavjud 
rang-barang elektromagnit to‘lqinlar xilma-xilligining atiga kichik bir qismi xolos 
ekan. Bu vaqtda ko‘zga ko‘rinadigan nurlar spektridagi yorug‘lik to‘lqinlarining 
to‘lqin uzunliklari allaqachon fanga ma'lum bo‘lib, ya'ni, binafsharang spektridan 
boshlab (400 nm) spektrning qizil qismi (800 nm) gacha bo‘lgan uzunlikka ega 
elektromagnit to‘lqinlarni odamzot bevosita, o‘z ko‘zi bilan tabiiy ravishda kuzatib 
kelayotgan edi. (nm - nanometr, ya'ni, 10−9 metr uzunlik). 
Kamalakdagi barcha ranglar uchun, mazkur torgina chegara doirasidagi (400-800 
nm) turli xil to‘lqin uzunliklari muvofiq keladi. Biroq, Maksvell tenglamalarida 

---

elektromagnit to‘lqinlarining uzunliklari bunday muayyan aniq chegara bilan 
chegaralanishiga tasdiq yoki ishora beruvchi biror ber cheklov mavjud emas edi. 
Ya'ni, elektromagnit to‘lqinlarning uzunligi uchun chek-chegaraning o‘zi yo‘q 
ekan. Olimning xulosalari va uning zamondoshlarining ilmiy munozaralaridan shu 
narsa ma'lum bo‘ldiki, odam ko‘zi faqatgina juda kichik chegaradagi elektromagnit 
nurlanishlarnigina farqlay olarkan xolos. Musiqiy savodxonlik yuksak darajada 
bo‘lgan o‘sha zamonlarda, Maksvell xulosasiga ko‘ra aniqlangan odamzot 
ko‘zining bunday noqisligini quyidagicha qiyosiy o‘xshatish bilan tavsiflashdi: 
odamzotning ko‘zi - simfonik orkestrda kuy ijro etayotgan turli tuman musiqa 
asboblari ichidan faqat skripkachining kuyini ilg‘aydigan kishiga o‘xshaydi, 
tasavvur qiling, bunday odam orkestrdagi boshqa o‘nlab asboblar - nay, baraban, 
kontrabas, pianino va boshqalarni esa mutlaqo eshitmaydi; qulog‘i faqatgina 
skripkaning tovishini eshitadi xolos; vaholanki orkestr katta va keng... 
Jeyms Klark MaksvellMaksvellning tabiatda yana turli tuman elektromagnit 
to‘lqinlari mavjudligi haqidagi ilmiy taxminlaridan ko‘p o‘tmay, uning haq 
ekanligini isbotlovchi qator kashfiyotlar seriyasi boshlanib ketdi. Eng birinchi 
bo‘lib - radioto‘lqinlar kashf etildi. Bu ishni 1888 yilda nemis olimi Genrix Gers 
(1857-1894) amalga oshirdi. Radioto‘lqinlar hamda, biz ko‘radigan yorug‘lik 
nurlari orasidagi yagona farq shundaki, radito‘lqinlar bir necha detsimetr 
uzunlikdagi to‘lqinlardan boshlab, bir necha kilometrlik to‘lqin uzunliklariga ham 
ega bo‘la oladi va shunday tebranishlar bilan ularni istalgan yo‘nalishda tarqatish 
mumkin. Maksvell nazariyasiga ko‘ra, elektromagnit to‘lqinlarning yuzaga kelish 
sababi, elektr zaryadlarining tezlanish bilan qiladigan harakatlari bo‘lishi mumkin 
edi. Radiouzatgich qurilmaning antennasidagi o‘zgaruvchan elektr kuchlanishi 
ta'sirida elektronlarning tebranishlari paydo bo‘ladi, hamda, Yer atmosferasi 
bo‘ylab tarqaluvchi elektromagnit to‘lqinlarni yuzaga keltiradi. Elektromagnit 
to‘lqinlarning barcha boshqa turlari ham, elektr zaryadlarining turlicha xil 
ko‘rinishdagi tezlanishlari natijasidan paydo bo‘ladi. 
Xuddi yorug‘lik nurlari singari, radioto‘lqinlar ham yer atmosferasi bo‘ylab 
amalda biror yo‘qotishlarsiz, qarshiliklarsiz tarqala oladi va bu xossa ularning 
kodlangan axborotni tashish vositasiga aylanishida asosiy o‘rin tutgan hisoblanadi. 
Genrix Gersning 1888 yilda radioto‘lqinlarni kashf etgani xabar qilinganidan 
so‘ng, oradan atiga 5-7 yil o‘tib, rus fizigi A.S. Popov (1859-1906) hamda italyan 
muhandisi G.Markoni (1874-1937) tomonidan simsiz aloqa telegraf vositasini - 
zamonaviy radioning ajdodi loyihalandi va jahon afkor-ommasi hukmiga havola 
qilindi (Manbalarda radioni Popov yoki Markonilardan qay biri birinchi bo‘lib 
ixtiro qilganligi turlicha talqin qilinadi. g‘arb OAVlari Markonini e'tirof etsa, 
Rossiya va MDHning boshqa davlatlari hududida Popov tan olinadi). Ushbu ixtiro 

