Iot o’zi nima va sohalarda qoʻllanishi

IoT TARIXI.

Bugun biz hayotimizni smartfonlar, kompyuterlar va turli gadjetlarsiz tasavvur qila olmaymiz. Har yili axborot texnologiyalari tobora muhim roʻl oʻynay boshlaydi. Yana bir necha yil oʻtishi va Buyumlar Interneti (IoT) uyali telefon kabi odatiy holga aylanishi mumkin. Darhaqiqat, soʻnggi oʻn yil ichida axborot texnologiyalarining ushbu sohasi asosiy sohaga aylandi. Buyumlar interneti nima? Bu bizning hayotimizni qanday oʻzgartirishi mumkin? Yaqin kelajakda biz nimani kutishimiz mumkin?

Soddaroq qilib aytganda, bu foydalanuvchilar emas, balki qurilmalar bir-biri bilan aloqa qiladigan tarmoq. Qurilmalar inson aralashuvisiz bir-biri bilan ma’lumot almashishi mumkinligi haqidagi gʻoya ancha oldin paydo boʻlgan. 70-yillarning oxirlarida maʻlumotlarni uzatishni toʻliq avtomatlashtirish imkoniyati muhokama qilindi. Oʻsha paytda bu yondashuv “повсеместные вычисления” (pervasive computing) deb nomlangan. Buyumlar interneti haqida gapira olishi uchun texnologiya bir necha oʻn yillik rivojlanishni talab qildi.
Internet of Things (English Internet of Things, IoT) — turli aloqa texnologiyalari va ulanish standartlaridan foydalangan holda ob’ektlar, qurilmalar va tizimlarning bir-biri bilan va tashqi dunyo bilan oʻzaro ta’siri vositasi.
IoT tarmogʻida ishlay boshlagan birinchi qurilmalarga misol qilib 1982 yilda Karnegi Mellon universitetida oʻrnatilgan Coca-Cola savdo avtomatini olish mumkin. Shu tarzda qurilma tarkibidagi shishalar soni va umuman uning holati toʻgʻrisida maʻlumotlarni uzatishga muvaffaq boʻlingan. Mashinalar oʻrtasidagi aloqani taʻminlay oladigan tarmoqlarni 1990-yillar keng muhokama qilina boshlandi. Misol uchun, Xerox PARC (Xerox tadqiqot markazi) tadqiqot boʻlimi rahbari Mark Vayzer hamma joyda kompyuterlarni keng joriy etish va ular oʻrtasidagi aloqani tashkil etishni oʻz ichiga olgan universal hisoblash kontseptsiyasini taklif qilgan, buning natijasida mashinalar foydalanuvchining kundalik vazifalarini mustaqil ravishda hal qilish imkoniga erishish koʻzda tutilgan.
1999-yil Davosdagi Xalqari Iqtisodiyot forumida qatnashgan olim Bill Joy oʻz chiqishida «Olti tarmoq» - kelajat internetining olti turi gʻoyasini ilgari suradi. Unda u simsiz mobil Internet tarmoqlari, aqlli ovozli yordamchilar va qurilma oʻrtasidagi aloqaning paydo boʻlishini juda aniq bashorat qilgan (uning tipologiyasida bunday ulanish "Device-to-device" deb nomlangan). Shu bilan birga, birinchi IoT loyihalarini yaratishga urinishlar boshlandi. Masalan, Microsoft 1993 yilda maxsus operatsion tizim va maʻlumotlarni uzatish protokolini oʻz ichiga olgan at Work platformasini ishga tushirdi, uning maqsadi ofis jihozlarini (fakslar, nusxa koʻchirish mashinalari va boshqalar) umumiy protokolga ega boshqarish funktsiyalarini Windows operatsion tizimida ishlaydigan kompyuterlarga oʻtkazish uchun birlashtirish edi. Biroq At Work muvaffaqiyatga erishmadi va bir muncha vaqt oʻtgach u toʻxtatildi. 1994 yilda Novell shunga oʻxshash loyihani taklif qiladi - uning NEST (Novell Embedded Systems Technology) platformasi turli qurilmalarga NetWare tarmoq operatsion tizimi xizmatlariga ulanish va oʻzaro aloqalar uchun IPX protokolidan foydalanish imkonini berish nazarda tutilgan. NEST ham oʻzidan oldingi Work taqdirini takrorladi va oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
RFID texnologiyasi tadqiqotchilaridan biri Britaniyalik texnolog Kevin Eshton 1999 yilda "Internet of Things" (Internet of Things, IoT) atamasini kiritgan va unga quyidagicha taʻrif beradi: "Agar XX asrda ma’lumotlar kompyuterga faqat uni kiritish uchun qoʻshimcha qurilmalardan foydalangan shaxs tomonidan kiritilgan boʻlsa, XXI asrda biz allaqachon oʻzlari ma’lumotlarni toʻplashi va yuborishi mumkin boʻlgan gadjetlar bilan shugʻul boshlaymiz. Masalan, smartfoningizga qarang. Aytish mumkinki, u ko’plab sezgiga ega. U qayerdaligini, qaysi yoʻnalishda harakatlanayotganini aniqlay oladi. U bosim, vaqt oʻzgarishi haqida gʻoyalarga ega. U hatto ob-havoni ham aniqlay oladi. Siz unga bu ma’lumotlarning barchasini kiritish orqali aytib berishingiz shart emas, mobil ilovalar tufayli smartfon ularni oʻz-oʻzidan yigʻadi. Bu buyumlar internetining mohiyatidir. Ma’lumotlar inson aralashuvisiz qurilmalar tomonidan yigʻiladi, qayta ishlanadi va uzatiladi".
