Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va shakllari

Lizing obyektlari. Tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan iste’mol qilinmaydigan har qanday ashyolar, shu jumladan korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa ko‘char va ko‘chmas mulk lizing obyektlari bo‘lishi mumkin. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy obyektlar, shuningdek, muomaladan chiqarilgan yoki muomalada bo‘lishi cheklangan boshqa mol-mulk lizing obyektlari bo‘lishi mumkin emas.
Lizing beruvchi. Lizing shartnomasi bo‘yicha lizing oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs lizing beruvchi subyekt.
Lizing oluvchi. Egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo‘yicha lizing obyektini olayotgan shaxs.
Lizing to‘lovlari. Lizing to‘lovlari lizing beruvchiga lizing obyekti qiymatining lizing oluvchi tomonidan qoplanishidan, shuningdek, lizing beruvchining foizli daromadidan iborat bo‘ladi. Lizing to‘lovlari shartnomaning butun amal qilish muddatiga taqsimlanadi va bo‘lib- bo‘lib to‘lanadi. Lizing to‘lovlarining miqdorlari va davriyligi lizing shartnomasi bilan belgilanadi.
Rivojlangan davlatlarda lizing operatsiyalarini amalga oshirish amaliyotida lizingning quyidagi turlari keng tarqalgan:

• 
  operativ lizing;
  
• 
  moliyaviy lizing;
  
• 
  qaytariladigan lizing;
  
• 
  ulushli lizing;
  
• 
  to‘g‘ridan to‘g‘ri lizing;
  
• 
  sublizing.
  

Yuqorida keltirilgan lizing turlarining asosida operativ va moliyaviy lizing shakllari yotadi.
Operativ lizing – bu joriy ijara shartnomasidir. Odatda, bunday shartnomalar muddati ijaraga olingan aktivlar amortizatsiyasining to‘liq davridan kam bo‘ladi. Operativ lizingning asosiy ajralib turadigan jihati

• 
  lizing oluvchi shartnomani muddatidan oldin to‘xtatish huquqiga ega.
  

Operativ lizing obyektiga tez eskiradigan asbob-uskunalar va doimiy servis xizmatlarini talab etuvchi texnika va texnologiyalar kiradi. Jumladan, operativ lizing ijarachilar uchun foydali hisoblanadi.
Operativ lizing kamchiliklari – boshqa lizing shakllariga nisbatan ijara haqining yuqoriligi, bo‘nak va oldindan to‘lov bo‘yicha shartlar qattiqligi va boshqa jihatlaridir.
Moliyaviy lizing – ijarachi tomonidan to‘lov hisobiga ijaraga olingan jihozning to‘liq amortizatsiyasini nazarda tutuvchi uzoq muddatli shartnomadir. Modomiki, bunday shartnomada lizing oluvchi shartnomani muddatidan oldin to‘xtatish huquqiga ega emas. Lizingning bunday shaklida mulkni o‘rnatish va joriy xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar odatda ijarachiga yuklanadi. Ko‘p hollarda bunday shartnomalar muddati tugashi bilan mulkni qoldiq qiymatda yoki imtiyozli shartlarda sotib olish huquqi ijarachilarga beriladi.
Moliyaviy lizing obyektiga ko‘chmas mulk (yer, bino va
inshootlar), shuningdek, uzoq muddatli ishlab chiqarish vositalarini kiritish mumkin.
Moliyaviy lizing boshqa ikki turdagi – qaytariladigan va ulushli lizing shakllanishiga asos bo‘ladi.
Qaytariladigan lizing sotuvchi asbob-uskunalarni boshqa tomon uchun sotish bilan bir vaqtda uni sotib oluvchidan uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha ikki tomonlama shartnomani o‘zida aks ettiradi. Bu yerda sotib oluvchi sifatida tijorat banklari, investitsiya, sug‘urta yoki lizing kompaniyalari bo‘lishi mumkin.
Ulushli lizing – bitimda uchinchi tomonning ishtirokni nazarda tutib, bunda investor odatda tijorat banklari, investitsiya , sug‘urta yoki lizing kompaniyalari bo‘lishi mumkin. Bunday holatda lizing kompaniyasi qandaydir asbob-uskunalarni uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha dastlabki shartnoma tuzib, qarz mablag‘lari hisobiga asbob- uskunalar qiymatini bir qismini to‘lagan holda egalik qiladi.
Ulushli lizing obyektiga foydali qazilma boyliklar koni, qazib olish tarmog‘i uchun asbob-uskunalar va boshqa qimmatbaho aktivlarni kiritish mumkin.
To‘g‘ridan to‘g‘ri lizingda ijarachi talab etiladigan asbob-uskuna- larni sotib olish va kelgusida uni ijaraga berish bo‘yicha lizing kompaniyalari bilan shartnoma tuzadi. Ko‘p hollarda ijara to‘g‘risidagi shartnoma bevosita ishlab chiqaruvchi-firma bilan tuziladi.
Sublizing – lizing predmetidan foydalanish huquqini uchinchi shaxs bilan bog‘liq murosaga kelishning o‘ziga xos munosabatlarni sublizing shartnomasi asosida rasmiylashtirilishidir. Sublizingda asosiy ijaraga beruvchi ijara to‘lovlarini olish huquqiga ega bo‘ladi. Odatda shartnomada agar uchinchi shaxs bankrot deb e’lon qilinsa, u holda ijara haqqi asosiy ijara beruvchiga tushadi.
Xullas, lizing bozor munosabatlariga shiddat bilan kirib borayotgan yangi O‘zbekiston iqtisodiyotining investitsiya faoliyatini moliyalashtirishga qodir tez moslashuvchan manba va vosita bo‘lishi lozim.