---

uchun, uning loyihachilaridan biri - Markoni 1909 yilda Nobel mukofotiga loyiq 
topilgan. 
Maksvellning yorug‘lik spektridan tashqarida ham turli xil elektromagnit to‘lqinlar 
mavjud ekanligi haqidagi bashorati radioto‘lqinlar misolida o‘z amaliy isbotini 
topgach, elektromagnit to‘lqinlarning boshqa spektrlari ham nisbatan tezkorlik 
bilan to‘la boshladi (aniqrog‘i amalda isbotlandi). Hozirgi kunda deyarli barcha 
diapazonlar bo‘yicha hamma elektromagnit to‘lqinlar kashf qilingan bo‘lib, 
ularning barcha-barchasi, ilm-fan va texnikaning ko‘plab yo‘nalishlarda insoniyat 
uchun xizmat qilib, katta naf keltirmoqda. To‘lqinlarning chastotasi hamda ularga 
muvofiq keluvchi elektromagnit nurlanish kvantlari - to‘lqin uzunligining 
qisqarishi yo‘nalishida ortib boradi. Barcha elektromagnit to‘lqinlarning o‘zaro 
uyg‘unligi, elektromagnit nurlanishlarining yaxlit spektri deb nomlanuvchi 
spektrni tashkil qladi. Elektromagnit nurlanishlarning yaxlit spektri (boshqacha 
aytganda umumiy spektri) quyidagicha diapazonlarga bo‘lib tekshiriladi: 
(chastotaning ortib borishi va to‘lqin uzunligining qisqarishi yo‘nalishida) 
Radioto‘lqinlar: 
Yuqorida ham qayd etilganidek, radioto‘lqinlar uzunligiga ko‘ra sezilarli va yaqqol 
katta farqlarga ega bo‘lishi mumkin. Ularning to‘lqin uzunligi bir necha 
santimetrdan boshlab, bir necha yuz, hatto ming kilometrlargacha ham cho‘zilishi 
mumkin va ularning uzunligi hattoki Yer radiusi bilan taqqoslanarli darajalarda 
ham bo‘ladi (ma'lumot uchun, Yerning radiusi ?6400 km). Radioto‘lqinlar 
diapazoninig barcha to‘lqinlari texnikada juda keng qo‘llaniladi. Xususan, 
detsimetrli va ultraqisqa uzunlikdagi to‘lqinlar televizion dasturlarni hamda, 
radioeshittirishlarni uzatishda qo‘llanadi. Chastotaviy modulyatsiyalanuvchi 
ultraqisqa to‘lqinlar diapazoni (UKV/FM) to‘lqinlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
tarqalishi hududida nihoyatda katta aniqlik va sifat ko‘rsatkichi bilan, signalning 
tiniq yetkazib berilishini ta'minlay oladi. Kilometrlik to‘lqin uzunligiga ega 
radiouzatmalar esa, olis va uzoq masofalarga signal uzatish-qabul qilish 
maqsadlarida qo‘llanadi va ularni amplituda bo‘yicha modulyatsiyalanadi. Bunda 
siganlning sifati sezilarli darajada yo‘qotilsa hamki, lekin, kilometrlik 
to‘lqinlarning Yer atmosferasi ionosferasidan akslanishi evaziga, Yer sharining 
istalgan nuqtasiga yetkazish imkoni mavjuddir. Kezi kelganda aytish joizki, 
bugungi kunda, aloqaning ushbu turi asta-sekinlik bilan o‘tmishga aylanib 
bormoqda. Buning bosh omili esa, aloqaning boshqa bir turi - sun'iy yo‘ldosh 
orqali aloqaning rivojlanayotganligidir. 