Eshton yangi ishlab chiqilgan atamani Procter & Gamble kompaniyasiga RFIDning turli bozorlarga ta’siri haqidagi taqdimotida ishlatgan. Lekin "Internet Buyumlari" atamasini birinchi boʻlib tadqiqotchi va ishlab chiquvchi Piter T. Lyuis ishlatgan degan faraz ham mavjud. Shunday qilib, simsiz aloqa va sensor tizimlarining pioneri 1985 yilda AQSh Federal aloqa komissiyasi oldidagi nutqida "Buyumlar interneti" haqida gapirgan. 90-yillarning ikkinchi yarmida britaniyalik Kevin Eshton Procter and Gamble kompaniyasida ishlagan va ishlab chiqarishni optimallashtirish bilan shugʻullangan. U optimallashtirish toʻgʻridan-toʻgʻri maʻlumotlarni uzatish va qayta ishlash tezligiga bogʻliqligini taʻkidladi. Odamlar maʻlumotlarni yigʻish va qayta ishlashda bir necha kun talab qilinishi mumkin. Radiochastota identifikatsiyasidan (RFID) foydalanish maʻlumotlarni toʻgʻridan-toʻgʻri qurilmalar oʻrtasida uzatish jarayonini tezlashtirish imkonini berdi. Oʻshanda u bir fikrni oʻylab topdi – agar Buyumlar inson aralashuvisiz maʻlumotlarni yigʻib, qayta ishlasa va uzatsa-chi? U nima deb atalardi? Eshton Buyumlar Interneti deb nomlash haqida oʻylay boshlagan.
Buyumlar internetining jadal rivojlanish davri 2000-yillar boshlandi. 1990-yillarda IoT bilan bogʻliq barcha tadbirlar asosan nazariy xarakterga ega boʻlgan boʻlsa – kontseptsiyalar, muhokamalar, individual gʻoyalar, 2000 va 2010-yillarda IoTning muvaffaqiyatli loyihalari paydo boʻla boshladi. Shunday qilib, Buyumlar interneti bilan bogʻliq koʻplab foydalanuvchi qurilmalar fitnes-trekerlardan tortib aqlli lampalar va aqlli eshiklargacha ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, IoT texnologiyalariga asoslangan yirik loyihalar - aqlli shaharlar, aqlli ishlab chiqarish, aqlli transport, uchuvchisiz transport vositalari va boshqalar rivojlana boshladi. Va nihoyat jadal rivojlanishlar ortidan axborot texnologiyali sohasida ham simsiz bogʻlanishni keng tarqalishi, internet aloqasining oʻtkazish qobiliyatini oshirish, keng radiusli elektr tejamkor tarmoqlarni qurish borasida yangiliklar yaratila boshladi.
Kundalik hayotga "Internet of Things" iborasi kirib kelishi uchun deyarli oʻn yil kerak boʻldi. Sunʻiy intellekt bilan birgalikda IoT axborot texnologiyalari rivojlanishining ilgʻor yoʻnalishiga aylandi. Shunday qilib, 2008 yilda IPSO alyansi Buyumlarning Interneti bilan bogʻliq texnologiyalarni rivojlantirishni qoʻllab-quvvatlovchi kompaniyalar alyansini tuzdi. Bu yirik korporatsiyalar uchun signal boʻlib xizmat qildi. 2010 yilning yozida maʻlum boʻldiki, Google StreetView xizmati panoramali fotosuratlarni koʻrsatishdan tashqari, foydalanilgan Wi-Fi tarmoqlarida maʻlumotlarni toʻplashi mumkin. Mutaxassislar qurilmalar oʻrtasida maʻlumot almashish imkonini beruvchi yangi maʻlumotlarni uzatish protokolini ishlab chiqish haqida gapira boshladi. Oʻsha yili Xitoy “Buyumlar interneti”ni keyingi besh yil davomida oʻzining ustuvor tadqiqot yoʻnalishlari roʻyxatiga kiritishni rejalashtirayotganini eʼlon qildi. Maʻlumotlarni yigʻish, qayta ishlash va saqlashdan nafaqat yirik korporatsiyalar, balki hukumatlar ham manfaatdor boʻlganligi maʻlum boʻldi. 2011-yilda Gartner bozor tadqiqot firmasi IoTni eng istiqbolli rivojlanayotgan texnologiyalar roʻyxatiga kiritdi.
Buyumlar interneti butun dunyoni egallay boshladi. 2012-yilda Yevropaning eng yirik LeWeb internet-konferensiyasi shu mavzuga bagʻishlandi va Forbes, Fast Company va Wired kabi jurnallar “Internet of Things” atamasidan faol foydalana boshladilar. Butun dunyo Buyumlarning interneti haqida gapira boshladi va kompaniyalar texnologiya poygasini boshladilar. 2013 yilda IDC IoT bozori 2020 yilga kelib 8,9 trillion dollargacha oʻsishini bashorat qilgan tadqiqotini eʻlon qildi. 2014-yil yanvar oyida Google aqlli uy qurilmalari va binolarni boshqarish tizimlarini ishlab chiqqan Nest kompaniyasini 3,2 million dollarga sotib oldi. Aynan oʻsha paytda bozor yaqin kelajak Buyumlar Internetiga tegishli ekanligini toʻliq tan olgan deb ishoniladi. Shunday qilib, IoT davri boshlandi.