---

Mikroto‘lqinlar: 
Mikroto‘lqinlar hamda, o‘ta yuqori chastotali radioto‘lqinlar 300 mm dan 1 mm 
gacha bo‘lgan uzunlikka ega bo‘ladi. Huddi detsimetrli va metrli uzunlikdagi 
to‘lqinlar singari, santimetrli uzunlikdagi to‘lqinlar ham atmosferada deyarli 
qarshiliksiz tarqaladi (ya'ni, ularni atmosfera deyarli yutmaydi). Ayni omilga ko‘ra 
ular ham sun'iy yo‘dosh aloqasini ta'minlashda, hamda boshqa muhim 
telekommunikatsion tizimlarda keng qo‘llanadi. Biz uylarimiz tomlarida ko‘rib 
ko‘nikib qolgan odatiy sun'iy yo‘ldosh likopchasi (parabola antennasi 
tarelkasi)ning o‘lchamlari, aynan shunday turdagi elektromagnit to‘lqinlardan bir 
nechtasining uzunligiga tengdir. 
Ushbu ko‘rinishdagi elektromagnit to‘lqinlarning nisbatan qisqaroqlari sanoatda, 
hamda, maishiy turmushda o‘zining mustahkam o‘rniga egadir. Uzoqqa bormay, 
har birimizning oshxonalarimizda mavjud bo‘lgan mikroto‘lqinli pechlarni eslash 
kifoya. Mikroto‘lqinli pechning ishlash mohiyati, klistron deb ataluvchi 
qurilmadagi elektronalrning o‘ta tezkorlik bilan aylanishi tamoyiliga bog‘liqdir. 
Ushbu aylanish natijasida elektronlar muayyan chastotadagi o‘ta yuqori chastotali 
elektromagnit nurlanishlarni tarata boshlaydi va ushbu nurlanishlarni suv 
molekulalari osonlik bilan o‘ziga singdiradi (yutadi). Mikroto‘lqinli pechga taom 
qo‘yilganida, taom tarkibidagi suv molekulalari o‘ziga kelib tushayotgan 
mikroto‘lqinlarning energiyasini yutib oladi hamda natijada tezkorlik bilan 
harakatlana boshlaydi. Molekulalarning ushbu jadal harakati natijasida tarkibida 
ushbu molekulalar bo‘lgan taomning qizishi (isishi yuzaga keladi). Boshqacha 
aytganda, taomni tashqaridan turib qizdirish-isitishni amalga oshiruvchi oddiy 
pech yoki, duxovkalardan farqli o‘laroq, mikroto‘lqinli pech mahsulotni ichidan 
isitadi. 
Infraqizil to‘lqinlar: 
Elektromagnit spektrining ushbu qismidagi to‘lqinlar, uzunligiga ko‘ra 1 mm dan 
boshalb, 8000 atom diametri (taxminan 800 nm) gacha bo‘lgan uzunlikdagi 
elektromagnit nurlanishlarini o‘z ichiga oaldi. Ushbu diapazonga oid nurlarni inson 
bevosita o‘z tanasi - terisi orqali his qila oladi. Ya'ni, ushbu diapazonni biz issiqlik 
tarzida sezamiz. Agar siz qo‘lingizni olovga, yoki, qizib turgan biror buyumga 
yo‘naltirsangiz, uning haroratining taftini his qilasiz. o‘sha buyumdan, yoki 
olovdan taralayotgan mazkur taft, issiqlik aynan biz ta'kidlayotgan infraqizil 
nurlanishning o‘zginasidir. Ayrim jonivorlarda, masalan ilonlarning ba'zi turlarida, 
o‘ljasining tanasidan taralayotgan issiqlik - infraqizil nurlanishlariga qarab, uning 
qayerda va qanday vaziyatda turganini aniqlash imkonini beruvchi tana a'zosi ham 
mavjud. 

---

Yer yuzasidagi deyarli barcha-barcha unsurlar infraqizil nurlanishlar diapazonida 
elektromagnit to‘lqinlar taratishi boisidan, infraqizil nurlanishlar detektorlari, 
zamonaviy qidiruv tizimlari hamda navigatsion asboblar ishlab chiqarish 
sohalaridan katta ahamiyat kasb etadi. Tungi kuzatish asboblarining aksariyati 
infraqizil nurlanishlarni qayd etuvchi datchiklar bilan jihozlangan bo‘lib, ular bizga 
«qorong‘uda ko‘rish» imkonini beradi. Bunday asboblar orqali nafaqat odamlarni 
yoki jonivorlarni, balki, texnika, hamda, boshqa inshootlarning joylashbuvini ham 
aniqlash imkoni mavjud. Kunduzgi issiqlikdan qizib olgan texnika va inshootlar, 
termodinamika qonunlariga ko‘ra, tunda atrof sovigach, o‘ziga singdirib olgan 
issiqlikni tashqi muhitgan tarata boshlaydi. Infraqizil detektorlar esa aynan shu 
narsani «ilg‘ab» oladi. Bunday asboblar va detektorlar harbiy maqsadlarda va 
qutqaruv ishlarini tashkillashda juda katta asqotadi. Xususan, ko‘chki, yoki, 
vayronalar ostida qolgan tirik odamlarni izlab topishda, ularining tanalari 
taratayotgan issiqlik - infraqizil nurlanishni shunday detektorlar vositasida qayd 
etiladi va ularning turgan joyi aniqlanadi. 
Ko‘rinadigan nurlar. 
Yuqorida ta'kidlanganidek, ko‘rinadigan nurlar, ya'ni, elektromagnit nurlanishlar 
spektrining bizga ko‘rinadigan yorug‘lik nurlaridan iborat qismi 400 nm dan 800 
nm gacha bo‘lgan to‘lqin uzunligidagi nurlanishlarni o‘z ichiga qamraydi. Inson 
ko‘zi ushbu diapazondagi elektromagnit nurlanishlarni sezish, qayd qilish va tahlil 
qilish uchun eng ideal vosita o‘laroq yaratilgandir. Buning ikkita sababiyati 
mavjud. Birinchidan, aytilganidek, ko‘rinadigan nurlar spektriga oid elektromagnit 
to‘lqinlar, ular uchun shaffof bo‘lgan yer atmosferasida deyarli hech qanday 
qarshilikka uchramasdan tarqaladi. Ikkinchidan, Quyosh sirtining harorati 
(taxminan 6000 °C) shundayki, Quyosh nurlari energiyasining eng yuqori nuqtasi 
aynan bizga ko‘rinadigan yorug‘lik nurlari diapazoniga to‘g‘ri keladi. Shunday 
qilib, sayyoramizdagi hayot va energiyaning bosh omili bo‘lmish Quyosh, o‘z 
energiyasinintg eng katta qismini aynan ko‘rinadigan nurlar diapazonida 
nurlantiradi; qolaversa, bizni o‘rab turgan atrof-muhit ham ushbu nurlar uchun 
deyarli mutlaqo shaffofdir. Shu sababli ham, inson ko‘zining evolyutsion 
taraqqiyoti natijasida, aynan ushbu turdagi elektromagnit to‘lqinlarni qabul 
qilishda moslashib qolgani bejiz emas. 
Yana bir bora ta'kidlash kerakki, fizika nuqtai nazaridan, odamga ko‘rinadigan 
yorug‘lik nurlari diapazoniga tegishli elektromagnit to‘lqinlarning (ya'ni, oddiy 
nurlarning) boshqa turdagi elektromagnit to‘lqinlardan hech bir farqi yo‘q. Ular 
elektromagnit nurlanishlar yaxlit diapazonning torgina bir qism(cha)sini tashkil 

---

qladi xolos. Bu turdagu nurlarning inson uchun ahamiyati shundaki, odam ko‘zi va 
miyasi biologik jihatdan faqat shu turdagi nurlarni qayta ishlash va tahlil qilishga 
yaraydigan qilib yaratilgandir (yana kim biladi deysiz, inson miyasi va 
tafakkurining biz bilmagan qanchada-qancha imkoniyatlari bo‘lishi mumkin...) 
Ultrabinafsha nurlari 
Ultrabinafsha nurlar diapazoniga, bir necha ming atom diametriga teng to‘lqin 
uzunligidagi elektromagnit nurlanishlardan boshlab, atiga bir nechta atom 
diametriga teng uzunlikdagi nurlanishlar kiritiladi (400-10 nm). Spektrning ushbu 
qismidagi nurlanishlar tirik organizmlarning faoliyati uchun jiddiy ta'sirlar 
ko‘rsatadi. Quyosh spektridagi yumshoq ultrabinafsha nurlari (to‘lqin uzunligiga 
ko‘ra ko‘rinadigan nurlar spektriga yaqin bo‘lgan ultrabinafsha nurlari) muayyan 
dozalarda terining kuyishini (qorayishni) keltirib chiqaradi. Quyosh nurlari 
tarkibidan qabul qilingan ultrabinafsha nurlari dozasi ortib ketsa esa, inson terisida 
o‘tkir kuyishlar - chandiqlar va boshqa nojo‘ya oqibatlar yuzaga kelishi mumkin. 
Qattiq (qisqa to‘lqinli) ultrabinafsha nurlar esa, tirik to‘qimalar uchun halokatli 
ta'sir qiladi. Shuning uchun ham bu turdagi ultrabinafsha to‘lqinlarda jarrohlik 
asboblarini sterilizatsiya qilishda keng qo‘llaniladi. Qisqa to‘lqinli ultrabinafsha 
nurlar tibbiy anjomlar va buyumlar sirtidagi barcha mikroorganizmlarga qiron 
keltirib, bemorlarni infeksion xastaliklardan saqlab qoladi. 
Yer yuzida yashovchi barcha tirik organizmlar, Quyoshda keluvchi va halokatli 
ta'sir qudratiga ega bo‘lgan qattiq ultrabinafsha nurlanishlarning ta'siridan 
mustahkam tabiiy qalqon bilan himoyalangan bo‘lib, ushbu himoya qalqoni 
vazifasini, Yer atmosferasining ozon qatlami bajaradi. Agar mazkur tabiiy 
qalqonimiz bo‘lmaganida, balki yerdagi hayot faqat okeanlar tubidagina mavjud 
bo‘larmidi... 
Rentgen nurlari. 
Bir necha atom diametrlaridan boshlab, bir necha yuz atom yadrosi diametrlariga 
teng to‘lqin uzunliklaridagi elektromagnit nurlanishlarni Rentgen nurlanishlari deb 
ataymiz. Rentgen nurlari organizmning yumshoq to‘qimalari orqali to‘siqsiz o‘tib 
bora oladi va tananing qattiq qismlari - suyaklardagina akslanadi. Shu sababli ham 
rentgen nurlarning tibbiy tashxis uchun ahamiyati beqiyosdir. Huddi 
radioto‘lqinlar singari, rentgen nurlarining ham kashf etilish, hamda, ularning 
insonga amaliy ko‘mak berishga o‘tishi orasidagi vaqt tafovuti juda qisqa 

---

muddatni tashkil qiladi. Rentgen nurlarini 1895-yilda olmon olimi Vilgelm Konrad 
Rentgen (1845-1923) kashf qilgan bo‘lib, oradan bir necha oy o‘tib, ushbu fizik 
kashfiyotdan Parij kasalxonalaridan birda bemorning singan suyagini ko‘rish 
uchun foydalanilgan. Tez orada ushbu amaliyot butun dunyo tibbiyot 
muassasalarida ommalashib ketdi. Shunisi qiziqki, o‘sha davr farang gazetalari, 
rentgen nurlarining kiyim-kechaklardan ham o‘ta olishi haqida shov-shuv qilib 
yozarkanlar, ushbu nurlarning tibbiy tashxis vositasi sifatidagi ahamiyati haqida 
lom-mim deyishmagan ekan... 
Gamma-nurlar. 
Elektromagnit spektrdagi to‘lqin uzunligi bo‘yicha eng qisqa, hamda chastotasi va 
energiyasi bo‘yicha eng yuksak turuvchi nurlanishlar bu - gamma nurlardir (?-
nurlar). Gamma-nurlar o‘ta yuqori energiyali fotonlardan tashkil topgan bo‘lib, 
hozirgi kunda onkologik xastaliklarni davolash maqsadlarida keng qo‘llanilmoqda. 
Lekin, gamma-nurlar tirik organizmlar uchun shu darajada halokatli ta'sir qiladiki, 
ular vositasida havli to‘qimalarni o‘ldirishda amaliyotchi-vrachlarda juda katta 
ma'suliyat va zargarona aniqlikdan ham yuksak aniqlik talab qilinadi. Zero, 
gamma-nurlari sog‘lom to‘qimalarga tushsa, ularni ham muqarrar halok qiladi. 
Xulosa o‘rnida shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida ta'riflab o‘tilgan elektromagnit 
nurlanish turlarining barchasi tashqi ko‘rinishidan har xil bo‘lsa hamki, mohiyatan 
ularning bari o‘zaro egizaklardir. Spektrning istalgan qismidagi istalgan 
elektromagnit nurlanishlar, elektr maydoni va magnit maydonlarining vakuumda 
yoki, biror muhitda o‘zaro ko‘ndalang tebranishlarini o‘zida namoyon qiladi. 
Ularning barchasi vakuumda yorug‘lik tezligi c bilan tarqaladi hamda, bir-biridan 
faqatgina to‘lqin uzunligiga ko‘ra farqlanadi xolos. Ayni farq natijasidan esa, ular 
tashiydigan energiya qiymatlarining farqi yuzaga keladi. Shuni ham aytsih kerakki, 
maqolada keltirilgan elektromagnit nurlanishlarning to‘lqin uzunliklariga binoan 
chegaralari nisbiy ravishda olingandir. Boshqa manbalarda sizga yana 
boshqacharoq tavsif bilan yondoshilgan nisbiy chegaralarga duch kelishingiz 
ehtimoldan holi emas. Xususan, ba'zan haqli ravishda, mikroto‘lqinlarning katta 
to‘lqin uzunligiga ega turlarini ham, o‘ta yuqori chastotali radioto‘lqinlar 
diapazoniga kiritishadi va bunday yondoshuv ham mutlaqo to‘g‘ridir. Shuningdek, 
qattiq ultrabinafsha nurlar diapazoni hamda, yumshoq rentgen nurlar diapazonlari 
orasida hamm hamda, qattiq rentgen nurlari va yumshoq gamma-nurlari orasida 
ham aniq chegaraning o‘zi yoq.